Krasówka

Patrz hasło: Włodawa.

Najstarsze zapisy podają już obecną nazwę wsi Krasówka. Niekiedy zapisywano ją w formie Krassówka, tak, jak w przypadku Topograficznej karty Królestwa Polskiego z 1839 r. [https://bg.uwb.edu.pl/TKKP/]:

Jej nazwa pochodzi od pospolitego słowa krasa (piękno, ozdobna barwa) lub od nazwy osobowej Kras, Krasa z przyrostkiem -ówka [Rymut V, s. 292].

W 2 poł. XVIII w. odnotowano w Krasówce następujące nazwy miejscowe – uroczyska: Dubust, U Lesa, Subczyny, Uszczenny, Zasiele i Wspólne Łąki [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 487–545]. W XIX w. zapisano w źródłach następujące toponimy: Arenda, Hrud, Kłazek, Koszarki, Moczuliska, Mysiaczy, Olchowy Gaj, Ostrówki, Pasieka, Pod Dubust, Prydatki, Sidiaczki, Subczyny, Wasylewo, Wspólnina, Zamichałowo, Zduchy i Żabynowo [APL, ZTL, sygn. 3226]. Na początku XXI w. z wymienionych nazw pozostały Ochożka, Hrud, Koszarki, Moczuliska, Ostrówki. Odnotowano również inne: Bahno, Borody, Cięcia, Dubust, Gierszyna, Granie, Huszcza, Lady Hrabskie, Myszohrobowska, Obocyna, Pacełycha, Peńky, Spilnyna, Wołoka i Zahajnyk [Olejnik, 2014].

W inwentarzu z roku 1693 najczęściej występują nazwiska: Chomicz, Horbacz, Ihnatiuk, Klimczuk, Paluch, Saczuk, Szewczuk, Szydka, Tren i Zaniuk [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 20–21]. W inwentarzach z drugiej poł. XVIII w. najczęściej pojawiają się nazwiska: Bedynak, Dudyk, Haponiuk, Hawryluk, Kiweruk, Kowalczuk, Leyka, Paszko, Potapczuk, Suchawiec, Szulhak i Teteruk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 72v–74; sygn. 5, k. 487–545]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bałajsa, Bedenak, Bodiak, Hołod, Chondra, Czelej, Daciuk, Dejnek, Dudyk, Haponiuk, Kaliński, Kiec, Kiwerski, Kowalczuk, Kurec, Lejko, Leszuk, Łobacz, Łobko, Marecki, Michaluk, Mrzewicz, Musiewicz, Nielipczuk, Olesiejko, Potapczuk, Strug, Szeszkiewicz, Szyszko, Szytko, Teteruk, Wawryszuk, Wegiera i Zarczuk [APL, ZTL, sygn. 3226].

Do 1795 r. wieś znajdowała się w powiecie brzeskim województwa brzeskolitewskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa 1803; Mapa 1805; Ćwik i Reder, 1977].

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Krasówka należała wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, s. 350–351]. Po 1864 r., czyli utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim, wieś włączono w skład gminy Wyryki [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była siedzibą gromady we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1961 wchodziła w skład gromady Żuków [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po jej likwidacji w 1961 r. znalazła się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. sołectwo w gminie wiejskiej Włodawa.

W trakcie prowadzonych w roku 1990 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 6 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze ślady pozostawiła ludność pasterska z późnego neolitu (kultura ceramiki sznurowej), kolejne z epoki brązu fazy wczesnej (kultura nieokreślona), także późnej (kultura łużycka). Nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych. Ponadto w takcie weryfikacyjnych badań powierzchniowych w roku 2002 odkryto kopiec o nieustalonej chronologii oraz zebrano ułamki naczyń glinianych z XIV-XV w. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 69-89; także Banasiewicz-Szykuła 2003, 138].

