
Wojszyn
start
Powiat: puławski
Gmina: Janowiec
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
Patrz hasło: Janowiec.
Nazwa, przynależność administracyjna
Zdaniem językoznawców ‘Wojszyn’ to nazwa dzierżawcza, urobiona od imienia ‘Wojsza’ [Kosyl 1974, s. 441; zob. też. Kamińska 1965, s. 219]. Z kolei antroponim ‘Wojsza’ jest uważany za wariant imienia Wojciech lub Wojsław [Taszycki 1926, s. 32].
W średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym (do końca XVIII w.) wieś leżała w powiecie lubelskim, w ziemi lubelskiej (od 1474 r. województwie) [SHGL, s. 265; AHPS, s. 161]. Wojszyn był jedną z enklaw województwa lubelskiego zlokalizowanych na zachodnim brzegu Wisły. To specyficzne położenie było przyczyną błędnego sytuowania wsi w ramach powiatu radomskiego województwa sandomierskiego [SHGL, s. 265].

Mikrotoponimia
Części wsi: Dworek, Doły, Stary Wojszyn; Brzeziny (las); inne: Dzika Kępa (na Wiśle), Kamyki, Kieszek, Lisia Jama, Wąwóz Wojszyński [za danymi Geoportalu].
Antroponimia
U schyłku XVII w., wśród mieszkańców wsi pojawiają się m.in. przedstawiciele rodzin Bartyzów, Japotków, Jedynaczków, Kurków, Wolskich i Wojtów [Szymanek 2022, 114].
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
Z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1982 w ramach AZP zlokalizowano na południe od Starego Wojszyna osadę (zebrano ułamki ceramiki naczyniowej) z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka) [NID, AZP obszar 75-75 – tam określono Wojciechów; także Lis 1996, 18].
Ponadto na terenie tej miejscowości znaleziono ostrze (liściak) i wióry ze schyłkowego paleolitu lub wczesnego mezolitu oraz fragment naczynia glinianego z początku epoki brązu (kultura mierzanowicka) [Lis 1996, 18].

Pierwsza wzmianka o osadzie
Wieś Wojszyn została wymieniona w dyspozycji dokumentu księcia Bolesława Wstydliwego, wystawionego 30 maja 1254 r. [KDKK I, nr 40]. Wystawca powołał się w nim na nadanie dokonane na rzecz norbertanek przez swego dziada, księcia Kazimierza Sprawiedliwego, który zmarł w 1194 r. Znane są także kolejne potwierdzenia tego dokumentu z 1256 r. [KDP III, nr 33], z 1286 [ZDM I, nr 11] i 1287 r. [KDP III, nr 64]. Niewątpliwie więc Wojszyn istniał już w drugiej połowie XII w. Na wspomnianym dokumencie oparł się najpewniej Jan Długosz w księdze uposażeń diecezji krakowskiej [por. DLB III, s. 59]. Wzmianka kronikarza o należnościach mieszkańców wsi dla klasztoru łysogórskiego może być kolejną podstawą do położenia metryki jej istnienia na XII stulecie [Sochacka 1987, s. 20].
