Korolówka

Patrz hasło: Włodawa.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Królowa Wola, później Korolówka, czasami zapisywana jako Korolewka. Na austriackiej mapie Heldensfelda (1801–1804) błędnie zapisana jako Korotówka, zaś na Mapie Kwatermistrzowskiej Królestwa Polskiego z 1839 występuje Koróluwka.

Nazwa Korolówka powstała z ukraińskiego słowa „korol” (król) z przyrostkiem -ówka [Rymut V, 143]. Nazwy wsi typu – Wola łączą się z kolei z kolonizacją na prawie niemieckim. Oznaczały teren, gdzie osadzani chłopi otrzymywali wolniznę, czyli okres zwolnienia od powinności na rzecz pana wsi.

Obecnie części wsi położone poza centrum nazywane są Wola i Zarzecze.

W drugiej poł. XVIII w. odnotowano w Korolówce następujące nazwy miejscowe – Glinki, Jamy Gańczarskie oraz uroczyska: Hliniszcze, Huszcza, Leski, Osynki, Wyhary, Zakoreczyzna, Załucze i Załużyki [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 197–250]. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy: Kruhłe, Liski i Osiny [APL, ZTL, sygn. 3222]. Na początku XXI w. z wymienionych nazw pozostało Kruhłe. Odnotowano w tym okresie również inne: Adampol, Blyższa, Borek, Gucin, Hlinky, Horowa, Hrabski Las, Krasowskie, Na Krasówkę, Perekale, Połoniec, Połosy, Poperecznica, Róża, Serwitut, Szeroka, Wołoky i Załucze [Olejnik, 2014].

W inwentarzu z roku 1693 najczęściej występują nazwiska: Chalecki, Chomicz, Dedula, Demidik, Hołub, Jakimczuk, Jaszczuk, Nikonik, Poleszuk, Suchawiec, Sawczuk, Szulhan i Zaniuk [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 23–24]. W inwentarzach z drugiej poł. XVIII w. najczęściej pojawiają się nazwiska: Bobryk, Denisiuk, Dobosz, Hołub, Hryciuk, Klimczuk, Kuryluk, Lenik, Martyniuk, Muzyluk, Mużyło, Oleszczuk, Ostapczuk, Tarasiuk, Semeniuk i Nestoruk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 60v–63; APL; sygn. 5, k. 197–250]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Babowiej, Bobkiewicz, Bobryk, Budowiej, Buska, Celesiuk, Czerwek, Czmiel, Czycza, Dejnek, Denisiuk, Dobysz, Dymidiuk, Hałobuda, Hołod, Hołub, Hondra, Jarmoszuk, Jóźwik, Kalitka, Karłowicz, Kazimirczuk, Kiwer, Klimczuk, Komorowiec, Korseń, Krynica, Krywda, Kuszniruk, Lejnik, Łobko, Martyniuk, Martyniuk, Mozyluk, Musiewicz, Muzyluk, Oleszczuk, Onyszczuk, Oryńczuk, Ostapczuk, Pawluczuk, Pilipczuk, Prokopiuk, Rabczuk, Rabko, Rutkowski, Skoczylas, Szawuła, Szulhan, Szulman, Taratyka, Tkaczuk i Ulaniuk [APL, ZTL, sygn. 3222].

Do 1795 r. wieś znajdowała się w powiecie brzeskim województwa brzeskolitewskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego, od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 znalazła się w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Ost und West Galizien; Ćwik i Reder, 1977].

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Wieś Korolówka należała wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, k. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Włodawa z siedzibą w Różance a potem w Szumince [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była siedzibą gromady we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 wchodziła wraz z Korolówką Kolonią w skład gromady Suszno [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po likwidacji tej ostatniej znajdowała się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy wiejskiej Włodawa.

W trakcie prowadzonych w roku 1985 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 12 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze wytwory krzemienne pochodzą z późnego paleolitu lub wczesnego mezolitu (brak afiliacji kulturowej). Kolejne okresy zasiedlania dotyczą wczesnej epoki brązu (m.in. kultura: strzyżowska i trzciniecka), następnie co najmniej dwóch faz średniowiecza (m.in. VI oraz XIV-XVI w Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 70-90; także Taras 1995, 204; Rozwałka i in. 1995, 71].

Ponadto z okresu nowożytnego pochodzi skarb monet zdeponowany po roku 1625 (brak bliższych danych) [Wojtulewicz 1979, 120; Grochecki, Solarska 2010, ryc. 4].

