Krzywowierzba

Patrz hasło: Wyryki.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Kriwa Bierwa (1566, 1570) [DMMI, 1897, t. 1, s. 338]. Z czasem zaczęto ją zapisywać jako Kriwa Wierba. Potem zaczęto używać polskiej nazwy Krzywowierzba. Nazwa wsi pochodzi od słów ‘krzywy’ i ‘wierzba’ [NMP, 2003, t. 5, k. 143].

Okolice Krzywowierzby w XV w. należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas okolice znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej pozostały one w Wielkim Księstwie Litewskim. Po ostatnim rozbiorze Polski (1795) miejscowość znalazła się w zaborze austriackim, w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej.

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego wieś znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (1919–1939).

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa chełmskiego, od 1999 r. w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013; Wawrzyńczyk, 1951; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza. Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Krzywowierzba była siedzibą gminy [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., wieś stała się siedzibą gminy Krzywowierzba [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono w niej gromadę Krzywowierzba wieś [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1962 wchodziła w skład gromady Horostyta, razem z Ignacowem, Zahajkami i Krzywowierzbą [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Potem przyłączono ją do gromady Wyryki [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Wyryki.

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2025) częścią składową wsi jest Sytyta [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujące osoby: Bebeka Oksenija, Bondarczuk Konstantin, Bondarczuk Semen, Bondaruk Korniła, Borsuk Iwan, Borsuk Maksim, Bożik Michaił, Chodyniec Afanasij, Chud Michaił, Daciuk Andriej, Daciuk Tekla, Dejneka Danił, Dejneka Ewa, Dejneka Filimon, Dejneka Józef, Dejneka Natałka, Dejneka Piotr, Dejneka Tadeusz, Dejneka Tymosz, Dejneko Marta, Driszcz Jefimija, Dydienko Osip, Froczuk Nazar, Garasimiuk Safon, Grabaruk Semen, Grobaruk Pełagieja, Gubyniec Korniła, Gular Lew, Gut Adam, Gut Andriej, Iwaniniuk Grigorij, Iwaniuk Andriej, Iwaniuk Ewa, Iwaniuk Grigorij, Iwanyniuk Ewa, Iwanyniuk Jewtiechij, Janauszewska Uljana, Januszewski Anton, Januszewskij Karp, Januszewskij Paweł, Januszewskij Teodozij, Januszewskij Uljan, Januszewskij Wasilij, Jaszczuk Tomasz, Joszczuk Anna, Joszczuk Grigorij, Joszczuk Jewdokija, Joszczuk Kiriła, Joszczuk Maciej, Joszczuk Marina, Joszczuk Tekla, Joszczuk Wasil, Karpiuk Anna, Karpiuk Józefat, Karpiuk Onisim, Karpiuk Uljana, Kliza Paraska, Kolało Łukjan, Kolało Martin, Koleniec Daniła, Koleniec Ganusia, Koleniec Grigorij, Koleniec Iwan, Koleniec Jakim, Koleniec Timosz, Koleniec Wasilij, Kowalczuk Dimitrij, Kowalczuk Domina, Kowalczuk Tadeusz, Kubeluk Anna, Kunach Pełagieja, Kusiek Grigorij, Łopatniuk Michaił, Marczuk Ilja, Marczuk Wasilij, Mikitiuk Maksim, Mikitiuk Paweł, Moniuk Anton, Moniuk Anton, Moniuk Lewko, Moniuk Marta, Moniuk Niestier, Moniuk Wasil, Prodyszczuk Gipatij, Punda Grigorij, Punda Grigorij, Punda Jakim, Punda Pałagija, Punda Siergiej, Punda Wenedikt, Romaniuk Aleksandr, Romaniuk Iwan, Romaniuk Semen, Rozaluk Jewdokija, Rudczuk Jakow, Rutczuk Adam, Rypczinskij Onup, Rypczynskij Roman, Sagan Aleksandr, Sidoruk Jakub, Stupak Filimon, Stupak Iwan, Stupak Jakow, Stupak Marina, Stupak Semen, Toratyka Gierasim, Toratyka Maryna, Wakulczuk Doska [APL, ZTL, sygn. 3228].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 2004 odkryto 19 stanowisk (ślady osadnicze, siedliska, osady). Poza nielicznym półsurowcem krzemiennym nieokreślonym chronologicznie, w jednym przypadku rdzeń dwupiętowy należy odnieść do wczesnego mezolitu (kultura komornicka). Ponadto znaleziono fragmenty ceramiki naczyniowej z epoki brązu – wczesnej (m.in. kultura: trzciniecka, mierzanowicka – siekiera dwuścienna) i późnej (kultura łużycka), nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza, także późnego (XV-XVI w.) oraz okresu nowożytnego (m.in. XVII-XVIII) [NID, AZP obszar 70-87; Banasiewicz-Szykuła 2005, tabl. I; III: 1 – tam jedno stanowisko określono: Kol. Krzywowierzba]. 

Wieś Krzywowierzba została opisana w inwentarzu z 1566 roku [DMMI, 1897, t. 1, s. 338].

