Lubień

Patrz hasło: Wyryki.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Lubień. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Lubien.

Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od nazwy osobowej Lubiewa [NMP, 2005, t. 6, k. 197–198].

Okolice Lubienia w XV w. należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas okolice znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej pozostały one w Wielkim Księstwie Litewskim. Po ostatnim rozbiorze Polski (1795) miejscowość znalazła się w zaborze austriackim, w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego wieś znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (1919–1939).

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa chełmskiego, od 1999 r. w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013; Wawrzyńczyk, 1951; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza. Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Lubień należał do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., wieś włączono w skład gminy Wyryki [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono w niej gromady Lubień wieś i Lubień folwark [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1958 wieś była siedzibą gromady Lubień, do której należały też Kaplonosy, Lipówka i Wyryki Wola Kolonia [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Potem przyłączono ją do gromady Wyryki [DUWRNwL, 1957, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Wyryki.

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2025) częściami składowymi wsi są Batajsk i Skrobień [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy: Czerewacz, Lisica, Skriebień, Skorodnica i Zabytnik [APL, ZTL, sygn. 3235].

W inwentarzu z 1693 r. w Lubieniu występowały następujące nazwiska: Stelmach, Petryk, Szumik, Stepaniuk, Starczuk, Wojt, Weremczuk, Dolich, Surbiniuk, Bulawiuk, Petryk, Buława, Buławiuk, Nalewajko, Zdunik, Wylachowiec, Krzywonosik, Kienicz, Sanczycz, Weremczak, Krawiec, Bordkunik, Baranowski, Klimczyk, Prystupa, Bojko, Hiczko, Dudoczek [AGAD, AZW, sygn. 2726].

W 1846 r. w Lubieniu gospodarstwa posiadali: Baj Iwan, Bojko Iwan, Buzka Franko, Byczuk Adam, Cargin (?) Wasyl, Chwedoruk Iwan, Chwedoruk Semen, Czegacz Jakim, Czegoś Iwan, Czelej Andrzej, Daniuk Iwan, Daniuk Michałko, Denejda Mikita, Diak Paweł, Dohojda Dmiter, Dohojda Korniło, Dohojda Roman, Dohojda Stefan, Dohojda Ustyn, Dohojda Wasyl, Dubicz Adam, Dubik Adam, Dziak Daniało, Kasyniec Hryć, Kisiel Mikołaj, Korniluk Iwan, Kot Korniło, Kot Mikołaj, Kowalski Stefan, Kwacz Iwan, Kwacz Melan, Litkoski Józefat, Malauszuk Semen, Nazaruk Semen, Petrukowski Bartosz, Pykel Iwan, Pytel Michałko, Pytel Miron, Pytel Wasyl, Rubyś Iwan, Sawicz Daniło, Sawicz Miron, Sawicz Wasyl, Torbicz Antoni, Ulipiuk Szczepan, Wereszczuk Stefan [APL, RGL, sygn. skarb. 244].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 1986 odkryto 3 stanowiska o charakterze śladów osadniczych. Poza półsurowcem krzemiennym nieokreślonego osadnictwa pradziejowego, znaleziono mezolityczny zbrojnik typu Wieliszew (kultura janisławicka) oraz fragment ceramiki z nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszar 70-88].

Za najstarszą wzmiankę pisaną o Lubieniu można uznać informacje w inwentarzu z 1566 roku [DMMI, 1897, t. 1, s. 401].

Początkowo Lubień prawdopodobnie należał do włości kaplonoskiej. W 1514 r. król Zygmunt Stary podarował 6 źrebi w Kaplonosach Andrzejowi Sanguszce. W ten sposób wieś stała się częścią tzw. dóbr włodawskich [Arch. Sang., 1890, t. 3, nr 130]. Pozostawały one w rękach rodziny Sanguszków do 1571 r., kiedy to zmarł książę Roman Sanguszko. Dobra te przypadły wówczas jego córce Fiedorze, która poślubiła wojewodę podlaskiego Stanisława Radzimińskiego. W tym czasie toczył się spór graniczny między dobrami opolskimi i włodawskimi. W 1594 r. dokonano ich rozgraniczenia, w wyniku którego Lubień został podzielony, prawdopodobnie czasowo, pomiędzy nie [APL, ArchSzlub, sygn. 6]. Po śmierci męża Fiedora ponownie wyszła za mąż za księcia Aleksandra Prońskiego. Owdowiawszy po raz drugi, poślubiła w 1596 r. wojewodę brzesko-kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego. Fiedora zmarła dwa lata później, a dobra włodawskie pozostały w rękach Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami dóbr włodawskich byli: Rafał Leszczyński (syn Andrzeja), wojewoda bełski, (1606–1636). Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewski, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Lubień) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64]. W 1798 r. wieś wraz z całymi dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Jego dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar ich majątku zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

