Zalewsze

Patrz hasło: Kodeń.

Pierwotnie posługiwano się nazwą Zelewsze. Na tzw. mapie Heldensfelda z lat 1801–1804 pod nazwą Zalewsze Młynarze. Pochodzenie nazwy niejasne.

Ziemie, na których powstało Zalewsze, położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. W roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego ze stolicą w Brześciu [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37]. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu bialskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119].

W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne powstały na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. wieś należała do gminy Kodeń [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. wieś weszła w skład nowej gminy Zabłocie [APL, BKSW, sygn. 3]. W 1933 r. utworzono w niej gromadę [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś weszła w skład gromady Zabłocie [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. wieś należy do gminy Kodeń [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Inwentarz Kodnia z roku 1699 wymienia w Zalewszu 2 młynarzy – gospodarzy. Niestety podaje tylko ich imiona: Panas i Mikicicha [MNK, AMCh, sygn. 997, s. 571]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących gospodarzy: Kamiński Josifat, Onyszczuk Łukjan, Panasiuk Iwan (I), Panasiuk Iwan (II), Panasiuk Paweł (I), Panasiuk Paweł (II), Panasiuk Sak, Panasiuk Semen [APL, ZTL, sygn. 119].

W trakcie kwerendy i systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1986 zarejestrowano łącznie 13 stanowisk. Pierwsze informacje o zabytkach pochodzą z roku 1860 i dotyczą pięciu kopców (domniemane cmentarzysko kurhanowe z wczesnego średniowiecza) [Łoski 1876, 77; także Nosek 1957, 136; Kotowicz 2005, pozycja nr 48 na mapie]. Kolejne zabytki pochodzą z badań powierzchniowych z roku 1962 ośrodka lubelskiego i dotyczą śladu osadnictwa – ułamków ceramiki wczesnośredniowiecznej (brak bliższego datowania) [Dąbrowska 1966, 191; także Miśkiewicz 1981, 185; Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 66; Żółkowski 1998, 102].    

Natomiast na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej w trakcie AZP stwierdzono ślady osadnicze z wczesnej epoki żelaza (kultura pomorska? z przełomu er) oraz z bliżej nieznanej fazy wczesnego średniowiecza. Nie określono chronologii niecharakterystycznych półwytworów krzemiennych, także ułamków naczyń (dotyczy nielicznych odkrytych śladów osadniczych) [NID, AZP obszar 64-91].

Nazwa w formie „Zelewsze”, „arenda zelewszecka” pojawia się w inwentarzu Kodnia z roku 1699 [MNK, AMCh, sygn. 997, s. 532, 534].

W okresie przedrozbiorowym Zalewsze było integralną częścią dóbr kodeńskich [patrz: Kodeń – Właściciele]. Część dóbr kodeńskich, obejmującą wówczas, m.in. leżące na zachód od Bugu, miasto Kodeń bez Placencji, wsie: Olszanki, Leniuszki, Zabłocie, Wólka, Rozbitówka, Matiaszówka, Ogrodniki, Bokinka [Pańska], Żuki i Międzylesie, przysiółki przy młynach: Szostaki i Zalewsze oraz folwarki: Dobromyśl, Krzywowólka, Zabłocie, Zdanówka i Międzylesie, należącą od 1775 r. do Elżbiety Sapiehowej, która kupiła je od Adama i Izabeli Flemingów, po jej śmierci (zm. 1800) odziedziczył hrabia Władysław Branicki. Po jego śmierci, w wyniku podziału spadku, w 1843 r. dobra kodeńskie stały się własnością Elżbiety z Branickich Krasińskiej, żony Zygmunta. W 1864 r. ziemia we wsi stała się własnością uwłaszczonych chłopów [SR BP, sygn. 246, 247].

W okresie przedrozbiorowym chłopi zamieszkujący wieś byli najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Początkowo należeli do parafii zabłockiej w diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po III rozbiorze Rzeczypospolitej należącej do diecezji chełmskiej. W przededniu I wojny światowej, tj. w 1914 r., we wsi doliczono się 95 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 112]. W okresie II Rzeczypospolitej prawosławni ze wsi należeli nadal do parafii prawosławnej w Zabłociu. W czasie spisu ludności przeprowadzonego w okresie okupacji niemieckiej w 1940 r. 84 mieszkańców uznało się za Ukraińców a kolejnych 12 za Rusinów [Kolasa, 2007, s. 109]. Prawosławnych mieszkańców wsi w 1947 r. wywieziono na tzw. Ziemie Odzyskane w ramach akcji „Wisła”. Od lat 50. część z nich zaczęła wracać w rodzinne strony.

Znikomą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy należący do parafii rzymskokatolickiej w Kodniu, zamieszkujący we wsi tylko okresowo. Po ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na legalne odchodzenie od prawosławia we wsi na katolicyzm przeszły tylko 3 osoby [Tłomacki, 2018, s. 160].

W Zalewszu w okresie rozbiorów działała szkółka cerkiewna [APL, KPCH, sygn. 112].

Według wykazu z 1827 r. w Zalewszu znajdowało się 6 domów zamieszkanych przez 43 osoby [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 313]. W 1863 r. mieszkało tam 69 osób [APL, BKSW, sygn. 3]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 14 budynkach zamieszkiwało 70 wyznawców prawosławia [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1928 r. w Zalewszu mieszkało 101 osób [APL, SPB, sygn. 225]. W 1943 r. we wsi mieszkało 137 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 36]. W 2021 r. we wsi mieszkało 8 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Pierwotnie Zalewsze było osadą młyńską – obok młyna/młynów wyrósł z czasem niewielki przysiółek. Zdecydowana większość mieszkańców Zalewsza na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych. Odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w miejscowym folwarku. W 1822 r. we wsi istniało tylko 6 osad, które obowiązywała pańszczyzna piesza. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W oparciu o prawo z lat 1846 i 1864 uwłaszczono w Zalewszu 6 gospodarstw należących do ośmiu właścicieli. Każde gospodarstwo miało obszar ok. 18 morgów. W 1864 r. uwłaszczono dodatkowo niewielkie pastwisko. Razem chłopi otrzymali na własność 140 morgów ziemi oraz prawa serwitutowe. Serwitut leśny pozwalał im na otrzymywanie drewna na budowę i remont zabudowań oraz stawianie ogrodzeń. Jego zakres został sprecyzowany w 1883 roku. Serwitut pastwiskowy został dokładnie opisany w 1880 roku. W 1893 roku chłopi zrezygnowali z niego za 29 morgów ziemi [APL, ZTL, sygn. 119].

30 stycznia 1944 r. partyzanci zaatakowali niemiecką placówkę graniczną we wsi [Flisiński, Mierzwiński, 2012, s. 308].