Horostyta

Patrz hasło: Wyryki.

Pierwotnie osada nosiła prawdopodobnie nazwę Chworostita. Z czasem zaczęto ją zapisywać jako Chorostita a potem Horostyta. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Chorostita. Nazwa wsi pochodzi od wschodniosłowiańskiego słowa ‘chworosta’, czyli ‘zarośnięte uroczysko”.

Okolice Horostyty w XV w. należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas okolice znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej pozostały one w Wielkim Księstwie Litewskim. Po ostatnim rozbiorze Polski (1795) miejscowość znalazła się w zaborze austriackim, w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego wieś znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (1919–1939).

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego, w latach 1975–1998 w składzie województwa chełmskiego. Od 1999 r. w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013; Wawrzyńczyk, 1951; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza. Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Horostyta należała do gminy Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., wieś włączono w skład gminy Krzywowierzba [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono w niej gromadę Horostyta wieś [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1962, wchodziła w skład gromady Horostyta, razem z Zahajkami i Krzywowierzbą [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Potem przyłączono ją do gromady Wyryki [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Wyryki.

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2025) wieś nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujące osoby: Andrejuk Wasilij, Bilczuk Adam, Bilczuk Anton, Bilczuk Iwan, Bondarczuk Gryć, Bondaruk Stefan, Borsuk Gryć, Borsuk Iwan, Borsuk Michaił, Borysiuk Stefan, Byczuk Wasilij, Czeberuk Andriej, Daczuk Anton, Demczuk Filip, Demczuk Gryć, Demczuk Iwan, Dubiec Stefan, Gaseniuk Aleksiej, Konon Anton, Koszeluk Adam, Kot Gryć, Kot Iwan, Lewczuk Anton, Masiuk Iwan, Michalczuk Iwan, Michaluk Iwan, Mienczuk Michaił, Odnous Nikołaj, Panasiuk Adam, Panasiuk Andriej, Pilipiuk Nikołaj, Sacharczuk Iwan, Sawczuk Filip, Sawczuk Jakow, Sawczuk Nestor, Sawczuk Nikołaj, Skrzipiec Wasilij, Sołon Ewa, Sołon Bartosz, Sołon Iwan, Sołon Piotr, Supruniuk Michaił, Tarasiuk Anton, Tarasiuk Gryć, Tarasiuk Jakow, Tarasiuk Kondrat, Tarasiuk Michaił, Uljaniuk Nikita, Załupicz Katierina [APL, ZTL, sygn. 3212].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 1986 i 2004 odkryto 23 stanowiska o charakterze śladów osadniczych oraz siedlisk. Poza nielicznym półsurowcem krzemiennym i fragmentami ceramiki nieokreślonego osadnictwa pradziejowego, znaleziono również ułamki naczyń ze środkowego neolitu (kultura pucharów lejkowatych), epoki brązu – wczesnej (kultura trzciniecka) i późnej (kultura łużycka), także nieznanych faz wczesnego i późnego średniowiecza oraz okresu nowożytnego (XVII-XVIII w.) [NID, AZP obszary 70-87 i 70-88]. 

Pierwsza wzmianka o istnieniu wsi, jak podają różne publikacje, pojawiła się w dokumencie z 1521 r., upoważniającym dziekana włodawskiego i brzeskiego Iwana Sopoćkę, do wprowadzenia księdza Ignatija Sergiejewicza na probostwo opolskie [AWAK, 1870, t. 3, s. 8–9]. Andrzej Gil i Andrzej Buczyło zakwestionowali jednak jego prawdziwość, uznając go za późniejszy falsyfikat [Gil, 2009, s. 55–56; Buczyło, 2014, s. 362–365]. W tej sytuacji za najstarszą wzmiankę pisaną o Chworostitie trzeba uznać zapis w inwentarzu z 1566 r. [DMMI, 1897, t. 1, s. 401].

