Lipówka

Patrz hasło: Wyryki.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Lipowka, czasami zapisywana ją jako Lipówka. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Lipowka. Nazwa wsi pochodzi od słowa ‘lipa’ [NMP, 2005, t. 6, k. 155].

Okolice Lipówki w XV w. należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas okolice znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej pozostały one w Wielkim Księstwie Litewskim. Po ostatnim rozbiorze Polski (1795) miejscowość znalazła się w zaborze austriackim, w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego wieś znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (1919–1939).

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa chełmskiego, od 1999 r. w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013; Wawrzyńczyk, 1951; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza. Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Lipówka należała do gminy Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., wieś włączono w skład gminy Krzywowierzba [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono w niej gromadę Lipówka, [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1958 wchodziła w skład gromady Lubień, razem z Kaplonosami i Wyrykami Wola Kolonia [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Potem przyłączono ją do gromady Wyryki [DUWRNwL, 1957, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Wyryki.

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2025) wieś nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XIX w. w źródłach pisanych pojawiają się następujące nazwy terenowe: Berezyna, Chrobust, Dubok, Kozariec, Olchowe, Pridatki, Pod Lubieniem, Sosnowe, Zagumienie, Za Rieczkoju [APL, ZTL, sygn. 3233].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujące osoby: Andrejczuk Adam, Chać Iwan, Chordyczko Iwan, Dejnek Tomasz, Dubiec Taras, Dziobik Adam, Dziobik Iwan, Dziubik Józef, Dziubik Maciej, Gardiczka Marina, Gołod Chwedor, Gołod Iwan, Gordiczuk Fieodor, Kliman Iwan, Kliman Wasil, Kliza Adam, Kliza Dmiter, Kliza Mikołaj, Kliza Paweł, Lewczuk Mikołaj, Lewczuk Semen, Maćkiewicz Józef, Nachuluk Adam, Nachuluk Iwan, Nachuluk Iwan, Panasiuk Maksim, Sawczuk Daniło, Sawczuk Iwan, Szkoda Dimitrij, Szkoda Michaił, Wiszniuk Andrzej [APL, ZTL, sygn. 3233].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 1986 i 1988 odkryto 13 stanowisk o charakterze śladów osadniczych. Poza nielicznym półsurowcem krzemiennym nieokreślonego osadnictwa pradziejowego, znaleziono również fragmenty ceramiki naczyniowej pochodzące ze środkowego neolitu (kultura pucharów lejkowatych), epoki brązu – wczesnej (brak afiliacji kulturowej) i późnej (kultura łużycka) oraz wczesnej epoki żelaza (kultura pomorska) [NID, AZP obszary 70-88 i 71-88]. 

Pierwsza wzmianka o istnieniu wsi, jak podają niektóre publikacje, pojawiła się w dokumencie z 1521 roku, upoważniającym dziekana włodawskiego i brzeskiego Iwana Sopoćkę, do wprowadzenia księdza Ignatija Sergiejewicza na probostwo opolskie [AWAK, 1870, t. 3, s. 8–9]. Andrzej Gil i Andrzej Buczyło zakwestionowali jednak jego prawdziwość, uznając go za późniejszy falsyfikat [Gil, 2009, s. 55–56; Buczyło, 2014, s. 362–365]. W tej sytuacji za najstarszą wzmiankę pisaną o Lipówce można uznać opis ograbienia wsi w 1570 roku [AWAK, 1865, t. 2, s. 263–290].

Dobra opolskie początkowo należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska. Bojar smoleński Michał Wasylewicz Kopot [Kopeć] („Smolhanin), w 1506 r. figurujący w poczcie dworzan królewskich, miał otrzymać w posiadanie czasowe od Wielkiego Księcia Litewskiego wieś Opole za straty poniesione w walce z Ordą [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. W 1516 r. nadanie na prośbę Michała król Zygmunt I Stary zamienił na własność dziedziczną [LM, 2002, ks. 9, nr 637]. Na przełomie 1518/1519 r. Michał sprzedał dobra Fedorowi Światoszy. Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli synowie Michała: Timofiej, Iwan, Fedor i Wasyl. W 1541 r. Fiodor w imieniu swoim i braci żądał zwrotu Opola i Rusił, które kilka lat wcześniej, po małżeństwie z ich siostrą, zawłaszczył Iwan Wasylewicz Połubiński z Horodyszcza [LM, 2003, ks. 10, nr 143]. Odtąd przez prawie 200 lat były one w posiadaniu Kopciów. Przez prawie sto lat (1551–1634) toczyli oni burzliwy spór graniczny z Sapiehami. Warto podkreślić bliskie związki rodzinne (małżeństwa) łączące przedstawicieli tego pokolenia Kopciów z Połubińskimi, właścicielami sąsiednich dóbr horodyskich [patrz hasło: Jabłoń]. Następni właściciele dóbr opolskich to m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), jego syn Aleksander (przejął dobra opolskie w 1624 r. z rąk opiekuna Mikołaja Firleja, zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?), żonaty z Katarzyną Stankiewicz. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Grzegorz (Hrehor) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr przeszła na jego siostrę Franciszkę zamężną wówczas z Karolem Załuskim. Mieli oni córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego (zm. 1748). Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli synowie: Ignacy, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr, pomniejszonych o wsie Lubiczyn, Chmielów i Kalinka, został Ignacy, żonaty z Magdaleną z Grabowskich. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej w 1797 r. w Moskwie dobra opolskie przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy [Tarasiuk, 2010]. Sprzedali oni dobra opolskie w 1801 r. Józefowi Szlubowskiemu. Już w 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej. W jego wyniku dobra podzielono na trzy części. Dobra Horostyta z folwarkami Horostyta, Zahayki, Lipówka i Zaliszcze otrzymał Ignacy Szlubowski [APL OCH, HW, sygn. 2/54]. Po nim w 1846 r. odziedziczył je jego jedyny syn Michał Szlubowski. W 1856 r. Horostytę, Lipówkę i Zahajki kupił od niego Karol Smoczyński. Już w 1859 r. sprzedał on Lipówkę Antoniemu Omylińskienu. Z kolei w 1861 zlicytowany majątek jego sukcesorów nabył Józef Bętkowski. W 1865 r. sprzedał go Piotrowi i Józefie Zaniewskim. W 1869 r. nabyli go Mikołaj i Rozalia Budziłłowicze. W 1872 r. przeszedł on w spadku na ich dzieci. Po kolejnych zmianach własnościowych folwark w 1890 r. stał się własnością Pinkusa Elbauma, który w 1930 r. rozpoczął jego parcelację. Zasadnicza część majątku w 1932 r. stała się własnością spadkobierców Elbauma. Ostatecznie została ona znacjonalizowana w 1944 roku [APL OCH, HW, sygn. 2/137, 2/199, 3/43].