W dawnych czasach większość mieszkańców Lubienia była początkowo prawosławnymi, po unii brzeskiej (1596) grekokatolikami i ponownie prawosławnymi (od 1875). Świadczy o tym fakt, że w 1792 r. w Lubieniu wszyscy chłopi byli grekokatolikami [AGAD, AZW, sygn. 2733]. Pozostawali wiernymi parafii greckokatolickiej pw. Św. Mikołaja Cudotwórcy w Lubieniu. Wzmianka o jej istnieniu pojawia się w inwentarzu wsi z 1575 r. [Buczyło, 2014, s. 94]. Jej proboszczami lub administratorami byli m.in.: Teodor Markiewicz (1753 – był w 1759), Markiewicz Jan (był w 1815–1840), Charłampowicz Jan (1840–1866, wcześniej wikary 1833–1840), Plutyński Jan (1867–1875) [Sęczyk, 2022, s. 731–732]. Wiadomo, że w 1759 r. we wsi mieszkało 160 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48]. Wierni z tej wsi w latach 60.–70. XIX stulecia stawiali opór przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. W Lubieniu 2 września 1874 r. grupa kobiet kazała księdzu Janowi Plutyńskiemu opuścić parafię z powodu wprowadzenia licznych zmian w duchu prawosławnym. Kiedy duchowny odmówił, kobiety wdarły się przez okno na plebanię i wyniosły na zewnątrz wszystkie jego rzeczy [Sęczyk, 2022, s. 255]. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom prawosławia i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, mieszkańcy Lubienia pozostali przy prawosławiu [APL, KPCH, KV, sygn. 982, 984]. W 1915 r. cerkiew została zamknięta. Wznowiła działalność w latach 1940-1946. Prawosławni przestali dominować we wsi po II wojnie światowej, kiedy to część Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r., ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane z Lubienia deportowano 99 prawosławnych [https://www.apokryfruski.org/kultura/podlasie/lubien/].

W dawnych czasach we wsi żyło niewielu wyznawców obrządku rzymskokatolickiego, należących do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. w Lubieniu mieszkało 25 łacinników [Hucz, 2005, s. 349]. Ich liczba wzrosła znacznie dopiero po pierwszej wojnie światowej. W 1919 r. zamkniętą cerkiew prawosławną przejęli katolicy. Utworzono parafię rzymskokatolicką pw. Św. Mikołaja w Lubieniu. Jej proboszczami byli księża: Zygmunt Brudnicki (1919–1934),  Mieczysław Klimczyk (1934–1939), Zygmunt Mościcki (1939), Marceli Weiss (1939–1940), Stefan Piętka (1941–1944), Mieczysław Patejuk (1946–1950), Marian Jabłoński (1950–1951), Stanisław Tkacz (1951–1957), Bolesław Grzywaczewski (1957–1964), Stanisław Byczyński (1964–1965), Eugeniusz Zabłocki (1965–1975), Edward Przybyś (1975–1977), ks. Jan Kapłan (1977), Stanisław Dzyr (1977–1988), Czesław Czerwiński (1988–1989), Henryk Kalitka (1989–2004) [http://www.parafialubien.pl/historia-parafii-lubien]. Ksiądz Mieczysław Klimczak w 1937 r. rozpoczął budowę murowanego kościoła. Ukończono ją już w następnym roku.

W okresie II wojny światowej przerwana została działalność lubieńskiej parafii i jej duszpasterzy. Świadectwa historyczne i miejscowa tradycja mówią zgodnie, że miejscowi prawosławni, poparci siłą przez niemiecką policję, zajęli parafialny kościół i przeznaczyli budynek na cerkiew. Miejscowy rzymskokatolicki proboszcz, ksiądz Marceli Weiss (l. 70), który odmówił wydania kluczy od kościoła i plebanii, został przez niemiecką policję i jej miejscowych zauszników, bestialsko zamordowany 14 stycznia 1940 r. przy drodze z Wyryk do Włodawy. Katolicy odzyskali świątynię w 1946 roku. Parafię lubieńską przejął ksiądz Mieczysław Patejuk [http://www.parafialubien.pl/historia-parafii-lubien-i-regionu].

