Przejdź do treści

Janowice

    Herb gminy Janowiec

    Janowice

    Powiat: puławski

    Gmina: Janowiec

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Janowiec.

    Nazwa, przynależność administracyjna

    Według językoznawców Janowice są typową nazwą patronimiczną, urobioną od imienia Jan [Kamińska 1964, s. 78; Rymut 2001, s. 73]. Według Anny Sochackiej [Sochacka 2014, s. 122] nazwa miejscowości upamiętniała Janowice (v. Jankowice) w ziemi lubelskiej [SHGL, s. 87], które przejściowo należały do Lewartów z Bejsc, z czego można by przypuszczać, że to oni założyli Janowice w powiecie radomskim. Mankamentem tej hipotezy jest brak poświadczenia własności Lewartów w nadwiślańskich Janowicach. W XVI w. nazwa epizodycznie pojawiła się też w wariancie ‘Iwanowice’ [LR, s. 351]. Brak potwierdzenia tego wariantu nazwy w źródłach średniowiecznych [por. też: ŹD XV, s. 478, 319].

    Wieś Janowice należała w okresie średniowiecznym i staropolskim do powiatu radomskiego województwa sandomierskiego [AHPS, s. 141]. W źródle z 1497 r. omyłkowo przypisano miejscowość do ziemi sandomierskiej [MRPS II, nr 1122]. Prawidłowo określono przynależność administracyjną dokumencie królewskim z 1506 r. [MRPS II, nr 2607].

    Janowice na austriackiej mapie Heldensfelda z 1801-1804 r. maps.arcanum.com

    Mikrotoponimia

    Części wsi: Kolonia Janowice; cieki wodne: Plewka (rzeka), Burzowiec (rów); lasy itp.: Spławie (las), Wyprawy (las); elementy rzeźby terenowej: Górki, Pieszczoszka.

    Antroponimia

    Inwentarz wsi z 1790 r. zawiera nazwiska 35 janowickich zagrodników i komorników, wśród których najczęściej powtarzają się nazwiska Boczek i Kilianek. Odnotowano również pojedyncze rodziny Baryczków, Kowalików. Pietraszków, Orłów, Draganków, Kołodziejczyków, Obełdów, Królików, Bednarzy, Jakóbczyków, Jasików, Jankowskich, Chechlaków, Deiniaków i Maciejków [Szymanek 1996/2, s. 32].

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    Pierwsze informacje o dawnym osadnictwie dotyczą zniszczonego cmentarzyska „na małem wzgórzu, na terasie zalewowym” z którego w roku 1928 zebrano ceramikę kultury łużyckiej [Jakimowicz 1935, 244; także Lis 1996, 18; Kłosińska 2000, 30].

    Naczynia z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej [Jakimowicz 1935, ryc. 7-10].

    W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2006 i 2016 odkryto 9 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej oraz nielicznych materiałów krzemiennych o charakterze odpadkowym, poza nieokreślonymi śladami osadnictwa pradziejowego (krzemienie i część ceramiki), pozostałe to ślady osadnictwa z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka) oraz wczesnej epoki żelaza (kultura: pomorska? przeworska), a przede wszystkim z czasów późniejszych (w zakresie XV-XX w.) – stanowiące pozostałości po siedliskach, jak i nieokreślonej aktywności gospodarczej, np. związanej z hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną, uprawą pól. W jednym przypadku zlokalizowano miejsce po nieistniejącym folwarku (XV?-1 poł. XX w.) [NID, AZP obszar 76-74; także Lis 1996, 18-19].

    Wybór fragmentów ceramiki naczyniowej z okresu nowożytnego (stanowisko 2) [NID, AZP obszar 76-74].