Natomiast luźno znaleziony topór kamienny należy odnieść prawdopodobnie do wczesnego neolitu (tzw. kultury pochodzenia południowego) [Głosik 1976, 228-229; także Bronicki 1991, ryc. 44; Bronicki, Gurba 2015, 19].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1674 [APL, ArL, sygn. 125, 126].

Krasówka była częścią tzw. dóbr włodawskich, na które pierwotnie składały się nadane Sanguszkom Włodawa, Suszno i Szuminka. Nie jest jasne, kiedy powiększyły się one o tereny dzisiejszej Krasówki. Miało to zapewne miejsce jeszcze w XVI wieku, choć szczegółowych informacji na ten temat nie posiadamy. W rękach rodziny Sanguszków pozostawały do 1571 r., kiedy to zmarł książę Roman Sanguszko. Dobra włodawskie, w tym zapewne tereny dzisiejszej Krasówki, przypadły wówczas jego córce Fiedorze, która poślubiła wojewodę podlaskiego Stanisława Radzimińskiego. Po jego śmierci wyszła ponownie za mąż za księcia Aleksandra Prońskiego. Owdowiawszy po raz drugi, poślubiła w roku 1596 wojewodę brzesko-kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego. Fiedora zmarła dwa lata później, a dobra włodawskie pozostały w rękach Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami dóbr włodawskich byli: Rafał Leszczyński (syn Andrzeja), wojewoda bełski, (1606–1636). Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Krasówkę) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Krasówka wraz z dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Dobra te zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar majątku Zamoyskich zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej przez nich wcześniej ziemi.

Pierwszy znany wykaz mieszkańców z 1693 r. Odnotowuje 70 gospodarzy zamieszkujących w Krasówce. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 350 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 20–21]. Inwentarz z roku 1773 odnotowuje 53 rodziny gospodarzy [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 72v–74]. Inwentarz z roku 1784, uwzględniający tylko gospodarzy posiadających grunty, wymienia 66 osób [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 487–545]. Według wykazu z 1827 r. we wsi było 64 domów zamieszkanych przez 401 osób [Tabella, 1827, t. 1, s. 240]. W 1864 r. odnotowano we wsi 55 gospodarstw i 460 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 54 domach i 401 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 4, s. 646]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Krasówce w 131 budynkach zamieszkiwało 640 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 240, prawosławne – 381, mojżeszowe – 19 oraz: narodowość polską – 248, rusińską – 373 osoby i żydowską – 19 osób. [Skorowidz miejscowości, IV, s. 122]. W 1966 r. zarejestrowano tam 408 osób [Wawryniuk, 2012, s. 60]. W 2020 r. we wsi zameldowanych było już tylko 184 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

W dawnych czasach większość mieszkańców Krasówki była grekokatolikami. Należeli oni do parafii greckokatolickiej w Różance. Protokół wizytacji tej parafii z 1759 r., stwierdza, że w Krasówce w 44 domach zamieszkiwało 167 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 416]. Z kolei w 1817 r. wieś była już liczniejsza, gdyż w 64 domach zamieszkiwało 374 unitów [APL, CHKGK, sygn. 458, k. 7].

W latach 60.–70. XIX stulecia we wsi doszło do zaburzeń włościan przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. Ostatecznie w 1875 r. władze carskie zmusiły unitów do oficjalnego przyjęcia prawosławia. Nie wszyscy mieszkańcy Krasówki pogodzili się z tą zmianą, np. w 1878 r. Stefan Potapczuk w swoim domu dbał o potrzeby duchowe tutejszych unitów. W tym samym roku w domach w Krasówce była przyjmowana 14. letnia Julianna Patrejko z Kostomłotów, która była uznawana za prorokinię głoszącą odrodzenie kościoła unickiego [APS, SGZŻ, sygn. 5, k. 9, 47]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego liczba wyznawców prawosławia w Krasówce spadła z 907 do 785 osób. Jak widać z tych danych zdecydowana większość byłych unitów pozostała przy prawosławiu [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 94; sygn. 942, k. 94]. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii włodawskiej w 1905 r. zapisano 139 osób [Wawryniuk, 2012, s. 48]. Z czasem prawosławni mieszkańcy Krasówki przyjęli ukraińską tożsamość narodową. Prawosławni zniknęli z krajobrazu tej wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych wywieziono w 1947 r. ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. we wsi mieszkało tylko 11 łacinników [Hucz, 2005, s. 349]. Liczba katolików wzrosła dopiero po 1905 r., w 1907 r. było już ich tam 193 [Wawryniuk, 2012, s. 48]. Dominować zaczęli oni dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi Ukraińców. W 1978 r. wieś przyłączono do erygowanej wówczas parafii rzymskokatolickiej Matki Bożej Bolesnej w Lacku.