Dobra opolskie, do których należała Horostyta, w XV w. należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska, podobnie zresztą jak Sapiehowie, którzy otrzymali pobliskie Wisznice i Kodeń. Bojar smoleński Michał Wasylewicz Kopot [Kopeć] („Smolhanin), w 1506 r. figurujący w poczcie dworzan królewskich, miał otrzymać w posiadanie czasowe od Wielkiego Księcia Litewskiego wieś Opole za straty poniesione w walkach z Ordą [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. W 1516 r. na prośbę Michała król Zygmunt I Stary zamienił nadanie na własność dziedziczną [LM, 2002, ks. 9, nr 637]. Na przełomie 1518/1519 r. Michał sprzedał dobra Fedorowi Światoszy. Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli synowie Michała: Timofiej, Iwan, Fedor i Wasyl. W 1541 r. Fiodor w imieniu swoim i braci żądał zwrotu Opola i Rusił, które kilka lat wcześniej, po małżeństwie z ich siostrą, zawłaszczył Iwan Wasylewicz Połubiński z Horodyszcza [LM, 2003, ks. 10, nr 143]. Odtąd, przez prawie 200 lat, były one w posiadaniu rodu Kopciów. Warto podkreślić bliskie związki rodzinne (małżeństwa) łączące ich z Połubińskimi, właścicielami sąsiednich dóbr horodyskich [patrz hasło: Jabłoń]. Następni właściciele dóbr opolskich to m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), jego syn Aleksander (przejął dobra opolskie w 1624 r. z rąk opiekuna Mikołaja Firleja, zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?). Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Grzegorz (Hrehor) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr przeszła na jego siostrę Franciszkę zamężną wówczas z Karolem Załuskim. Mieli oni córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego (zm. 1748). Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli synowie: Ignacy, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr, pomniejszonych o wsie Lubiczyn, Chmielów i Kalinka, został Ignacy. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej w 1797 r. w Moskwie dobra opolskie przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy [Tarasiuk, 2010]. Sprzedali oni dobra opolskie w 1801 r. Józefowi Szlubowskiemu. Już w 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej. W jego wyniku dobra podzielono na trzy części. Dobra Horostyta z folwarkami Horostyta, Zahayki, Lipówka i Zaliszcze otrzymał Ignacy Szlubowski [APL OCH, HW, sygn. 2/54]. Po nim w 1846 r. odziedziczył je jego jedyny syn Michał Szlubowski. W 1856 r. Horostytę, Lipówkę i Zahajki kupił od niego Karol Smoczyński. Potem w 1860 r. Horostytę i Ignaców kupił Bronisław Deskur. Będąc osobą zaangażowaną w ruch niepodległościowy w czerwcu 1862 r. sprzedał dobra ziemskie Eugenii z Bielskich żonie Józefa Bielskiego. W 1869 r. Horostytę na publicznej licytacji nabył Zygmunt Lauber. W 1904 r. majątek po nim odziedziczyła Maria Bronisława Lauber. Podzieliła ona go na dwie części ‘A’ i ‘B’ (157 dziesięcin). Druga z nich w 1906 r. została rozparcelowana [APL OCH, HW, sygn. 1/9, 2/155].

W dawnych czasach większość mieszkańców Horostyty była początkowo prawosławnymi, po unii brzeskiej (1596) grekokatolikami i ponownie prawosławnymi (od 1875). Byli oni początkowo wiernymi parafii prawosławnej/greckokatolickiej w Opolu. Prawdopodobnie w 1699 r. erygowano parafię greckokatolicką Podwyższenia Krzyża Świętego w Horostycie, która obejmowała wsie Horostyta, Zahajki i Lipówka. W 1875 r., po likwidacji obrządku greckokatolickiego, parafię w Horostycie przyłączono do Cerkwi Prawosławnej. W 1917 r. cerkiew została zamknięta. W 1947 r. po deportacji ludności ukraińskiej parafia została zlikwidowana. Reaktywowanie wspólnoty prawosławnej nastąpiło w 1954 r. po powrocie z Ziem Odzyskanych pierwszych rodzin ukraińskich. Obecnie parafia w Horostycie wchodzi w skład dekanatu chełmskiego Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego [Wira, 2021]. Jej proboszczami lub administratorami byli m.in.: Grzegorz Zapasowicz (1755–był w 1775), Jan Wierzbicki (do 1793), Zapasiewicz Adam (do 1836), Wereszko Mikołaj (1837–1838), Zienkiewicz Symeon (1839–1840), Skalski Eustymiusz (1841–1843), Parczewski Mateusz (1844–1849), Górski Grzegorz (1850–1852), Tonkiel Józef (1853–1854), Mazanowski Jan (1854–1859), Malczyński Paweł (1860–1874), Pluciński Jan (1874–1875) i Hankiewicz Romuald (1875) [Sęczyk, 2022, s. 721]. W 1759 r. we wsi w mieszkało 118 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48]. W 1788 r. we wsi mieszkało 345 unitów [APL OCH, HW, sygn. 2/137]. W 1875 r. oficjalnie stali się prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., pozostała przy prawosławiu [APL, KPCH, KV, sygn. 982, 984]. W 1915 roku społeczność horostyckiej parafii została wywieziona w głąb Rosji w ramach tzw. bieżeństwa. Cerkiew wówczas była otwierana sporadycznie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, parafia prawosławna w Horostycie, jako jedna z niewielu na tym terenie, uzyskała zgodę władz państwowych na działalność. Prawosławni przestali dominować we wsi po II wojnie światowej, kiedy to część z nich w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r. ramach akcji „Wisła” wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Opolu. Byli związani z dworem istniejącym we wsi. W 1919 r. wieś przyłączono do parafii rzymskokatolickiej w Lubieniu. Liczba katolików wzrosła nieznacznie dopiero w 1905 roku. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii opolskiej z tego roku zapisano 21 osób z Horostyty. Katolicy zaczęli dominować we wsi po II wojnie światowej i wysiedleniu prawosławnych.