    Pierwsza wzmianka o osadzie

    Na liście świadków dokumentu królewskiego, wystawionego 13 marca 1369 r., wspomniano Zaklikę z Janowic [KDM III, nr 820], co jest równoznaczne z pierwszą wzmianką o istnieniu tej miejscowości. Wydaje się, że wieś powstała niewiele wcześniej przed odnotowaniem w źródłach, bowiem jeszcze w 1361 r., gdy Jan z Syrokomli reorganizował miejscowe dobra, oprócz Syrokomli wymienił tylko pobliską Mszadlę [ZDM VI, nr 1830b]. Można stąd wnosić, że Janowice założył dopiero jego syn i – być może – ich nazwa miała upamiętniać osobę ojca. Inną możliwością interpretacyjną jest przypuszczenie, że wioska istniała wcześniej, lecz przynajmniej do 1361 r. nie była własnością dziedziców Syrokomli. Ci mogli nabyć Janowice już po wystawieniu królewskiego dyplomu dla Syrokomli i Mszadli (znanego zresztą tylko z późniejszej wzmianki), ewentualnie mogli wejść w posiadanie wsi drogą ożenku. Wydaje się, że w tej drugiej możliwości istnieje miejsce dla hipotezy Anny Sochackiej o epizodzie Lewartów w Janowicach [Sochacka 2014, s. 64, 121-122], lecz z korektą czasową – przed rokiem 1369. Nadal jednak domysłów tych nie można zweryfikować.

    Właściciele

    Popularność nomenklatury ‘Janowice’ [zob.: AHPS, s. 141; SHGK II, s. 215-239; SHGL, s. 87; Derwich 2000, s. 83-85; Kamińska 1964, s. 78-79; Rymut 2001, s. 71-74], przy fragmentaryczności źródeł z obszaru dawnego powiatu radomskiego, utrudnia – a czasem wręcz uniemożliwia – jednoznaczną kwalifikację niejednego przekazu, zwłaszcza dotyczącego tamtejszych posesjonatów. Z pewnością nie wszystkie osoby z przydawką „z Janowic”, występujące m. in. w źródłach lubelskich [AOfL 2, k. 34, 51; KZL 3, k. 395; KZL 4, k. 155, KZL 5, k. 178; KZL 8, k. 177; KZL 9, k. 227; AKLS II, s. 203] i pozalubelskich [AGAD, DP 6681; AGAD, MK 16, s. 157, 159; AKH III, s. 133], wywodziły się z nadwiślańskich Janowic w powiecie radomskim [por. Derwich 2000, s. 83]. Np. Wit z Janowic herbu Janina, identyfikowany jako posesjonat w Janowicach leżących w parafii Syrokomla [Sochacka 2014, s. 122; Jusiak 2011, s. 46], w rzeczywistości wywodził się ze wsi Janowice w pow. sandomierskim, należącej do parafii w Bidzinach [Wroniszewski 2013, s. 86].

    Pierwszym właścicielem Janowic w parafii Syrokomla, odnotowanym w źródłach był Zaklika (I) v. Jan Zaklika herbu Syrokomla [KDM III, nr 820], piszący się równocześnie z sąsiedniej Syrokomli [KDM III, nr 825], a także z Grębynic i Korzkwi pod Krakowem [SHGK II, s. 48-52, 767-772]. Po raz pierwszy wystąpił w 1363 r. w roli sędziego dworu królewskiego [KDM I, nr 269]. Według Adama Bonieckiego zmarł w 1379 r. [Boniecki 11, s. 220]. Był synem Jana z Syrokomli, poświadczonego w latach 1346-1361 podsędka i sędziego krakowskiego [UM, s. 100, 111] (zob. hasło Janowiec).

    Jego synem był z kolei Zaklika (II) z Janowic i Syrokomli (zob. hasło Janowiec), a także dziedzic dóbr korzekwickich w Krakowskiem [SHGK II, s. 767-772] oraz posiadacz majątków położonych w ziemi lubelskiej [SHGL, s. 92, 157]. Jako posesjonat w Janowicach został poświadczony dopiero w 1412 r. [AKP VIII/1, nr 572]. Szczątkowy stan zachowania źródeł z Radomskiego nie pozwała przedstawić jego aktywności w tutejszym partykularzu. Wiadomo, że pojawiał na rokach w Radomiu jako asesor [Wroniszewski 2001, s. 180-181]. Zaklika (II), będący w latach 1418-1420 podsędkiem krakowskim, zmarł przed 11 kwietnia 1420 r. [UM, s. 102] (zob. hasło Janowiec).