Nieliczną grupę mieszkańców Krasówki stanowili Żydzi. Na uwagę zasługuje fakt, że w 1846 r. w tabeli prestacyjnej zapisano, że jednym z pełnorolnych gospodarzy był starozakonny Szmul Birman [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

Zdecydowana większość mieszkańców Krasówki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Kaplonosy (razem z włościanami z Kaplonosów). W 1826 r. 49 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 294 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 4830 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 395 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 58 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 48].

W 1846 r. do tabel prestacyjnych wsi wpisano 57 gospodarstw użytkujących 1315 morgów ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało przeciętnie 22 morgów 269 prętów ziemi, w tym ponad 16 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 57 gospodarstw, w tym jedno należące do szkoły, będących w posiadaniu 79 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 30 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 2 właścicieli placów z ogrodem oraz wspólne pastwisko o powierzchni 127 morgów i wspólne ziemie o areale 27 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 1955 morgów. Poza ziemią zyskali oni prawo do korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. prawa wypasania 391 sztuk bydła na pastwisku dworskim oraz w uroczyskach leśnych: Ochożka, Koszarki, Olchowy Gaj i Za Michałowo, oraz po sianokosach na ługach: Kłazek, Hrud, Mysiaczy i Arenda.

Chłopi korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 57 gospodarstw otrzymało prawo do pozyskiwania na budowę budynków trzech sosen co dwa lata, na ogrodzenia dwukonnego wozu chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowych i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. [APL, ZTL, sygn. 3226; Hucz, 2002, s. 47–72]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 74 osób [APL, KRZL, sygn. 10].

W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: kowale (A. Kowalczuk, D. Michaluk, P. Pietrzykowski i M. Wawrzyszuk) a J. i P. Kurecowie prowadzili wiatrak. We wsi działała też Kooperatywa „Siła” [KAP 1926, s. 1192]. W 1938 r. we wsi założono Spółdzielnię Związkową „Siew” [Wawryniuk, 2012, s. 49–50].

Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. W 1905 r. założono tam również żeńską szkołę cerkiewną [APL, KPCH, KV, sygn. sygn. 949, k. 126]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Krasówce działała 2. klasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 103 uczniów [Falski 1933, s. 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała z kolei szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 86 dzieci. Została ona zlikwidowana w 1944 r. [Wawryniuk, 2012, s. 50]. Obecnie dzieci z Krasówki uczęszczają do szkoły podstawowej w Żukowie.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Krasówki do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. W związku z tym za najważniejsze wydarzenia czasów powstania styczniowego na przedstawianym terenie można uznać przemarsze oddziałów powstańczych.

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Krasówki był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Rożanka–Mosty. W tym czasie Krasówka została spalona przez wojska rosyjskie a większość jej mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji.

Przełomowym wydarzeniem w dziejach Krasówki była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się na pięć lat pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W tych latach nastąpił we wsi rozwój aktywności ukraińskiej. W czasie wojny na terenie wsi rozstrzelano kilkadziesiąt osób. W 1944 r. we wsi istniał radziecki obóz jeniecki [Prożogo, 1994, s. 7–8]. Z kolei w latach 1946–1947 r. wieś była kilkukrotnie palona przez oddziały UPA [Wawryniuk, 2012, s. 53].