W dawnych czasach większość mieszkańców Lipówki była początkowo prawosławnymi, po unii brzeskiej (1596) grekokatolikami i ponownie prawosławnymi (od 1875). Byli oni wiernymi parafii prawosławnej/greckokatolickiej w Opolu, a od 1699 r. w Horostycie. W 1788 r. we wsi mieszkało 164 unitów [APL OCH, HW, sygn. 2/137]. Wierni z tej wsi nie stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia większego oporu przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, pozostała przy prawosławiu [APL, KPCH, KV, sygn. 982, 984]. Prawosławni przestali dominować we wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r. ramach akcji „Wisła” wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane.

W dawnych czasach w Lipówce mieszkało niewielu wyznawców obrządku rzymskokatolickiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Opolu. W 1919 r. wieś przyłączono do parafii rzymskokatolickiej w Lubieniu. Katolicy zaczęli dominować we wsi po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi prawosławnych.

Sporadycznie we wsi zamieszkiwali Żydzi.

Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. W 1905 r. powstała tam również szkoła cerkiewna [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 5]. Ich działalność przerwała pierwsza wojna światowa. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 91 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana w 1946 r., po wywiezieniu Ukraińców [Wawryniuk, 2012, s. 23; Wysocki, 2010, s. 130].

W 1800 r. w Lipówce mieszkało 150 osób [APL, ArchSzlub, sygn. 62]. Według wykazu z 1827 r. znajdowało się w niej 28 domów zamieszkanych przez 116 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 269]. W 1887 r. we wsi zamieszkiwały 203 osoby [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 16 budynkach zamieszkiwało 75 prawosławnych a w kolonii w 27 budynkach 113 osób, w tym 51 rzymskich katolików, 59 prawosławnych i trzech Żydów [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118]. W 1943 r. mieszkało tu 270 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 36]. W 2021 r. w Lipówce było zameldowanych 70 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Lipówki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Najstarszy zachowany (częściowo) inwentarz dóbr opolskich pochodzi z 14 VI 1624 roku. Dowiadujemy się z niego, że w Lipówce chłopi posiadali 20 włók ziemi. Z każdej włóki musieli odrabiać 4 dni pańszczyzny (z koniem, wołami lub pieszo) tygodniowo przez cały rok. Odbywać 6 tłok do żniwa po 4 osoby i tyle samo dni po 2 osoby z gospodarstwa. Ponadto chłopi mieli płacić czynsz z włóki ciągłej (pańszczyźnianej) – 100 groszy, a z włóki czynszowej – 240 groszy. Mieli też oddawać do dworu po dwa korce parczewskie żyta, dwa koguty, 20 jaj, 30 pasów przędzy. Do ich obowiązków należało też pielenie ogrodów dworskich [APR, ZDP, sygn. 14890]. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W oparciu o prawo z lat 1846 i 1864 we wsi uwłaszczono 21 gospodarstw mających po ok. 25 mórg, będących w posiadaniu 27 właścicieli. W oparciu o prawo z 1864 roku uwłaszczono 5 niewielkich osad. Razem chłopi otrzymali na własność ok. 553 morgi ziemi oraz prawa serwitutowe, tj. otrzymywanie drewna na poprawę budynków, wozów, sani, bron, soch, studni i ogrodzeń, wozu rocznie łuczyny na oświetlenie i 30 wozów rocznie opału. Mieli też prawo do korzystania z pastwiska dworskiego [APL, ZTL, sygn. 3233]. Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami

***

24 sierpnia 1570 r. wieś została napadnięta i ograbiona przez poddanych włodawskich w klucza kaplonoskiego [AWAK, 1865, t. 2, s. 263–290].

***

W nocy z 9 na 10 lipca 1946 r. bojówki UPA nadrejonu „Łewada” podpaliły jednocześnie sześć wsi na terenie powiatu włodawskiego, z których wojsko usunęło wcześniej ludność ukraińską. Grupy Petra Szawuły „Bohdana” podpaliła Lipówkę [Zajączkowski, 2016, s. 326].