Luta

Patrz hasło: Włodawa.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Liuta. Jest to nazwa odprzymiotnikowa, pochodząca od słowa luty „zimny, mroźny” lub „srogi, okrutny, dziki”, utworzona przez przeniesienie do odmiany żeńskiej. Określała wieś położoną na terenie trudnym do uprawy, mało nasłonecznionym [Rymut VI, s. 143].

W drugiej poł. XVIII w. odnotowano we wsi Luta następujące nazwy miejscowe uroczysk: Jaźwińskie, Kisielica, Kołodeńskie, Łanok, Łysa Góra, Mostyckie, Ostrow, Prymierki, Wyhły i Zasieczony Kut; ponadto Staw Luteński, ponadto cieki wodne: Luta, Okuninka, Suchawka i Terebieżka [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 119v–122; APL, sygn. 5, s. 614–645; AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 325–330]. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy: Czetwertynne, Gorodca, Jadwinskoje, Kołodeńskie, Łanok, Mielniczne, Mosteckie, Nowiny, Ostrow, Pod Żłobkom, Primarki, Sidiaczki, Skomorowskoje, Smuga, Sosnowe, Stawok, Szałasz, Wielkie Bagno, Wiły i Zasieczany [APL, ZTL, sygn. 3237].

Najwcześniej odnotowane nazwiska lub przydomki, a czasem tylko imiona mieszkańców Luty pochodzą z roku 1601. Wymienić wśród nich można m.in.: Waśko Kisiel, Masymowicz, Borsuk, Demko, Marko, Kostan, trzech bartników: Radko, Kurban i Hapon [ANK, ZZG, sygn. 286, s.1–11; APL, KGCH-z, sygn. 13, k. 220v–224]. W roku 1629 mieszkańcem Luty był Saj Demkowicz [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1586]. W inwentarzu z roku 1693 najczęściej występują nazwiska: Kisielik, Sajuk, Harasimiuk, Kratiuk, Komar, Kozak i Fedoryk [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 36–37]. W inwentarzach z drugiej poł. XVIII w. najczęściej pojawiają się nazwiska: Chwedoruk, Czoboda, Kisiel, Kozak, Łukaszuk, Trociuk, Szulhan, Dmitruk, Szostak, Mazaniuk, Seniuk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 119v–122; sygn. 5, s. 614–645; AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 325–330]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Brzozowski, Chwedoruk, Czoboda, Dmitruk, Hołub, Jarosz, Kałużny, Kowalczuk, Mogilewski, Poliszuk, Puszko, Szostak, Szulhan i Torbicz [APL, ZTL, sygn. 3237].

Liczba ludności

Według rejestru podymnego ziemi chełmskiej z roku 1629 w Lutej były 23 zamieszkałe chaty [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1586]. Pierwszy znany wykaz mieszkańców z 1693 r. odnotowuje 38 gospodarzy zamieszkujących wioskę. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 190 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, k. 36–37]. Inwentarze z 2 poł. XVIII w. (1773, 1792) odnotowują od 32 do 34 rodzin, co łącznie daje około 170 mieszkańców [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 119v–122; sygn. 5, s. 614–645; AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 325–330]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 38 domów zamieszkanych przez 213 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 276]. W 1864 r. odnotowano we wsi z kolei 26 gospodarstw i 254 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 35 domach i 368 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 5, s. 487]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi Luta w 32 budynkach zamieszkiwało 140 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 19, prawosławne – 121 oraz narodowość polską – 19 i rusińską – 121 osób. [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 122]. W 1966 r. zarejestrowano tam 157 osób [Wawryniuk, 2012, s. 72]. W 2020 r. we wsi Luta zameldowanych było 42 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

W XVI w. miejscowość leżała w obrębie Królestwa Polskiego w województwie ruskim, na obszarze ziemi chełmskiej w powiecie chełmskim. Po III rozbiorze miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego, a potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Wieś Luta należała wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, k. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś weszła w skład gminy Wyryki [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była siedzibą gromady we wspomnianej gminie, w skład której wchodziła również gajówka Tarasiuki [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 znalazła się w składzie gromady Żdżarka [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po likwidacji tej ostatniej ulokowano ją w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy wiejskiej Włodawa.

Wśród kilkunastu stanowisk archeologicznych znanych z archiwaliów i różnorodnych badań terenowych do najstarszych należą obozowiska i ślady osadnicze – paleolitycznych łowców-zbieraczy i mezolitycznych myśliwych. Stwierdzono także śladowe osadnictwo ludności od neolitu do wczesnego średniowiecza.