Wieś przez wieki należała do dóbr królewskich/skarbowych/rządowych. W XVI w. należała do starostwa wohyńskiego, potem znalazła się w starostwie brzeskim ekonomii łomaskiej. W okresie rozbiorowym stanowiła odrębną ekonomię. W XIX w. dzierżawcami ekonomii krzywowierzbskiej byli m.in.: Stanisław Grabowski (1814–1821), Leon Dębowski (1821–1833), Antoni Mańkowski (1833–1839), Jan Manowski (1939–1845), Antoni Zembrzuski (1845–1864) [APR, ZDP, sygn. 20895]. W 1868 r. folwark Krzywowierzba dołączono do majoratu nadanego kolejno gen. Eugeniuszowi Rożnowowi, a po nim gen. Leopoldowi Rożnowowi. W 1896 r. włączono go do leżącego pod Kielcami majoratu Radoszyce. W 1919 r. został on przejęty przez państwo i w 1929 r. rozparcelowany [APL OCH, HW, sygn. 2/180].

W dawnych czasach większość mieszkańców Krzywowierzby była początkowo prawosławnymi, po unii brzeskiej (1596) grekokatolikami i ponownie prawosławnymi (od 1875). Byli oni wiernymi parafii greckokatolickiej pw. Św. Praksedy Męczennicy w Holi. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, niewielu mieszkańców wsi zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych chłopów (bez prawie 100 mieszkających tu wojskowych) między 1904 a 1906 r. spadła z 741 do 697 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 982, 984]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to część z nich w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. W 1947 r. w ramach akcji „Wisła” wygnało ze wsi na tzw. Ziemie Odzyskane 218 prawosławnych. We wsi pozostało tylko 45 Polaków oraz 7 Ukraińców i członków rodzin mieszanych [Akcja „Wisła”, 2013, s. 1028].

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Opolu. W 1905 r. we wsi na katolicyzm przeszło 30 osób [Wawryniuk, 2012, s. 681]. W 1919 r. wieś przyłączono do parafii rzymskokatolickiej w Sosnowicy. Od 1922 r. katolicy należą do parafii rzymskokatolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Kodeńcu.

We wsi zamieszkiwała też nieliczna grupa Żydów. Już w 1570 r. odnotowano zamieszkiwanie we wsi Żyda [LustWojPodl, s. 18].

Szkoła elementarna we wsi powstała w 1817 r., nie wiadomo jednak kiedy zaprzestała ona działalności [APL OCH, HW, sygn. 2/180]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Krzywowierzbie działała 2. klasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 90 uczniów [Szkoły, 1933, s. 175]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam również szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 82 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana po wojnie [Wawryniuk, 2012a, s. 683].

W 1735 r. w Krzywowierzbie było 48 gospodarzy [LVIA, f. 11, op. 1, d. 1461]. W 1792 r. we wsi mieszkało 370 osób [LVIA, f. 11, op. 1, d. 1474]. Według wykazu z 1827 r. znajdowało się w niej 82 domów zamieszkanych przez 465 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 249]. W 1887 r. w Krzywowierzbie zamieszkiwało 790 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 83 budynkach zamieszkiwało 414 osób, w tym 47 rzymskich katolików i 367 prawosławnych [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118]. W 1943 r. mieszkało tu 716 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 36]. W 2021 r. w Krzywowierzbie było zameldowanych 136 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Krzywowierzby na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. W 1566 r. w Krzywowierzbie było 30 gospodarstw, których posiadacze płacili z włóki czynszu 8 groszy, oddawali dwie beczki owsa (lub 10 groszy), beczkę żyta (10 groszy), wóz siana (albo 5 groszy), gęś, kury, jaja (lub 4 półgrosze), niewody (2 grosze), stacje (3 półgrosze) i odrabiali tłoki (12 groszy). Razem dawało to 83 grosze rocznie [DMMI, 1897, t. 1, s. 338]. Podobne obciążenia zapisano w lustracji starostwa wohyńskiego, do którego należała wieś w 1570 r. [Lustracja woj. podlaskiego 1570, s. 18]. W 1735 r. klucz krzywowierzbski obejmował 3,5 włóki ciągłej (tj. pańszczyźnianej), 3 i 3/8 włóki czynszowe, 13 włók opustoszałych. We wsi było 48 osad, odrabiających dwa dni pańszczyzny tygodniowej. Obowiązywało ich też m.in. dziakło, czynsz, opłaty w naturaliach [LVIA, f. 11, ap. 1, d. 1461]. W 1789 r. Krzywowierzba była centrum klucza dóbr w królewskim lkuczu łomaskim [Buczyło, 2019, s. 88]. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W oparciu o prawo z 1864 r. we wsi uwłaszczono 80 gospodarstw mających po ok. 17–24 mórg oraz pastwisko (412 morgi). W oparciu o prawo z 1865 roku uwłaszczono 6 niewielkich osad (po 1,5 morgi). Z kolei w oparciu o prawo z 1866 kolejnych 29 osób, które otrzymały po 3 morgi. Razem chłopi otrzymali na własność ok. 2143 morgi ziemi [APL, ZTL, sygn. 3228]. Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.