W Lubieniu w różnych okresach zamieszkiwali również nieliczni Żydzi.

Szkoła parafialna (greckokatolicka) powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. [APL, KPCH, KV, sygn. 982]. Jej działalność przerwała pierwsza wojna światowa. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Lubieniu działała 2. klasowa polska szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 100 uczniów [Szkoły, 1933, s. 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 91 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana po wojnie [Wawryniuk, 2012a, s. 692].

W inwentarzu majętności włodawskiej z lat 1566–1571 zapisano, że była to znaczna wieś, licząca 35 dymów [ANK, ArchSang, sygn. 473]. Wykaz z 1693 r. odnotowuje 64 gospodarzy zamieszkujących w Lubieniu. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 320 osób [AGAD, AZW, sygn. 2726]. Inwentarz z roku 1792 r. wymienia w Lubieniu i Skrabieniu 490 osób [AGAD, AZW, sygn. 2733]. Według wykazu z 1827 r. znajdowało się w niej 86 domów zamieszkanych przez 378 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 272]. W 1887 r. we wsi zamieszkiwało 585 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 116 budynkach zamieszkiwały 582 osoby, w tym 144 rzymskich katolików, 389 prawosławnych i 49 Żydów [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 122]. W 1943 r. mieszkało tu 673 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 37]. W 2021 r. w Lubieniu było zameldowanych 205 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Lubienia na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Wyryki Wola. Folwark w Lubieniu powstał dopiero z „odpadków po regulacji” w 1865 r. i obejmował tylko 242 morgi [Hucz, 2005, s. 81–82]. W inwentarzu z lat 1566-1571 opisano powinności chłopów ze wsi. Czytamy w nim: „na św. Bartłomieja rzymskiego święta, na jesień, z każdej włóki czynszu rocznego gr. 30, owsa korzec 1, gęś 1, kur 2, jajek 10. A dodatkowo z każdego domu na ‘poroch’ do zamku gr. 1, na stróża gr. 1. Robić od Wielkanocy, przez lato, do św. Michała każdego tygodnia dni 3, a od św. Michała do Wielkanocy po dni 2” [ANK, Arch.Sang., sygn. 473]. W 1693 r. we wsi było 40 gospodarstw i zamieszkiwało 42 komorników. Gospodarzy obowiązywały następujące powinności, z włóki ciągłej, czyli pańszczyźnianej musieli płacić czynsz roczny – sześć złotych (czyli 180 groszy), oddawać sześć ćwierci miary włodawskiej owsa, gęś, koguta, cztery kury, 20 jaj, 16 motków przędziwa, kopę grzybów, pół garnca orzechów, cztery kwaterki tłuczonej manny (jeśli wyrośnie), suche drewno i dawać odpłatnie flisaków na statki dworskie, pleć ogrody dworskie, grabić siano folwarczne, odbywać szarwarki, oddawać połowę zebranego miodu. Poza tym z półwłóki obowiązywały ich trzy dni pańszczyzny tygodniowej i 3 dni „gwałtu” (tj. pracy wszystkich domowników, poza jedną osobą) do żniw. Z opuszczonej włóki łąki musieli płacić 2 złote, a z opuszczonej włoki polnej oddawać ¼ zbiorów oraz kurę [AGAD, AZW, sygn. 2726]. W 1826 r. w Lubieniu było 47 działających gospodarstw (i 31 opustoszałych po wojnach napoleońskich). Każde z nich było zobowiązane do płacenia na rzecz dworu 6 złp rocznego czynszu, odrabiania pańszczyzny (trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej, dwuosobowe tłoki w żniwa), oddawania podatku w owsie i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów). Poza tym chłopi musieli moczyć len, wyrabiać krupy z dworskiego zboża, podsiewać zboże dworskie, wozić drewno do browaru, ewentualnie oddawać połowę wybranego miodu. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZW, sygn. 2735]. W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 46 gospodarstw mających po 19 mórg ziemi, w tym ponad 14 mórg ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244]. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W oparciu o prawo z lat 1846 i 1864 w Lubieniu uwłaszczono 48 gospodarstw. Wszystkie one otrzymały po ok. 26 mórg. W oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono 5 właścicieli placów i ogrodów. Razem chłopi otrzymali na własność ok. 1257 mórg ziemi. Każde z pełnych gospodarstw miało prawo do serwitutu leśnego, tj. otrzymywania drewna na remonty budynków, wozu chrustu rocznie na płoty, wozu karpiny rocznie na oświetlenie, wozu brzeziny i pół wozu dębiny co trzy lata na narzędzia, materiału na studnie; dwóch wozów tygodniowo przez sześć miesięcy zimnych i po jednym wozie tygodniowo przez sześć miesięcy letnich opału. Chłopi mieli również prawo do wypasania na ziemi dworskiej bydła [APL, ZTL, sygn. 3235]. Część mieszkańców znajdowała pracę poza rolnictwem.

