Suchawa

Patrz hasło: Wyryki.

Od początku wieś zapisywana jako Suchawa. Na przełomie XIX i XX w. czasami jako Suchowola. Nazwa oznacza albo suche miejsce albo też wywodzi się od przydomka osoby związanej z tę miejscowością.

Okolice Suchawy w XV w. należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas okolice znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej pozostały one w Wielkim Księstwie Litewskim. Po ostatnim rozbiorze Polski (1795) miejscowość znalazła się w zaborze austriackim, w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej.

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego wieś znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (1919–1939). W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa chełmskiego, od 1999 r. w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013; Wawrzyńczyk, 1951; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza. Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Suchawa należała do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Wyryki [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była siedzibą gromady we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 istniała gromada Suchawa [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Po jej likwidacji wieś znalazła się w gromadzie Wyryki [DUWRNwL, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Wyryki.

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2025) częściami składowymi wsi są Krukowo, Stara Suchawa i Zduchy [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy: Borek, Gały, Guwsyny, Kozioł, Kuchary, Kupiste, Lisok, Pastewnik, Pawłowiec, Pod Nowinami, Pozyr, Półmorgi, Primaki, Sidiaczki, Stoki, Szkuta, Szurkowo, Ulinowo, Wieliko Pole, Zabagonie, Zalisocze, Zapołonnie, Zduchi [APL, ZTL, sygn. 3286].

W inwentarzu z 1693 r. w Suchawie występowały nazwiska: Jakubik, Prystupa, Harasimuk, Wołosiuk, Makaryk, Babniuk, Chomin, Radzki, Damianich, Szwed, Budnik, Pryhoży, Demianicz, Motoiczko, Kładko, Onyszczyk, Kładczuk, Trocik, Minczuk, Jowczyk, Babicz, Denisik, Tyszyk, Smolarczyk, Jaroszyk, Szwiec, Ciruk, Cerwuk, Romaniuk, Michałko, Leguminik, Hałajdyk, Chołob, Leń, Lennik, Koszt, Lubenic, Korda, Kuzel, Lewczuk, Mikulik [AGAD, AZW, sygn. 2726].

W 1846 r. w Suchawie gospodarstwa posiadali: Bazyluk Daniło, Bejniuk Iwan, Berczan Grzegorz, Berczan Ihnat, Blizniuk Grzegorz, Czeberuk Maxym, Czycza Maxym, D(?) Adam, (?) Petro, Dragan Stefan, Hoład Piotr, Hoład Sawka, Jachnoski Jan, Kaliszuk Andrzej, Kasyniec Andrzej, Kłok Mikołaj, Kolenda Mikołaj, Kot Iwan, Macior Iwan, Macygun Adam, Macygun Roman, Macygun Semen, Majewski Iwan, Metko Adam, Metko Jakub, Mydko Andrzej, Neścioruk Iwan, Pilipczuk Ignacy, Pilipczuk Ihnat, Puszka Paweł, Puszko Mikołaj, Rola Iwan, Sass Maciej, Sass Sawka, Stal Szmul, Stefaniuk Wasyl, Sydoruk Adam, Sydoruk Kuzma, Sydoruk Osyp, Sydoruk Semen, Sydoruk Tymosz, Szaramura Chwedor, Torbicz Daniło, Weliczko Michał, Wołoczyn Jakub, Zelkowicz Judka, Zelmanowicz Litman, Zinczuk Iwan, Zygan Jakub, Zygar Stefan, Zyńczuk Iwan, Zyńczuk Sydor [APL, RGL, sygn. skarb. 244].

Pierwszym znaleziskiem jest skarb szelągów Jana Kazimierza [Wojtulewicz 1977, 55]. W trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 1990 odkryto 12 stanowisk o charakterze śladów osadniczych. Poza półsurowcem krzemiennym nieokreślonego osadnictwa pradziejowego, znaleziono fragmenty ceramiki naczyniowej z późnego neolitu (kultura amfor kulistych?), wczesnej epoki żelaza (okres: lateński, rzymski?) oraz różnych faz wczesnego średniowiecza (w zakresie VIII-XIV w.) [NID, AZP obszar 72-89].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z inwentarza majętności włodawskiej z okresu 1566-1571, w którym zapisano, że liczyła ona 27 dymów [ANK, ArchSang, sygn. 473].