Poprzedzone prospekcją powierzchniową na początku lat 60. ubiegłego stulecia prace wykopaliskowe zapoczątkowano w roku 1965 i prowadzono z przerwami w następnych latach na czterech stanowiskach wydmowych usytuowanych po obu stronach niewielkiego cieku Krzemianka w obrębie uroczyska Górki na tzw. „Wójtowej Górze” i w jej pobliżu. Łącznie uzyskano blisko 60 tys. zabytków, głównie krzemiennych (półsurowiec, narzędzia, mikrolityczne zbrojniki do strzał), w stopniu znikomym ze skał pozakrzemiennych [Gardawski, Sułowski 1974, mapa 1; Więckowska, Chmielewska 2007] – stanowiące najliczniejszą kolekcję źródeł ruchomych osadnictwa przedneolityczne z całego Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Obecność tak dużego nasycenia zabytkami (zwłaszcza na „Wójtowej Górze”) może świadczyć o wielokrotnym powracaniu w dane miejsce na przestrzeni IX tys. p.n.e. oraz ponowne zasiedlanie w VI tys. p.n.e., a epizodycznie również we wczesnym średniowieczu (XII i XIV w.).

Prowadzone prace wykopaliskowe na jednym z obozowisk uroczyska Górki ujawniły szczególnie bogate pozostałości zabytków krzemiennych, głównie po osadnictwie mezolitycznym (VIII-VI tys. p.n.e.). Wśród różnorodnej grupy tzw. zbrojników geometrycznych (ostrzy do uzbrajania strzał) wyróżniają się niewielkie (20-30 mm) formy wykonane z odłupków lub nieforemnych fragmentów wiórów w kształcie wysokiego trapezu – o surowych podstawach i załuskanych półstromo ramionach (niekiedy lekko wklęsłych). Ta odmienność w stosunku do klasycznych form geometrycznych wykonanych wyłącznie ze środkowej części regularnych wiórów (blisko 30 okazów) znalazła odzwierciedlenie w ich nazewnictwie – trapezy typu Luta – wyróżnione przez Hannę Więckowską [1975, 377]. Ich rozprzestrzenienie ogranicza się do dorzecza środkowego Bugu, tj. pogranicza polsko-białorusko-ukraińskiego [Więckowska, Chmielewska 2007, 38].

Ich uzupełnieniem jest kolejnych kilka stanowisk odkrytych w roku 1990 w trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP, z których uzyskane głównie inwentarze krzemienne należy odnieść do mezolitu (brak afiliacji kulturowej). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 73-90].

Do odosobnionych zabytków należy znaleziony w bliżej nieznanych okolicznościach grot krzemienny (rodzaj sztyletu), zapewne wytwór ludności wczesnej epoki brązu (afiliacja kulturowa nieznana) [Mazurek 1991, 286-287; także Bronicki, Gurba 2015, 20].

Wieś po raz pierwszy występuje w rejestrze poborowym z roku 1563 pod nazwą Liutha. Istniała znacznie wcześniej, skoro liczyła wtedy już 18 gospodarstw na ćwierciach łanów i młyn walnik [AGAD, ASK, I, 37, k. 593v]

W XVI w. Luta należała do rodu Krupskich herbu Korczak. Spośród wszystkich przedstawicieli tego rodu wymienić należy zwłaszcza Jerzego Krupskiego (zm. 1534). Był on ważną osobistością w życiu publicznym pierwszej połowy XVI w. Starosta chełmski, bełski, kasztelan lwowski, wojewoda bełski, dyplomata – wielokrotny poseł do Mołdawii, Wołoszczyzny i Turcji. Poseł na sejmy. Wpływy i popularność na dworach kolejnych Jagiellonów zawdzięczał podobno temu, że podczas jednej z wypraw wojennych uratował życie królowi Janowi Olbrachtowi [PSB XV, s. 418). Pod koniec XVI wieku Luta wraz z rękami kolejnych panien Krupskich znalazła się m.in. w posiadaniu Brandysów, Grabiów i Iwickich. W roku 1601 podzieliły ją między siebie Anna z Krupskich, żona Mikołaja Grabi i jej synowie oraz Katarzyna z Krupskich, żona Mikołaja Iwickiego [ANK, ZZG, sygn. 286, s.1–11; APL, KGCH-z, sygn. 13, k. 220v–224]. W 1615 r. Luta została kupiona (od Iwickich) przez Rafała Leszczyńskiego, wojewodę bełskiego (zm. 1636), właściciela Włodawy i odtąd stała się aż po wiek XX częścią składową dóbr włodawskich. Jej kolejnymi właścicielami byli: Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła dobra włodawskie (w tym Luta) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Luta, wraz z dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Dobra Zamoyskich zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar ich majątku zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r.

Według rejestru podymnego ziemi chełmskiej z roku 1629 w Lutej były 23 zamieszkałe chaty [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1586]. Pierwszy znany wykaz mieszkańców z 1693 r. odnotowuje 38 gospodarzy zamieszkujących wioskę. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 190 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, k. 36–37]. Inwentarze z 2 poł. XVIII w. (1773, 1792) odnotowują od 32 do 34 rodzin, co łącznie daje około 170 mieszkańców [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 119v–122; sygn. 5, s. 614–645; AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 325–330]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 38 domów zamieszkanych przez 213 osób [Tabella, t. 1, s. 276]. W 1864 r. odnotowano we wsi z kolei 26 gospodarstw i 254 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4], Słownik Geograficzny informuje zaś o 35 domach i 368 mieszkańcach [SGKP V, s. 487]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi Luta w 32 budynkach zamieszkiwało 140 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 19, prawosławne – 121 oraz narodowość polską – 19 i rusińską – 121 osób. [Skorowidz miejscowości, s. 122]. W 1966 r. zarejestrowano tam 157 osób [Wawryniuk, 2012, s. 72]. W 2020 r. we wsi Luta zameldowanych było 42 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

