Stawki

Patrz hasło: Włodawa.

Najstarsze zapisy podają już obecną nazwę wsi Stawki. Nazwa pochodzi od pospolitej nazwy stawek (staw) w liczbie mnogiej [Rymut XV, s. 226].

Obecnie części położone poza centrum wsi nazywane są Oszywka, Podsusze i Szkorutyniec.

W 2 poł. XVIII w. odnotowano następujące nazwy miejscowe – uroczyska: Podsusze, Uszywka, Smolicha, Szuszkowiec, Ohniwiec, Połoski, Nelipicha, Berezinki. Do Stawek należały także grunty położone za Bugiem: uroczyska i łąki: Balowa, Berestyny, Ostrów i Mały Horyń [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 1–25]. W XIX w. zapisano w źródłach następujące mikrotoponimy: Koziniec, Kruhłe i Sucha [APL, ZTL, 3283]. Na początku XXI w. nazwy te pozostały. Odnotowano również inne: Błonie, Diaczyszyne, Dwir, Hrada, Kilińca, Krywula, Na Pawlukach, Nowinki, Pańskie, Podsusze, Róża, Stawecki Las, Stawy, Wychód, Wygon i Zojiszyne [Olejnik, 2014].

W drugiej poł. XVIII w. najczęściej występujące w Stawkach nazwiska to: Czajkowski, Hrycak, Hupacz, Jakubowski, Kuźmicz, Nazaruk, Oryńczuk, Prokopiuk, Semeniuk, Struk, Szepel, Szuhaj, Weremko i Wojcieszuk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 29v–31; APL, AZWłod., sygn. 5, k. 1–27]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bałajsa, Bekiesz, Białosz, Burdak, Chaciołka, Chajdaruk, Chomiczuk, Czerkiesiuk, Harko, Hondra, Horbaczewski, Jakimowicz, Kakokiuk, Karwaciuk, Kasztelan, Kiec, Kukawski, Kurec, Marciocha, Martyniuk, Matuszak, Melaniuk, Nazaruk, Omielczuk, Oryńczuk, Poczujko, Potejczuk, Pyszuk, Rewa, Sawczuk, Semeniuk, Stupka, Szepel, Telenko, Wieliczko i Zdolski [APL, ZTL, sygn. 3283].

Inwentarz wsi Stawki z roku 1773 odnotowuje 38 rodzin [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 30–31]. Inwentarz z roku 1792, uwzględniający tylko „gospodarzy” posiadających grunty, wymienia 41 osób [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 1–27]. Według wykazu z 1827 r. we wsi było 54 domów zamieszkanych przez 363 osób [Tabella 1827, t. 2, s. 198]. W 1864 r. odnotowano we wsi 46 gospodarstw i 457 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4], Słownik Geograficzny informuje zaś o 53 domach i 482 mieszkańcach [SGKP XI, s. 302]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Stawkach (wieś i folwark) w 100 budynkach zamieszkiwało 609 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 462 i prawosławne – 141 oraz narodowość polską – 596 i rusińską – 13 osób. [Skorowidz miejscowości IV, s. 21]. W 1966 r. zarejestrowano tam 570 osób [Wawryniuk, 2012, s. 243]. W 2020 r. we wsi zameldowanych było 263 osoby [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego, a latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Stawki należały wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, s. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Włodawa z siedzibą w Różance a potem w Szumince [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 weszła w skład gromady Różanka [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po jej likwidacji Stawki znalazły się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo w gminie wiejskiej Włodawa.

W trakcie prowadzonych w roku 2004 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 96 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze materiały pozostawiła ludność neolityczna (m.in. kultura: amfor kulistych, ceramiki sznurowej). Znacznie liczniejsze pochodzą z epoki brązu (kultura: strzyżowska, trzciniecka, zwłaszcza łużycka), podobnie z wczesnej epoki żelaza (kultura: pomorska, przeworska, wielbarska). Obecne jest także intensywne osadnictwo z okresu średniowiecza – z kilku faz (VIII-X, XIV-XV), następnie okresu nowożytnego (XVI-XVIII w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 69-90; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 90].

Na terenie tej miejscowości odkryto skarb monet (brak bliższych danych) zdeponowany po roku 1615 [Grochecki, Solarska 2010, ryc. 4].

Nie potwierdzono istnienia osady w XV i początkach XVI wieku. W 1543 r. w kontekście podziału dóbr różanieckich pomiędzy braci Ostrożeckich wymienione jest m.in. dworzyszcze Stawok i „zemla bojarska” Staw, którą dzierżył świętej pamięci Czeszyński. Zapewne był to zalążek późniejszej wsi [ANK, ZGG, sygn. 282, k. 5, 17].

Pierwszymi właścicielami wsi byli książęta Hołownia-Ostrożeccy. Otrzymali oni potwierdzenie nadania dóbr Różanka  od króla Aleksandra Jagiellończyka w 1506 r. Przypuszczać można, że wcześniej były one własnością królewską [Wawrzyńczyk, 1951, s. 61–62]. Z czasem w najbliższym sąsiedztwie Różanki rozwinęła się wieś Stawki. W roku 1561 córka Jurija Hołowni-Ostrożeckiego Anna poślubiła Adama Hipacego Pocieja, któremu wniosła w posagu  Różankę wraz z terenami, na których rozwinęła się później wieś. Przypuszczać można, że wcześniej była ona własnością królewską [Wawrzyńczyk, 1951, s. 61–62]. Najbardziej zasłużonym przedstawicielem tej rodziny był Piotr Michajłowicz Hołownia, za którego czasów Różanka otrzymałaprawo miejskie (patrz: Różanka). W roku 1561 córka Jurija Hołowni-Ostrożeckiego Anna poślubiła Adama Hipacego Pocieja, któremu wniosła Stawki w posagu. Odtąd stała się ona własnością Pociejów na niemal dwieście lat. Adam Pociej był postacią barwną i znaczącą zarówno w życiu politycznym, jak i religijnym Rzeczypospolitej. Karierę zaczynał jako sekretarz Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”, w roku 1566 został pisarzem ziemskim brzeskolitewskim. Był posłem swego województwa na unijny sejm lubelski 1569 roku. Jego podpis widnieje pod aktem unii lubelskiej. Ukoronowaniem świeckiej kariery Adama Pocieja było uzyskanie senatorskiego urzędu kasztelana brzeskolitewskiego. Urodzony w wierze prawosławnej, porzucił ją przejściowo na rzecz kalwinizmu. Do prawosławia jednak powrócił. Po śmierci żony (1592 r.) poświęcił się całkowicie sprawom religijnym. Po krótkim nowicjacie, został duchownym prawosławnym. Gdy w roku 1593 zmarł prawosławny biskup włodzimierski, dzięki protekcji księcia Wasyla Ostrogskiego, Pociej już pod imieniem Hipacy został nowym biskupem włodzimiersko-brzeskim, a od 1599 metropolitą kijowskim. Zasłynął jako polemista religijny i gorący zwolennik zawarcia unii między katolicyzmem a prawosławiem w Rzeczypospolitej. Adam Hipacy Pociej zmarł w roku 1613, a dobra różanieckie przejął jego syn Piotr [PSB, t. 27, k. 28–33; Genealogia, s. 206–227]. Kolejni właściciele to: Leonard Pociej, wojewoda witebski (wnuk Hipacego), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (prawnuk Hipacego) (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Stawki) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771. [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Stawki wraz z dobrami włodawskimi przeszły jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.). Ich dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar majątku Zamoyskich zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

Mieszkańcy S. byli wiernymi parafii unickiej w Różance. Protokół wizytacji tej parafii z 1759 r., informuje, że we wsi (łącznie z Konstantynem) w 35 domach zamieszkiwało 141 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 416]. W 1817 r. w 45 domach mieszkało 406 unitów [APL, CHKGK, sygn. 458, k. 7]. W latach 60.–70. XIX stulecia we wsi doszło do protestów miejscowych włościan przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. Ostatecznie w 1875 r. władze carskie zmusiły unitów do oficjalnego przyjęcia prawosławia. Nie wszyscy mieszkańcy Stawek pogodzili się z tą zmianą, np. w 1878 r. w domach w Stawkach przyjmowano 14. letnią Juliannę Patrejko z Kostomłotów, która była uznawana za prorokinię głoszącą odrodzenie kościoła unickiego [APS, SGZŻ, sygn. 5, k. 9]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego liczba wyznawców prawosławia w Stawkach spadła z 683 do 335 osób. Jak widać połowa byłych unitów przeszła na katolicyzm [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 94; sygn. 942, k. 94].

