Adampol

Patrz hasło: Wyryki.

Pierwotnie folwark miał nosić nazwę Batog, od uroczyska o tej nazwie (1773). Jednak w kolejnych latach przyjęła się nazwa Adampol, pochodząca prawdopodobnie od imienia jego założyciela Adama Kazimierza Czartoryskiego (pod tą nazwą zapisany już w spisie z 1792). Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) widnieje jako Adampol.

Adampol powstał w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa chełmskiego, potem w powiecie włodawskim województwa lubelskiego.

Gmina

Miejscowość powstała w gminie Wyryki. Od 1933 r. należała jako folwark Adampol do gromady Wyryki Adampol we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181].

Po likwidacji gmin, w latach 1954–1962 weszła w skład gromady Wyryki [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Wyryki.

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2025) sołectwo nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/].

Adampol

Brak informacji o dawnym osadnictwie z kwerendy, jak i systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 1981 [NID, AZP obszar 71-90].

Adampol (kolonia)

Jak wyżej.

Adampol (osada leśna)

Jak wyżej.

Inwentarz dóbr włodawskich z 1773 r. zawiera informację, że od 1771 r. na terenach należących wcześniej do folwarku suszeńskiego, powstawał folwark Batog. W kolejnych latach nazwa ta zniknęła na rzecz Adampol [APL, AZW, sygn. 3]. Administracyjnie był on związany z Wyrykami Adampolem. Jako odrębna miejscowość powstał po II wojnie światowej.

Pierwszym właścicielem folwarku był Adam Kazimierz Czartoryski. W 1798 r., wraz z całymi dobrami włodawskimi, przeszedł jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Jego dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a].

W miejscowości w dziejach dominowali wyznawcy obrządku rzymskokatolickiego. Początkowo należeli oni do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1993 r. w wyniku podziału parafii św. Ludwika we Włodawie wieś przyłączono do erygowanej wówczas parafii Najświętszego Serca Jezusowego we Włodawie.

W okresie międzywojennym w Adampolu zamieszkiwali również Żydzi, z których większość zginęła w okresie holokaustu.

W folwarku Adampol w 1827 r. był jeden budynek mieszkalny zamieszkały przez sześć osób [Tabella, 1827, t. 1, s. 2]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w folwarku i leśnictwie Adampol w 7 budynkach zamieszkiwało 77 osób, w tym 71 rzymskich katolików i sześciu Żydów [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 121]. Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 r. liczba ludności w Kolonii Adampol to 159 [https://www.polskawliczbach.pl/kolonia_Adampol].

Zdecydowana większość mieszkańców Adampola na przestrzeni dziejów utrzymywała się z pracy w miejscowym folwarku, a potem też dworze. Po II wojnie światowej folwark został znacjonalizowany i częściowo włączony do PGR Korolówka a częściowo rozparcelowany.

Pałac Zamoyskich 

Wzniesiony w latach 1923–1928, według projektu Jana Koszczyc-Witkiewicza. Budowla eklektyczna, z cechami klasycyzmu rosyjskiego i elementami bizantyńskimi, zgrupowana wokół czterobocznego dziedzińca. Do dekoracji wnętrza wykorzystano fragmenty wystroju rzeźbiarskiego i kamieniarki pałacu w Różance, który został zniszczony w czasie I wojny światowej. W skrzydle wschodnim znajduje się m.in. trzynaście kapiteli korynckich z początku XVIII w., tablica fundacyjna pałacu głównego w Różance z datą 1716 r., kominek z ok. 1836 r., rzeźby klasycystyczne z XIX wieku. W kaplicy p.w. Matki Boskiej, w zachodnim skrzydle pałacu, w dwu oknach umieszczono kopie witraży z ok. połowy XIII w. ze scenami z żywotu św. Szczepana.

Figura Najświętszej Panny Marii Niepokalanego Poczęcia

Dzieło Konstantego Hegla z 1858 r. (przeniesiona z Różanki). Stoi w parku, na osi elewacji ogrodowej pałacu.

Tablica pamiątkowa na ścianie pałacu

Poświęcona stacjonowaniu w pałacu sztabu gen. Józefa Kleberga w 1939 roku.

Pomnik

Pomnik ofiar niemieckich zbrodni wojennych: żołnierzy Armii Krajowej poległych w Bitwie pod Wyrykami stoczonej z Niemcami w dniu 8 maja 1944 roku oraz setek polskich Żydów, więźniów obozu pracy w Adampolu zamordowanych przez Niemców podczas funkcjonowania obozu w latach 1941–1943.

***

Konstanty Zamoyski w 1920 r. wybrał Adampol na swoją nową rezydencję. Początkowo zamieszkał w tutejszej leśniczówce. W 1922 r. rozbudował ją o część zachodnią oraz dostosował do celów mieszkalnych jej część wschodnią. Konstanty odbudował też miejscowy folwark, spalony w trakcie działań wojennych w 1915 roku. W 1923 r., po wykarczowaniu ponad 20 arów lasu, zaczęto budowę nowego zespołu pałacowego. Ukończono ją w 1928 roku. Jest to eklektyczna budowla w duchu baroku polskiego XVII wieku. Na przełomie września i października 1939 r. majątek i pałac zajęli Niemcy. Zamoyscy zostali ostatecznie wysiedleni z niego w 1942 roku. W 1946 r. znacjonalizowany zespół pałacowy oraz otaczający go teren zostały przekazane na potrzeby Sanatorium Przeciwgruźliczego [https://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1594/Adampol/].

***

Na obszarze Adampola w latach 1941–1943 funkcjonował niemiecki obóz pracy przymusowej dla Żydów. Liczbę jego ofiar szacuje się na ok. 600 mężczyzn, kobiet i dzieci, jednak może być ona większa. Ciała ofiar grzebano w lesie w masowych i pojedynczych grobach. Wiosną 1944 r. specjalny oddział niemiecki przybył do Adampola w celu zacierania śladów zbrodni. Szczątki zamordowanych wykopywano z grobów i palono na rusztach [https://zapomniane.org/miejsce/adampol/].