Okresowo zamieszkiwali tu Żydzi.

Rosyjskojęzyczna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. [APL, KPCH, KV, sygn. 982]. Jej działalność przerwała pierwsza wojna światowa. W czasie okupacji niemieckiej, w 1939 r., powstała we wsi szkoła ukraińska, która została zlikwidowana w 1946 roku.

W 1800 r. w Horostycie mieszkało 308 osób [APL, ArchSzlub, sygn. 62]. W 1887 r. we wsi i folwarku było 594 osoby [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 57 budynkach zamieszkiwało 282 osoby, w tym 39 rzymskich katolików i 243 prawosławnych [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 116]. W 1943 r. mieszkało tu 516 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 36]. W 2021 r. w Horostycie było zameldowanych 69 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Horostyty na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Najstarszy zachowany (częściowo) inwentarz dóbr opolskich pochodzi z 14 VI 1624 roku. Dowiadujemy się z niego, że w folwarku horostyckim stał m.in. wielki drewniany podmurowany dom. Trzymano tu: bydło, trzodę chlewną, indyki, gęsi, kaczki i kury. We wsi było 50 gospodarstw posiadających 20 włók ziemi. Chłopi z każdej włóki musieli odrabiać 4 dni pańszczyzny (z koniem, wołami lub pieszo) tygodniowo przez cały rok. Odbywać 6 tłok do żniwa po 4 osoby i tyle samo dni po 2 osoby z gospodarstwa. Ponadto chłopi mieli płacić czynsz z włóki ciągłej (pańszczyźnianej) – 100 groszy, a z włóki czynszowej – 240 groszy. Mieli też oddawać do dworu po dwa korce parczewskie owsa i żyta, dwa koguty, 20 jaj, 30 pasów przędzy. Do ich obowiązków należało też pielenie ogrodów dworskich [APR, ZDP, sygn. 14890]. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W oparciu o prawo z lat 1846 i 1864 we wsi uwłaszczono 36 gospodarstw mających po ok. 26 mórg, będących w posiadaniu 40 właścicieli. W oparciu o prawo z 1864 roku uwłaszczono 9 niewielkich osad. Razem chłopi otrzymali na własność ok. 992 morgi ziemi oraz prawa serwitutowe, tj. otrzymywanie drewna na poprawę budynków, wozów, sani, bron, soch, studni i ogrodzeń, wozu rocznie łuczyny na oświetlenie i 52 wozy rocznie opału. Mieli też prawo do korzystania z pastwiska dworskiego [APL, ZTL, sygn. 3212].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. W połowie XIX w. (od 1843 r.) w Horostycie działała cukrownia [Wawryniuk, 2012a, s. 661].

Cerkiew prawosławna w Horostycie

Świątynia orientowana, trójdzielna. Do prostokątnej nawy przylega od wschodu zamknięte trójbocznie prezbiterium z niewielkimi zakrystiami po bokach, a od strony zachodniej skromna kruchta – babiniec. Świątynię otacza cmentarz cerkiewny, porośnięty starodrzewem. Cerkiew horostycka jest najstarszą, drewnianą świątynią chrześcijańską we wschodniej części województwa lubelskiego. Położona na szlaku turystycznym „Śladami Wschodniosłowiańskich tradycji cerkiewnych” jest jego główną atrakcją [Wira, 2021, s. 332].

Cmentarz prawosławny

Pierwotnie cmentarz greckokatolicki parafialny. Zaznaczony na mapie Heldensfelda (1801–1804). W 1853 r. opisano go jako zadbany [APL, CHKGK, sygn. 245]. Najstarszy zachowany obecnie nagrobek pochodzi z 1885 roku.

Tablica pamiątkowa przy cerkwi

Poświęcona Bronisławowi Deskurowi oraz powstańcom styczniowym.

***

24 sierpnia 1570 r. wieś została napadnięta i ograbiona przez poddanych włodawskich z klucza kaplonoskiego [AWAK, 1865, t. 2, s. 263–290].

***

W cerkwi w Horostycie w 1863 r. miała miejsce przysięga Bronisława Deskura i jego towarzyszy na wierność Polsce. Po klęsce bitwy o Radzyń Podlaski polegli powstańcy zostali pochowani w katakumbach obok cerkwi w Horostycie [Łotysz, 2021, s. 10].

***

27 września 1945 r. 12 uzbrojonych ludzi przyszło do wsi i obrabowało dziesięciu gospodarzy oraz zastrzeliło milicjanta z Kodeńca Józefa Wójcika [Wawryniuk, 2012a, s. 664].