Suchawa stała się częścią tzw. dóbr włodawskich w nieznanych okolicznościach. Dobra te do 1571 r. pozostawały w rękach rodziny Sanguszków, kiedy to zmarł książę Roman Sanguszko. Dobra włodawskie, w tym zapewne tereny dzisiejszej Suchawy, przypadły wówczas jego córce Fiedorze, która poślubiła wojewodę podlaskiego Stanisława Radzimińskiego. Po jego śmierci wyszła ponownie za mąż za księcia Aleksandra Prońskiego. Owdowiawszy po raz drugi, poślubiła w roku 1596 wojewodę brzesko-kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego. Fiedora zmarła dwa lata później, a dobra włodawskie pozostały w rękach Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami dóbr włodawskich byli: Rafał Leszczyński (syn Andrzeja), wojewoda bełski, (1606–1636). Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewski, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Suchawa) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64]. W 1798 r. wieś wraz z całymi dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Jego dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar ich majątku zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

W dawnych czasach większość mieszkańców Suchawy była początkowo prawosławnymi, po unii brzeskiej (1596) grekokatolikami i ponownie prawosławnymi (od 1875). Przykładowo, w 1792 r. w Suchawie wszyscy chłopi byli grekokatolikami [AGAD, AZW, sygn. 2733]. Byli oni wiernymi parafii prawosławnej, potem greckokatolickiej pw. Św. Mikołaja Cudotwórcy w Lubieniu. W 1913 r. utworzono w Suchawie prawosławną parafię Kazańskiej Ikony Matki Boskiej, która istniała do zakończenia II wojny światowej [APL, KPCH, KV, sygn. 948]. Wiadomo, że w 1759 r. we wsi mieszkało 144 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48]. Grekokatolicy w 1875 r. stali się prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., pozostała przy prawosławiu [APL, KPCH, KV, sygn. 982, 984]. Prawosławni przestali dominować we wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r. ramach akcji „Wisła” wywieziono na tzw. Ziemie Odzyskane. W 1944 r. cmentarz i cerkiew zostały zamknięte.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. w Suchawie mieszkało 15 łacinników [Hucz, 2005, s. 349]. Dominować zaczęli dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi prawosławnych. W 1993 r. w wyniku podziału parafii św. Ludwika we Włodawie wieś przyłączono do erygowanej wówczas parafii Najświętszego Serca Jezusowego we Włodawie. We wsi znajduje się obecnie kościół filialny tej parafii.

We wsi zamieszkiwali również Żydzi.

Rosyjskojęzyczna szkoła ministerialna powstała w Suchawie w 1868 roku [APL, KPCH, KV, sygn. 984]. Jej działalność przerwała pierwsza wojna światowa. W latach 1917–1918 w Suchawie działała ukraińska szkoła podstawowa. W okresie międzywojennym polska, w roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 81 uczniów [Szkoły, 1933, s. 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała ponownie szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 154 dzieci. Szkoła ta została po wojnie zamknięta [Wawryniuk, 2012a, s. 700].

Wykaz z 1693 r. odnotowuje 71 gospodarzy przypisanych do dóbr włodawskich i cztery dymy należące do Polańskiego i Suzina, zamieszkujących w Suchawie. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 375 osób [AGAD, AZW, sygn. 2726]. Inwentarz z 1792 r. wymienia 165 osób [AGAD, AZW, sygn. 2733]. Według wykazu z 1827 r. znajdowało się w niej 64 domy zamieszkane przez 349 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 208]. W 1887 r. we wsi zamieszkiwało 661 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi zamieszkiwało 266 osób, w tym 39 rzymskich katolików, 196 prawosławnych i 49 Żydów a w folwarku 30 katolików i 5 prawosławnych [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 122]. W 1943 r. mieszkało tu 838 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 39]. W 2021 r. w Suchawie było zameldowanych 205 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Suchawy na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Chłopi powinności pańszczyźniane odrabiali w miejscowym folwarku. W połowie XIX w. liczył on 1181 mórg. Po regulacji, w 1865 r. obejmował obszar 891 mórg [Hucz, 2005, s. 81–82]. W 1693 r. we wsi było 71 gospodarstw chłopskich. Ich użytkowników obowiązywały następujące powinności, z włóki ciągłej, czyli pańszczyźnianej musieli płacić czynsz roczny – 6 złotych, oddawać 4 tłuczone i 2 nietłuczone ćwierci miary włodawskiej chmielu lub owsa, dwa koguty, cztery kury, 20 jaj, kopę grzybów, orzechy, cztery wozy suchego drewna. Poza tym z półwłoki obowiązywały ich trzy dni „gwałtu” (tj. pracy wszystkich domowników, poza jedną osobą) [AGAD, AZW, sygn. 2726]. W 1826 r. w Suchawie było 48 aktywnych gospodarstw (i 10 opustoszałych po wojnach napoleońskich). Każde z nich było zobowiązane do płacenia na rzecz dworu 6 złp rocznego czynszu, odrabiania pańszczyzny (trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej, dwuosobowe tłoki w żniwa), oddawania podatku w owsie i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów). Poza tym chłopi musieli moczyć len, wyrabiać krupy z dworskiego zboża, podsiewać zboże dworskie, wozić drewno do browaru, ewentualnie oddawać połowę wybranego miodu. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZW, sygn. 2735]. W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 67 gospodarstw użytkujących 1384 morgi ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało 26 mórg 181 prętów ziemi, w tym ponad 21 mórg ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244]. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W oparciu o prawo z lat 1846 i 1864 w Suchawie uwłaszczono 52 gospodarstwa (82 osoby). Wszystkie one miały po ok. 36 mórg. W oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono jedno gospodarstwo i 5 właścicieli ogrodów. Razem chłopi otrzymali na własność ok. 1927 mórg ziemi. Każde z pełnych gospodarstw miało prawo do serwitutu leśnego, tj. otrzymywania drewna na remonty budynków, wozu chrustu rocznie na płoty, wozu karpiny rocznie na oświetlenie, wozu brzeziny i pół wozu dębiny co trzy lata, materiału na studnie; dwóch wozów tygodniowo przez sześć miesięcy zimnych i po jednym wozie tygodniowo przez sześć miesięcy letnich opału. Chłopi mieli również prawo do wypasania na ziemi dworskiej bydła [APL, ZTL, sygn. 3286]. Część mieszkańców Suchawy znajdowała pracę poza rolnictwem. W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: bławatnik S. Malke, istniały sklepy z artykułami spożywczymi M. Nowickiego i M. Stoła, zakłady eksploatacji lasów: Sz. Azensztata, M. Blusztajma, N. Fuksa, S. Kowartowskiego, braci Majzner, S. Woźniakowskiego w Krukowie, smolarnia C. Malcmana i Kooperatywa „Samopomoc” [KAP, 1930, s. 620].

Cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej

Budynek wzniesiony w stylu bizantyńsko-rosyjskim w latach 1909–1913. Świątynia jednonawowa, z nawą na planie krzyża równoramiennego. Trójpodział: babiniec z wieżą, oraz gankiem wejściowym, nawa, prezbiterium z przylegającymi kaplicami. Dach nawy zwieńczony latarnią, nakrytą cebulastym hełmem, w narożach nawy wieżyczki, nakryte hełmami cebulastymi, tak samo jak w zwieńczeniu prezbiterium. Elewacja nawy podzielona na dziewięć pól. Podział jest zaakcentowany przy pomocy pionowych listew, na całej wysokości elewacji oraz dekoracyjnego, półkolistego zwieńczenia każdej z części. Od strony elewacji bocznych w każdym z trzech pól wysokie okna zakończone półkoliście, nad nimi medaliony z malowanymi na blasze wizerunkami świętych oraz Marii z Dzieciątkiem i Chrystusa, umieszczone w okrągłych płycinach, podkreślonych opaskami. Od strony elewacji przedniej i tylnej na ścianach nawy także medaliony. Prezbiterium niższe od nawy, z dwiema kaplicami bocznymi. Na osi świątyni, na ścianie prezbiterium wizerunek Chrystusa Zwycięzcy na blasze.

Cmentarz prawosławny i cmentarz prawosławny przykościelny

Pierwotnie we wsi, po obydwóch jej stronach istniały cmentarze greckokatolickie. Zostały zaznaczone m.in. na mapie Heldensfelda (1801–1804). W 1853 r. opisano je jako obszerne, mające wystarczającą ilość miejsca na pochówki [APL, CHKGK, sygn. 245]. W drugiej połowie XIX w. informowano już o jednym cmentarzu. Zamknięto go prawdopodobnie w 1913 r. po założeniu cmentarza parafialnego. Na tym ostatnim zachowało się do dzisiaj około 40, głównie betonowych, nagrobków z pierwszej połowy XX wieku. Zachowane nagrobki to krzyże o trójlistnym zakończeniu ramion na wysokich cokołach o przekroju kwadratowym lub prostokątnym lub o kolistej formie, krzyże żeliwne na wysokich cokołach oraz płyty nagrobne. Zachowało się także wiele monumentalnych krzyży drewnianych na mogiłach ziemnych. Cmentarz zamknięto po II wojnie światowej po likwidacji miejscowej parafii prawosławnej.

***

W 1852 r. Suchawę dotknęła duża epidemia cholery [APL, CHKGK, sygn. 154, 245].

***

W okolicach Suchawy doszło do walk w sierpniu 1915 r., polegli żołnierze zostali pochowani w trzech zbiorowych mogiłach przy cerkwi. W 1932 r. planowano ich ekshumację i przeniesienie na cmentarz przy stacji Włodawa (obecnie Tomaszówka na Białorusi) [APL, UWL, sygn. 3188].

***

Listy obozowe z obozu koncentracyjnego na Majdanku z lat II wojny światowej informują, że przebywało w nim 16 osób urodzonych w Suchawie [https://www.majdanek.eu/pl/prisoners].