Właściciele
W świetle zachowanych wiadomości źródłowych można stwierdzić, że pierwotnie Wojszyn stanowił włość monarszą [Sochacka 2012, s. 278-279]. Książę Kazimierz Sprawiedliwy oddał tę wieś i inne w najbliższej okolicy norbertankom z podkrakowskiego Zwierzyńca [DLB III, s. 59; Sochacka 1987, s. 14; Rajman 1990, s. 23-33]. Jeśli przyjąć za Długoszem, że Kazimierz dokonał nadania jako książę sandomierski, można datować fundację na lata 1173-1177 [Dobosz 2014, s. 230-231]. Istnieją też propozycje kładące nadanie na lata 1143-1148 i wiążące je z księciem Władysławem II Wygnańcem [Piłat 1999, s. 31-33], ewentualnie na lata 1158-1162, akcentujące jednocześnie rolę możnowładcy Jaksy z Miechowa jako współfundatora [Rajman 1996, s. 90-93; Sochacka 2014, s. 59-60]. W posiadaniu włości skowieszyńskiej, a więc także Wojszyna, norbertanki pozostawały co najmniej do 1287 r., kiedy książę krakowski Leszek Czarny po raz kolejny potwierdził im tę własność [KDP III, nr 64]. Niedługo później rejon środkowej Wisły został zniszczony przez najeźdźców ze wschodu i zapewne tamtejsze dobra zostały faktycznie porzucone przez mniszki. W tej sytuacji przejął je ponownie monarcha, prawdopodobnie był to Władysław Łokietek [Sochacka 1987, s. 32-33; Rajman 1990, s. 32; por. Pisarek-Małyszek 2009, s. 50] (zob. też hasło Kazimierz Dolny). W późnym średniowieczu Wojszyn jako wieś królewska, należał do tenuty kazimierskiej [Gacki 1872, s. 61, 174; Sochacka 1987, s. 46;SHGL, s. 97, 265; KDM V, nr 1858 i 2203; Bondyra 2020b, s. 89-99], wyodrębnionej ze starostwa lubelskiego jeszcze przed 1383 r. [AKLS II, s. 61]. Według Długosza osada została włączona do uposażenia wójta kazimierskiego [DLB II, s. 554; DLB III, s. 72]. Nastąpiło to przy okazji lokacji nadwiślańskiego Kazimierza przez Kazimierza Wielkiego, której data jest nieznana [Kiryk 1990, s. 17; Szczygieł 1990, s. 35-43]. Przed 1488 r. Wojszyn ponownie znalazł się bezpośrednio w rękach króla [MRPS I, nr 1933], co – jak przypuszczała Anna Sochacka [Sochacka 1987, s. 121] – związane było z wykupem wójtostwa dziedzicznego w Kazimierzu. Jeszcze raz odnotowano wójta dziedzicznego w 1481 r. [AGAD, MK 98, k. 248-249]. W późniejszym okresie Wojszyn nadal należał do tenuty kazimierskiej, stanowiąc najczęściej odrębną dzierżawę z Trzciankami (zob.).
Stosunki etniczne i wyznaniowe
Wieś w czasach Jana Długosza należała do parafii w Kazimierzu [DLB II, s. 554; Pisarek-Małyszek 2009, s. 60-63; Sochacka 2012, s. 290] (zob. hasło: Kazimierz Dolny). Reliktem najdawniejszych realiów chrześcijańskich okolicy były świadczenia tutejszych mieszkańców na rzecz benedyktynów łysogórskich, w XV w. już nieuiszczane [DLB III, s. 250; Derwich 1992, s. 406-407; Derwich 2000, s. 244; Sochacka 2012, s. 281-283]. Niewątpliwie w okresie, gdy Wojszyn i pozostałe elementy klucza skowieszyńskiego były własnością norbertanek, parafią zarządzali przedstawiciele (prepozyci) konwentu zwierzynieckiego [Sochacka 2014, s. 60; Sochacka 2012, s. 285-286].
Oświata
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
Dotkliwe ubóstwo źródeł z epoki średniowiecza nie pozwala na bliższą charakterystykę ówczesnej miejscowej ludności ani na oszacowanie jej liczebności. Włość oddana norbertankom była najpewniej zorganizowana i zagospodarowana, lecz uległa zniszczeniu [DLB III, s. 59], co zapewne dotyczyło także Wojszyna. Do końca XIV w. okoliczności niezbyt sprzyjały odbudowie dawnego potencjału. Szczegóły rozwoju zaludnienia osady, którego można domyślać się w kolejnym stuleciu też nie są znane. Jako punktu odniesienia nie można użyć nawet lustracji lubelskiej z 1565 r., gdyż Jan Firlej, ówczesny dzierżawca tenuty kazimierskiej, nie wpuścił lustratorów [Jusiak 2011, s. 142]. W XV w. incydentalnie odnotowano imiona i przezwiska kilku chłopów: Maciej Mazur, Maciej Łysapałka i Błażej [SHGL, s. 265]. W 1676 r. wykazano w Wojszynie 64 podatników, natomiast w 1787 r. wieś liczyła ogółem 192 mieszkańców, w tym 9 przedstawicieli ludności żydowskiej [ŹD XV, s. 22a; Kumor 1977, s.166].