Kościół Rzymskokatolicki pw. Św. Mikołaja

Budowla wzniesiona w stylu eklektycznym. Posiada barokowe elementy wystroju wnętrza. Prezentuje styl „blokowy”, modny w latach poprzedzających II wojnę światową. Wieża w fasadzie uskokowo zwęża się ku górze. W kościele znajduje się częściowo zachowane wyposażenie dawnej unickiej cerkwi. Są to między innymi późnobarokowe ołtarze – główny i dwa boczne. Ołtarz główny został uzupełniony ok. 1919 roku. Znajduje się w nim neobarokowa rzeźba św. Marii Magdaleny, dłuta Czyża z Włodawy oraz rokokowa św. Jana Ewangelisty. Pośrodku umieszczono malowany na desce obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVI–XVII w.), który był kilkukrotnie przemalowany. Na jego zasuwie znajduje się obraz Trójcy Świętej. W polu głównym lewego ołtarza bocznego usytuowano obraz św. Mikołaja, a w prawym obraz św. Antoniego Padewskiego. W zwieńczeniach obu ołtarzy znajdują się obrazy pochodzące zapewne z drugiej połowy XIX w., przemalowane – w lewym neogotycki św. Anny czytającej z małą Marią, w prawym pocerkiewny św. Teodora [https://www.lubelskieklimaty.pl/atrakcje-turystyczne/koscioly-klasztory-kaplice/1004-lubien-kosciol-sw-mikolaja.html].

Cmentarz prawosławny

Cmentarz parafialny parafii prawosławnej/greckokatolickiej. Zaznaczony już na mapie Heldensfelda (1801–1804). W 1853 r. opisano go jako całkowicie zapełniony [APL, CHKGK, sygn. 245]. Zachowały się na nim dwa nagrobki z drugiej połowy XIX w., kilkanaście z pierwszej połowy XX w. oraz krzyże drewniane na mogiłach ziemnych. Zachowane nagrobki to głównie krzyże o trójlistnym zakończeniu ramion na wysokich cokołach o przekroju kwadratowym lub na cokołach o przekroju prostokątnym, oraz krzyże żeliwne na wysokich cokołach. Wyróżniające się nagrobki: Wasylija Jasińskiego (zm. 1884), Nadieżdy Mosiewicz (zm. 1887), Joana Plucińskiego (zm. 1907), Joana Krynickiego (zm. 1908). Zachowało się także wiele monumentalnych krzyży drewnianych, które dawniej dominowały w krajobrazie cmentarza. Cmentarz wpisany do rejestru zabytków pod numerem: A/176 z 24.06.1996. Obecnie cmentarz należy do Parafii Prawosławnej p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Horostycie.

Cmentarz rzymskokatolicki

Założony w 1919 roku. Najstarszy nagrobek pochodzi z 1928 roku. Znajduje się na nim mogiła nieznanych żołnierzy z II wojny światowej.

***

W latach 1831 i 1852 parafię greckokatolicką w Lubieniu dotknęła epidemia cholery [APL, CHKGK, sygn. 149, 154].

***

Listy obozowe z obozu koncentracyjnego na Majdanku informują, że przebywało w nim 16 osób urodzonych w Lubieniu [https://www.majdanek.eu/pl/prisoners].

***

W drugiej połowie kwietnia 1946 r. w Lubieniu oddział UPA pobił kijami siedmiu młodych mężczyzn za śpiewanie pieśni komunistycznych [Zajączkowski, 2016, s. 295].

***

UPA w nocy z 21 na 22 maja 1946 r. przeprowadziła we wsi Lubień akcję propagandową. Napisano hasła o „wolnej, niezależnej Ukrainie”, postawiono krzyż na kopcu usypanym przez „ukraińskich nacjonalistów” jeszcze za okupacji niemieckiej. Namawiano także okoliczną ludność, aby nie wyjeżdżała do USRR i żyła w zgodzie z Polakami [Zajączkowski, 2016, s. 208].