    Przy okazji ugody zawartej w 1421 r., po śmierci Zawiszy (II), między jego potomstwem, reprezentowanym przez Mikołaja Zaklikę, a macochą Heleną dowiadujemy się, że przyznano jej pewne prawa do dożywotniego użytkowania określonych fragmentów włości janowickiej. Wynikało to niewątpliwie z faktu zapisania jej przez męża zabezpieczenia wienno-posagowego na tych dobrach. Wśród przyznanych wdowie pożytków znajdowała się m. in. łąka w Janowicach, z której mogła pozyskać dwa stogi siana [KZK 7, s. 174-175] (zob. hasło Janowiec).

    Kolejnym dowodnym właścicielem Janowic był Mikołaj Zaklika, syn podsędka Zakliki (II) [SHGK II, s. 769-770] (zob. hasło Janowiec). Nie zachowały się źródła dokumentujące podział schedy po ojcu między dwóch braci Mikołaja i Stanisława [zob. SHGK II, s. 770], lecz fakt, że ten ostatni występował już tylko w partykularzu krakowskim, pozwala przypuścić, że ów podział nastąpił wkrótce po 1420 r. Mikołaj Janowski po raz pierwszy został poświadczony jako dziedzic Janowic dopiero w 1426 r., [BPANKr., rkps 8644, k. 215], a w 1447 r. jako Janowski [LKP, s. 19]. Niewątpliwie dysponował kluczem janowickim co najmniej od 1422 [ZDM II, nr 352], gdy określał się jako dziedzic Syrokomli i Mszadli, a skądinąd wiadomo, że obie wsie wchodziły w skład klucza. Poza tym jego wystąpienia w partykularzu radomskim zachowały się szczątkowo [AKP VIII/1, nr 898]. Niestety, żadne ze źródeł nie odnosi się wprost do bytności w Janowicach lub do działań podejmowanych wobec tej włości. Mimo tej dotkliwej luki, nie ulega wątpliwości, że to właśnie Janowice stały się główną rezydencją Mikołaja, bowiem źródła radomskie i lubelskie dość konsekwentnie określały go z Janowic v. jako Janowskiego i to miano przeszło później również na dzieci, a z nich na wnuki Mikołaja [KZL 9, k. 641v; KZL 8, k. 189] (zob. hasło Janowiec). Przyjęcie i ugruntowanie przydomka od preferowanej rezydencji nastąpiło pomiędzy 1422 a 1426 r. [ZDM II, nr 352; BPANKr., rkps 6644, k. 215]. Nie była to jednak zmiana nazwiska [por. ostatnio: Michalscy 2024, s. 49], gdyż w okresie, o którym mowa nazwiska nie były jeszcze ustabilizowane. Szlacheckie przydomki odmiejscowe zmieniały się w rytm zmian własnościowych i wedle zmiennych upodobań posesorów.

    Biorąc pod uwagę losy janowickiego klucza majątkowego pod koniec XV w., można przyjąć, Mikołaj Janowski, najpewniej identyczny z synem Zakliki (II) (zob. hasło Janowiec), pozostawił po sobie syna Grzegorza oraz dwie córki – Annę i Elżbietę [Urban 1998, s. 46-47]. Syn najpewniej zmarł bezpotomnie, być może przed ojcem, natomiast obie siostry wyszły za mąż i miały potomstwo, dziedziczące po nich m. in. w Janowicach w latach dziewięćdziesiątych XV w. (zob. hasło Janowiec). Byli to: córka Elżbiety Katarzyna Janowska herbu Pilawa oraz syn Anny Jan Janowski z Gardzienic herbu Janina [KZL 9, k. 641v; KZL 8, k. 189]. Od nich skupił działy sędzia lubelski Piotr Firlej [KZL 9, k. 635; 641v; KZL 8, k. 189], poświadczony tam jako rezydent ok. 1495 r. [KZL 8, k. 115v].