Przedmiotem nadania Kazimierza Sprawiedliwego dla norbertanek była zorganizowana majętność – klucz majątkowy z ośrodkiem w Skowieszynie, składający się z pięciu wsi, leżących po obu stronach Wisły [KDKK, nr 40; KDP III, nr 33]. Istotnym elementem tak położonych dóbr musiało być wykorzystanie potencjału wynikającego z kontrolowania miejscowej przeprawy wiślanej. Znaczenie tej ostatniej wzrosło szczególnie w XIII stuleciu, gdy stopniowo ukształtował się nowy przebieg szlaków handlowych [Szczygieł 1990, s. 37]. Świadectwem dawnego znaczenia przeprawy jest wczesne poświadczenie działającej przy niej komory celnej, już w XIII w. określanej jako stara [Szczygieł 1990, s. 37; Pisarek-Małyszek 2009, s. 65-67; Sochacka 2012, s. 279]. Wojszyn jako miejscowość położona naprzeciw Kazimierza (zob. hasło Kazimierz Dolny), najpierw osady targowej założonej przez norbertanki, potem miasta królewskiego, miał szczególną rolę do odegrania [Sochacka 1987, s. 52]. Pod koniec XV w. we wsi funkcjonował folwark, będący być może własnością wójta kazimierskiego [DLB III, s. 72]. Miejscowi kmiecie oddawali Kościołowi dziesięcinę snopową o wartości 5 grzywien [DLB III, s. 250; Derwich 2000, s. 244]. Sądząc z tej wartości, potencjał ekonomiczny osady dorównywał położonej nieopodal Syrokomli (zob. hasło Janowiec).
W 1578 r. opłacono w Wojszynie podatek od 12 półłanków kmiecych, natomiast w 1626 r., poza wspomnianymi 12 półłankami, odnotowano również 8 gospodarstw zagrodniczych i 6 komornic [APL, KmL. 2.5.1, sygn. 266, k. 47; Rejestr 1626, s. 123; BJ, rkps 7209, k. 119]. W okresie wojen z połowy XVII w. i potopu szwedzkiego wieś została poważnie zniszczona. W 1661 r. pozostałow niej zaledwie 7 kmieci na półłankach i ćwierćłankach, zobowiązanych do 3 lub półtorej dnia pańszczyzny tygodniowo. Z 6 dawnych łanów uprawiali wówczas niespełna 3. Zagrodników pozostało jedynie 2, był tu ponadto folwark, na słabych piaszczystych gruntach [Lustracja 1661, 149]. Według inwentarza starostwa kazimierskiego z 1774 r. 32 wojszyńskich gospodarzy uprawiało 6 łanów gruntów ornych. Odrabiali pańszczyznę w zależności od wielkości gospodarstwa i świadczyli inne prace. Płacili ponadto roczny czynsz oraz oddawali daniny na rzecz starosty w postaci owsa, żyta, kur, kapłonów i jaj. Miejscowy folwark leżał przy gościńcu do Kazimierza, a poza budynkami gospodarczymi znajdował się w nim obszerny, drewniany dwór z dwoma pokojami i kilkoma izbami dla czeladzi. W 1775 r. podatek z Wojszyna opłacało 35 dymów, a w 1790 już 43 dymy, wśród których był dwór, 2 karczmy, browar i chałupy z gruntami lub ogrodami [AGAD, ASK LVI, sygn. 135; k. 17–19; Kartoteka].
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci