Zahajki

Patrz hasło: Wyryki.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Zahayki. Czasami zapisywano ją jako Zachajki. Być może nazwa powstała od określenia „za gajem”.

Okolice Zahajek w XV w. należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas okolice znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej pozostały one w Wielkim Księstwie Litewskim. Po ostatnim rozbiorze Polski (1795) miejscowość znalazła się w zaborze austriackim, w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej.

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego wieś znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (1919–1939).

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa chełmskiego, od 1999 r. w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013; Wawrzyńczyk, 1951; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza. Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Zahajki należały do gminy Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., wieś włączono w skład gminy Krzywowierzba [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono w niej gromadę Zahajki wieś, [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1962 wchodziła w skład gromady Horostyta, razem z Krzywowierzbą [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Potem przyłączono ją do gromady Wyryki [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Wyryki.

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2025) wieś nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1624 r. w Zahajkach mieszkali chłopi o nazwiskach, m.in.: Jakowicki, Daliszewicz, Soprocz, Chwedenia, Węczyc, Czebierak, Paszenia, Danczuk, Maslinczyn, Iwaniewicz i Czerkas [APR, ZDP, sygn. 14890].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujące osoby: Andrejczuk Iwan, Bilczuk Iwan, Chorosymiuk Adam, Dohojda Grzegor (!), Jafimiuk Jakim, Juchimowicz Iwan, Koszeluk Fiedozy, Kot Adam, Kot Ignat, Kowalczuk Adam, Kowalczuk Paweł, Kozioł Iwan, Krawczuk Andriej, Kruchlej Adam, Nadoba Adam, Ostapiuk Iwan, Reńkowskij Grigorij, Sawczuk Gryć, Sawczuk Mikołaj, Sawko Anton, Sawko Jan, Sawko Ułas, Siwko Adam, Sołon Adam, Sołon Antoni, Sołon Iwan, Sołon Stepan, Surbiniuk Iwan, Tilimoniuk Wasilij, Topolskij Michaił, Tylimoniuk Iwan [APL, ZTL, sygn. 3312].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 1986 odkryto 13 stanowisk o charakterze śladów osadniczych. Poza nielicznymi wytworami krzemiennymi i fragmentami ceramiki naczyniowej nieokreślonymi chronologicznie, znaleziono również ceramikę z późnej epoki brązu (kultura łużycka), średniowiecza (w tym po XIV w.) oraz okresu nowożytnego (po XVI w.) [NID, AZP obszar 70-88]. 

Pierwsza wzmianka o istnieniu wsi, jak podają niektóre publikacje, pojawiła się w dokumencie z 1521 roku, upoważniającym dziekana włodawskiego i brzeskiego Iwana Sopoćkę, do wprowadzenia księdza Ignatija Sergiejewicza na probostwo opolskie [AWAK, 1870, t. 3, s. 8–9]. Andrzej Gil i Andrzej Buczyło zakwestionowali jednak jego prawdziwość, uznając go za późniejszy falsyfikat [Gil, 2009, s. 55–56; Buczyło, 2014, s. 362–365]. W tej sytuacji za najstarszą wzmiankę pisaną o Zahajkach można uznać opis ograbienia wsi w 1570 roku [AWAK, 1865, t. 2, s. 263–290].

Dobra opolskie początkowo należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska. Bojar smoleński Michał Wasylewicz Kopot [Kopeć] („Smolhanin), w 1506 r. figurujący w poczcie dworzan królewskich, miał otrzymać w posiadanie czasowe od Wielkiego Księcia Litewskiego wieś Opole za straty poniesione w walkach z Ordą [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. W 1516 r. nadanie na prośbę Michała król Zygmunt I Stary zamienił na własność dziedziczną [LM, 2002, ks. 9, nr 637]. Na przełomie 1518/1519 r. Michał sprzedał dobra Fedorowi Światoszy. Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli synowie Michała: Timofiej, Iwan, Fedor i Wasyl. W 1541 r. Fiodor w imieniu swoim i braci żądał zwrotu Opola i Rusił, które kilka lat wcześniej, po małżeństwie z ich siostrą, zawłaszczył Iwan Wasylewicz Połubiński z Horodyszcza [LM, 2003, ks. 10, nr 143]. Odtąd przez prawie 200 lat były one w posiadaniu Kopciów. Przez prawie sto lat (1551–1634) toczyli oni burzliwy spór graniczny z Sapiehami. Warto podkreślić bliskie związki rodzinne (małżeństwa) łączące przedstawicieli tego pokolenia Kopciów z Połubińskimi, właścicielami sąsiednich dóbr horodyskich [patrz hasło: Jabłoń]. Następni właściciele dóbr opolskich to m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), jego syn Aleksander (przejął dobra opolskie w 1624 r. z rąk opiekuna Mikołaja Firleja, zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?), żonaty z Katarzyną Stankiewicz. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Grzegorz (Hrehor) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr przeszła na jego siostrę Franciszkę zamężną wówczas z Karolem Załuskim. Mieli oni córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego (zm. 1748). Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli synowie: Ignacy, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr, pomniejszonych o Lubiczyn, Chmielów i Kalinkę, został Ignacy, żonaty z Magdaleną z Grabowskich. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej w 1797 r. w Moskwie dobra opolskie przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy [Tarasiuk, 2010]. Sprzedali oni dobra opolskie w 1801 r. Józefowi Szlubowskiemu. Już w 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej. W jego wyniku dobra podzielono na trzy części. Dobra Horostyta z folwarkami Horostyta, Zahayki, Lipówka i Zaliszcze otrzymał Ignacy Szlubowski [APL OCH, HW, sygn. 2/54]. Po nim w 1846 r. odziedziczył je jego jedyny syn Michał Szlubowski. W 1856 r. Horostytę, Lipówkę i Zahajki kupił od niego Karol Smoczyński. Ten w 1862 r. sprzedał folwark Zahajki Janowi Żelkowskiemu. Kolejnym właścicielem od 1866 r. był Edward Dembowski. Od niego w 1870 r. kupił go Czesław Dębowski, który przeprowadził jego parcelację [APL OCH, HW, sygn. 2/701].