Z tego też rejonu pochodzą luźne znaleziska kamienne – siekiera i topór z utrąconą częścią przyobuchową – oba z początek neolitu (?) [Mazurek, Mazurek 1995, 33-34; także Bronicki, Gurba 2015, 19].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1674 [APL, ArL, sygn. 125, 126]. Korolówka była częścią tzw. dóbr włodawskich, na które pierwotnie składały się nadane Sanguszkom Włodawa, Suszno i Szuminka. Nie jest jasne, kiedy powiększyły się one o tereny dzisiejszej Korolówki. Miało to zapewne miejsce jeszcze w XVI wieku, choć szczegółowych informacji na ten temat nie posiadamy.

W rękach rodziny Sanguszków pozostawały do 1571 r., kiedy to zmarł książę Roman Sanguszko. Dobra włodawskie, w tym zapewne tereny dzisiejszej Korolówki, przypadły wówczas jego córce Fiedorze, która poślubiła wojewodę podlaskiego Stanisława Radzimińskiego. Po jego śmierci wyszła ponownie za mąż za księcia Aleksandra Prońskiego. Owdowiawszy po raz drugi, poślubiła w roku 1596 wojewodę brzesko-kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego. Fiedora zmarła dwa lata później, a dobra włodawskie pozostały w rękach Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami dóbr włodawskich byli: Rafał Leszczyński (syn Andrzeja), wojewoda bełski, (1606–1636). Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Korolówkę) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Korolówka wraz z całymi dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Dobra te zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar majątku Zamoyskich zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

Pierwszy znany wykaz mieszkańców z 1693 r. odnotowuje 72 gospodarzy zamieszkujących w Korolówce. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 350 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, k. 23–24]. Inwentarz z roku 1773 odnotowuje z kolei 68 gospodarzy [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 60v–63]. Inwentarz z roku 1782, uwzględniający tylko gospodarzy posiadających grunty, wymienia natomiast 88 osób [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 197–250]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 92 domów zamieszkanych przez 581 osób [Tabella, t. 1]. W 1864 r. odnotowano we wsi z kolei 67 gospodarstw i 561 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 95 domach i 580 mieszkańcach [SGKP IV, s. 410]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi Korolówka w 97 budynkach zamieszkiwało 460 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 25, prawosławne – 435 oraz narodowość polską – 70 i rusińską – 390 osób. [Skorowidz miejscowości, IV, s. 120]. W 1966 r. zarejestrowano tam 585 osób [Wawryniuk, 2012, s. 29]. W 2020 r. we wsi Korolówka zameldowanych było 354 osób [Raport o stanie gminy Włodawa, s. 5].

W dawnych czasach większość mieszkańców Korolówki była najpierw prawosławna. Od unii brzeskiej (1596 r.) przypisano ją parafii greckokatolickiej we Włodawie. We wsi istniał cmentarz, na którym stała filialna cerkiew. Znany jest opis drewnianej świątyni zbudowanej w 1773 r. Z kolei w 1894 r. zastąpiła ją budowla murowana, p.w. św. Dymitra Sołuńskiego, zbudowana na koszt mieszkańców Korolówki. W czasie I wojny światowej została ona zamknięta. Potem została rozebrana przez władze państwa polskiego w 1938 r. [APL, CHKGK, sygn. 153, k. 22; APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 5; Slobodyan, 2005, s. 236]. Do 1915 r. w Korolówce istniał cmentarz unicki przekształcony następnie na prawosławny, o rozmiarach ok. 45 na 50 m [APL, KPCH, KV, sygn. 901, k. 26].

Niestety zachowało się niewiele protokołów wizytacji parafii włodawskiej. Wiadomo z nich, że na przykład w 1759 r. we wsi w 52 domach zamieszkiwało 143 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 409]. Wierni z tej wsi nie stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia większego oporu przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, niewielu mieszkańców Korolówki zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 1080 do 952 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 32; sygn. 942, k. 32]. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii włodawskiej w 1905 r. zapisano jednak tylko 12 osób [Wawryniuk, 2012, s. 21]. Z czasem prawosławni mieszkańcy wsi przyjęli ukraińską tożsamość narodową.

Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych 105 Ukraińców, w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” deportowano z Korolówki na tzw. Ziemie Odzyskane. W tym czasie we wsi pozostało jedynie 115 Polaków [Apokryf ruski].