W dawnych czasach we wsi zamieszkiwali również nieliczni katolicy obrządku rzymskiego, należący do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. we wsi mieszkało 21 łacinników [Hucz, 2005, s. 349]. Liczba katolików wzrosła najpierw po 1905 r. Dominować zaczęli oni dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi Ukraińców. W 1919 r. katolicy z tej wsi zostali przyłączeni do parafii rzymskokatolickiej pw. Św. Augustyna w Różance.

Zdecydowana większość mieszkańców Stawek na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali powinności pańszczyźniane w folwarku Stawki. W 1826 r. 38 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 228 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 4174 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 396 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 44 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 179].

W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 43 gospodarstwa użytkujące 993 morgów ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało 20 morgów 232 prętów ziemi, w tym ponad 13 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 43 gospodarstw będących w posiadaniu 48 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 20 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 5 właścicieli placów oraz wspólne pastwisko o powierzchni 146 morgów i wspólne nieużytki o areale 133 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 1147 morgów. Poza ziemią otrzymali oni serwituty pastwiskowe, tj. prawo do wypasania 301 sztuk bydła na uroczyskach Dubest, Kaziniec, Kruhłe, Sucha. Chłopi korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 43 gospodarstw miało prawo do otrzymywania na budowę budynków trzech sosen co dwa lata, na ogrodzenie – dwukonnego wozu chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowych i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. Włościanie uzyskali również prawo łowienia ryb w Bugu [APL, ZTL, sygn. 3283; Hucz, 2002, s. 47–72]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 90 osób [APL, KRZL, sygn. 10].

W Stawkach obok wsi pańszczyźnianej istniał folwark mający w latach 50. XIX w. 823 morgów powierzchni. W 1865 r. jego obszar zmniejszył się do 726 morgów [Hucz, 2005, s. 81–82].

W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: cieśle (A. Jakimowicz i S. Szapel), kołodzieje (M. Bekiesza, P. Karwatnik i J. Sztruk), krawiec (J. Nazaruk), stolarze (A. Jakimowicz i S. Szepel) i szewc (A. Wieliczko) [KAP, 1926, s. 1192].

W latach 1900–1915 w Stawkach działała prawosławna szkoła cerkiewna [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 126]. Obecnie dzieci ze Stawek uczęszczają do szkoły podstawowej w Różance.

Dwór – Obiekt pochodzi z II połowy XIX w. Należał do zarządcy dóbr Stawki w czasach własności Zamoyskich. W wyniku parcelacji majątku został nabyty przez rodzinę Hondrów, do której należy do dziś. Dworek z kolumnowym portykiem, nakryty czółenkowym dachem. W dworku Waldemar Hondra prezentuję własną galerię malarstwa krajobrazowego.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Stawek do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. W związku z tym za najważniejsze wydarzenia powstania styczniowego na przedstawianym terenie można uznać przemarsze oddziałów powstańczych.

Kolejnym wydarzeniem politycznym, w które zaangażowali się mieszkańcy wsi były protesty przeciwko utworzeniu guberni chełmskiej na przełomie 1908/1909 r. Zorganizowano wtedy zakrojoną na dużą skalę akcję pisania protestów przeciwko przyłączeniu do niej Południowego Podlasia. Z gminy Włodawa do Koła Polskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej napłynęło pismo protestacyjne, które podpisali prawie wszyscy (505 osób) mieszkańcy tej wsi [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Stawek był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Stawki zostały spalone przez wojska rosyjskie a większość jej mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji, np. rodziny Jana Mikulskiego, Teodora Korneluka i Agrypiny Suzoniuk trafiły do guberni kazańskiej [AAN, CKO, sygn. 334].