W dawnych czasach większość mieszkańców Zahajek była początkowo prawosławnymi, po unii brzeskiej (1596) grekokatolikami i ponownie prawosławnymi (od 1875). Byli oni wiernymi parafii greckokatolickiej w Opolu, a od 1699 r. w Horostycie. W 1788 r. we wsi mieszkało 167 unitów [APL OCH, HW, sygn. 2/137]. Wierni z tej wsi w 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Część z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, pozostało przy prawosławiu [APL, KPCH, KV, sygn. 982, 984]. Prawosławni przestali dominować we wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r. ramach akcji „Wisła” wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane.

W dawnych czasach we Zahajkach mieszkało niewielu wyznawców obrządku rzymskokatolickiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Opolu. W 1919 r. wieś przyłączono do parafii rzymskokatolickiej w Lubieniu. Liczba katolików wzrosła najpierw w końcu XIX w. w wyniku parcelacji folwarku a potem w 1905 roku. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii opolskiej z tego roku zapisano 142 osoby z Zahajek.

Sporadycznie w Zahajkach zamieszkiwali Żydzi.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Zahajkach działała polska 2. klasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 105 uczniów [Szkoły, 1933, s. 175]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 32 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana po wojnie [Wawryniuk, 2012, s. 720–721].

W 1800 r. w Zahajkach mieszkało 174 osoby [APL, ArchSzlub, sygn. 62]. Według wykazu z 1827 r. znajdowało się w niej 49 domów zamieszkanych przez 182 osoby [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 304]. W 1887 r. we wsi zamieszkiwało 345 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 36 budynkach zamieszkiwało 180 osób, w tym 57 rzymskich katolików i 123 prawosławnych [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118]. W 1943 r. mieszkało tu 258 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 36]. W 2021 r. w Zahajkach było zameldowanych 242 osoby [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Zahajek na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Najstarszy zachowany (częściowo) inwentarz dóbr opolskich pochodzi z 14 VI 1624 roku. Dowiadujemy się z niego, że w Zahajkach były 30 włóki ziemi, w tym 6 dworskich i 3 bojarskie. Chłopi z każdej włóki musieli odrabiać 4 dni pańszczyzny (z koniem, wołami lub pieszo) tygodniowo przez cały rok. Odbywać 6 tłok do żniwa po 4 osoby i tyle samo dni po 2 osoby z gospodarstwa. Ponadto chłopi mieli płacić czynsz z włóki ciągłej (pańszczyźnianej) – 100 groszy, a z włóki czynszowej – 240 groszy. Mieli też oddawać do dworu po dwa korce parczewskie owsa i żyta, dwa koguty, 20 jaj, 30 pasów przędzy. Do ich obowiązków należało też pielenie ogrodów dworskich [APR, ZDP, sygn. 14890]. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W oparciu o prawo z lat 1846 i 1864 we wsi uwłaszczono 26 gospodarstw mających po ok. 26 mórg, będących w posiadaniu 29 właścicieli. W oparciu o prawo z 1864 roku uwłaszczono 4 niewielkie osady. Razem chłopi otrzymali na własność ok. 794 morgi ziemi oraz prawa serwitutowe, tj. otrzymywanie drewna na poprawę budynków, wozów, sani, bron, soch, studni i ogrodzeń, wozu rocznie łuczyny na oświetlenie i 52 wozy rocznie opału. Mieli też prawo do korzystania z pastwiska dworskiego [APL, ZTL, sygn. 3212]. Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.

***

24 sierpnia 1570 r. wieś została napadnięta i ograbiona przez poddanych włodawskich z klucza kaplonoskiego [AWAK, 1865, t. 2, s. 263–290].

***

17 i 18 maja 1944 r. niemieckie lotnictwo zbombardowało wieś i kolonie Zahajki. Zginęły wówczas dwie osoby [Czyż, 2018].