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. w Korolówce mieszkało 29 łacinników, w większości związanych z tutejszym folwarkiem [Hucz, 2005, s. 349]. Liczba katolików wzrosła dopiero po 1905 r., w 1907 r. było już ich tam 151 [Wawryniuk, 2012, s. 22]. Dominować zaczęli jednak dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi Ukraińców. W 1993 r. w wyniku podziału parafii św. Ludwika we Włodawie wieś przyłączono do erygowanej wówczas parafii Najświętszego Serca Jezusowego we Włodawie.

Sporadycznie w Korolówce zamieszkiwali Żydzi. Wśród prowadzących tamtejszą karczmę w XIX w. był Wolf Berkowicz [Wawryniuk, 2012, s. 19].

Zdecydowana większość mieszkańców Korolówki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Korolówka. W 1826 r. 66 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 396 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 6495 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 530 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 77 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 66].

W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 67 gospodarstw użytkujących 1849 morgów ziemi, tj. przeciętnie gospodarstwo chłopskie posiadało 27 morgów 182 prętów ziemi, w tym ponad 14 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 67 gospodarstw będących w posiadaniu 90 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 21 morgów ziemi, w tym ok. 13 morgów ziemi uprawnej. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 7 właścicieli placów oraz wspólne pastwisko o powierzchni 342 morgów i wspólną ziemię o areale 30 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali łącznie 1859 morgów. Poza ziemią otrzymali oni prawo korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. prawa wypasania 286 sztuk bydła w uroczyskach Wołgało, Kruhło, Liski i Osiny. Włościanie korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 67 gospodarstw miało prawo otrzymywania na budowę budynków trzech sosen co dwa lata, na ogrodzenia dwukonnego wozu chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowych i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. W 1888 r. Zamoyski wykupił prawa do serwitutów przekazując chłopom z Korolówki ponad 475 morgów [APL, ZTL, sygn. 3222; Hucz, 2002, s. 47–72]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 79 osób [APL, KRZL, sygn. 10].

W Korolówce obok wsi pańszczyźnianej istniał folwark mający w latach 50. XIX w. 1320 morgów powierzchni. W 1865 r. jego obszar zmniejszył się do 838 morgów, gdyż wydzielono z niego folwark Gucin liczący 759 morgów [Hucz, 2005, s. 81–82].

Część mieszkańców Korolówki znajdowała pracę w gospodarce leśnej, np. w 1811 r. zamieszkiwał we wsi leśnik Szymon Rutkowski [Wawryniuk, 2012, s. 18]. W 1886 r. August Zamoyski otworzył we wsi duży tartak parowy, zatrudniający 9 robotników [Przemysł Fabryczny, 1908, poz. 1005].

W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: krawiec (J. Skoczylas) i murarz (B. Ostapczuk), ponadto D. Oniszczuk prowadził sklep spożywczy a T. Krynica wiatrak [KAP 1926, s. 1192].

Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. W 1905 r. postała tam również szkoła cerkiewna [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 5]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Korolówce działała dwuklasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 88 uczniów [Falski 1933, s. 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam również szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 91 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana w 1946 r., po wywiezieniu Ukraińców. [Wawryniuk, 2012, s. 23; Wysocki, 2010, s. 130]. Obecnie dzieci z Korolówki uczęszczają do szkoły podstawowej w Żukowie

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Korolówki do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. W związku z tym za najważniejsze wydarzenia powstania styczniowego na przedstawianym terenie można uznać przemarsze oddziałów powstańczych.

Natomiast wydarzeniem politycznym, w które zaangażowali się mieszkańcy Korolówki były protesty przeciwko utworzeniu guberni chełmskiej na przełomie 1908/1909 r. Zorganizowano wtedy zakrojoną na dużą skalę akcję pisania protestów przeciwko przyłączeniu do niej Południowego Podlasia. Z gminy Włodawa do Koła Polskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej napłynęło pismo protestacyjne, które podpisała jednak mniejszość, tj. 124 mieszkańców Korolówki [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Korolówki był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Korolówka została spalona przez wojska rosyjskie a większość jej mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji, np. rodzina Józefa Taratyło znalazła się w guberni riazańskiej [AAN, CKO, sygn. 334].

Przełomowym wydarzeniem w dziejach Korolówki była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W tych latach we wsi nastąpił rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi a na jej miejsce sprowadzono Polaków. W odwecie UPA spaliła wieś w maju 1947 r. [Wawryniuk, 2012, s. 26].