W dawnych czasach większość mieszkańców była wiernymi parafii greckokatolickiej w Orchówku. Inwentarz z roku 1792 stwierdza wręcz: „Mieszkańcy wsi Luty […] wszyscy Obrządku Ruskiego, do parafii należą orchowskiej” [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 327]. Wierni z tej wsi nie stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia oporu przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, tylko niewielu mieszkańców Luty zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 400 do 382 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 85; sygn. 942, k. 85]. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii włodawskiej w 1905 r. zapisano 8 osób [Wawryniuk, 2012, s. 68]. Z czasem prawosławni mieszkańcy wsi przyjęli ukraińską tożsamość narodową. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r. ramach akcji „Wisła” wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane.

Niegdyś we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jana Jałmużnika w Orchówku, po jej likwidacji w 1867 r. znaleźli się w parafii św. Ludwika we Włodawie. W 1993 r. w wyniku podziału parafii św. Ludwika we Włodawie wieś przyłączono do erygowanej wówczas parafii Najświętszego Serca Jezusowego we Włodawie. Katolicy we wsi dominować zaczęli jednak dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi Ukraińców.

W okresie międzywojennym w Lucie pojawiła się społeczność ewangelicka. W 1939 r. do miejscowej szkoły chodziło 13 dzieci tego wyznania [Wawryniuk, 2012, s. 69]. We wsi istniała również nieliczna grupa ludności żydowskiej.

Zdecydowana większość mieszkańców Luty na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. W 1563 r. gospodarowało w niej 18 chłopów na niewielkich, wynoszących 1/4 łana gospodarstwach, istniał wtedy także młyn z jednym kołem walnym [AGAD, ASK, I, 37, k. 593v]. Pod koniec XVIII w. działał młyn i funkcjonowała karczma [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 330].

W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Irkuck.

W 1826 r. 29 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 174 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 2841 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 37 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 34 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 35].

W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 32 gospodarstw użytkujących 853 morgów ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało 26 morgów 285 prętów ziemi, w tym ponad 21 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 32 gospodarstwa będące w posiadaniu 35 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 39 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano wspólne pastwisko o powierzchni 355 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali łącznie 1626 morgów. Poza ziemią otrzymali oni prawo korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. wypasania 263 sztuk bydła w uroczyskach: Kołodeńskie, Mielniczne, Mosteckie, Smuga i Zasieczany. Włościanie korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 32 gospodarstw otrzymywało na budowę budynków trzech sosen co dwa lata, na ogrodzenia dwukonny wóz chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowych i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. W kolejnych latach Zamoyscy wykupili prawa do serwitutów [APL, ZTL, sygn. 3237]. Część bezrolnych mieszkańców pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.

Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 115]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Lucie działała 1. klasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 64 uczniów [Falski, 1933, s. 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam również szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 49 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana w 1944 r. [Wawryniuk, 2012, s. 23]. Obecnie dzieci z Luty należą do obwodu szkoły podstawowej w Orchówku.

Cmentarz epidemiczny znajduje się w lesie nieopodal wsi Luta, przy drodze z Chełma do Włodawy, w okolicach przystanku autobusowego (ok. 500 m na północny wschód). Założony pod koniec XIX w. Zostały na nim pochowane osoby zmarłe podczas epidemii z ostatnich lat I wojny światowej. W tym miejscu pogrzebano także ciała 7 polskich żołnierzy zamordowanych we wrześniu 1939 r. Nie zachowały się groby, o pochówkach w tym miejscu świadczą jedynie zapadliska w ziemi i pozostałości zniczy. Obecnie znajduje się tam drewniany krzyż upamiętniający pochowanych tam ludzi.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach wsi do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

Okolice stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi doszło do potyczki powstańców z wojskami carskimi. W dniu 7 marca 1863 r. oddział powstańczy pod dowództwem Marcina Borelowskiego „Lelewela” wycofujący się po potyczce pod Adamkami został w Lucie otoczony przez wojsko rosyjskie idące od Okuninki. Trzygodzinna bitwa zakończyła się porażką powstańców, którzy zmuszeni zostali do wycofania się. Straty powstańców wyniosły 27 zabitych [Zieliński 1913, s. 61; Tokarski 2013, s. 30–33].

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Luty był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Luta została spalona przez wojska rosyjskie a większość jej mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji.

Przełomowym wydarzeniem w dziejach Luty była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W latach 1940–1943 okupanci niemieccy utworzyli we wsi obóz pracy, w którym przebywało kilkuset Żydów, z których prawdopodobnie 120 zostało tam zamordowanych [Wawryniuk, 2012, s. 69].

W latach wojny we wsi nastąpił rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi a na jej miejsce sprowadzono Polaków.