    W późniejszym okresie wieś należała do klucza janowieckiego, przechodząc wraz z nim w ręce jego kolejnych właścicieli, Firlejów, Tarłów, Lubomirskich i Piaskowskiego (zob. hasło Janowiec). Niewielka część wsi została w początkach wieku XVII przekazana janowickiemu probostwu szpitalnemu, które w drugiej połowie XVIII w. posiadało tu 3 gospodarstwa [Kartoteka].

    Stosunki etniczne i wyznaniowe

    W okresie średniowiecza i później, Janowice przynależały doparafii Syrokomla [DLB II, s. 552; DLB III, s. 248] (zob. hasło Janowiec).

    Oświata

    Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach

    Wedle Jana Długosza we wsi, poza folwarkiem dziedzica, były trzy łany kmiece [DLB II, s. 552; DLB III, s. 248, 250]. Pod tym względem była więc ponad dwukrotnie mniejsza, niż sąsiednia Syrokomla (zob. hasło Janowiec). W 1475 r. wzmiankowano kmiecia Jakuba [KZL 7, k. 321v]. W 1662 r. pobrano tu podatek od 92 osób, a w 1676 r. od 117 podatników, z których kilku mieszkało w folwarku. W 1787 r. w całej wsi i folwarku mieszkało łącznie 190 osób, w tym jedna rodzina żydowska licząca 5 osób [Kupisz 2014, s. 23; Kumor 1979, s. 114].

    W Janowicach w czasach Jana Długosza funkcjonował folwark [DLB II, s. 552], jeden z dwóch w ówczesnym kluczu janowickim. Osada stanowiła w średniowieczu centrum kilkuwioskowego klucza majątkowego.W 1493 r., a więc na krótko przed momentem przejścia dóbr w ręce Firlejów, w ich skład wchodziły: Janowice, Łagów, Mszadla, Oblasy (zob. hasło) i Syrokomla (zob. hasło Janowiec) [KZL 4, k. 38]. Przytoczone zestawienie może być zresztą niepełne, gdyż zapis wienno-posagowy nie musiał obciążać wszystkich składników majętności, ale powtórzył się w momencie sprzedaży wsi [KZL 9, k. 641v; MK 16, s. 146]. Firlejowie podjęli kroki zmierzające do zwiększenia dochodowości istniejących dóbr dzięki przenoszeniu ich na prawo niemieckie (średzkie) [AGAD, MK 22, k. 42v-43 (1506 r.)] oraz ich rozbudowy, poprzez osadzanie nowych osad. Już w 1508 r., oprócz wcześniej poświadczonych wsi: Janowic, Syrokomli, Mszadli, Łagowa, Przyłęku i Oblasów, pojawiły się: Rudki i Babin [ŹD XV, s. 478; zob. też: AGAD, ASK I, 8, k. 173v-174 (1526 r.)]. W ramach klucza Janowice były typową wsią rezydencjonalną, jedną z najmniej ludnych. Pod koniec XV w. dziesięcina od miejscowych kmieci nie przekraczała 2 grzywien [DLB II, s. 552]. W 1510 i 1526 r. odnotowano we wsi tylko 1,5 łanu kmiecego [Kartoteka], co oznaczało regres o połowę w stosunku do czasów Jana Długosza [por. DLB II, s. 552]. Zaobserwowana zmiana mogła być konsekwencją intencjonalnego powiększenia folwarku kosztem gospodarstw kmiecych. Nowi właściciele w pełni docenili korzyści położenia wsi nad Wisłą i zmierzali do zwiększenia areału folwarcznego, by jak w jak największym stopniu skorzystać z dynamicznie rozwijającego się spławu wiślanego. Zwłaszcza, że w międzyczasie przejęli kontrolę nad portem w Kazimierzu [Jusiak 2011, s. 105-106; Bondyra 2020b, s. 94].

    Według źródeł z 1540 r. był tu młyn o jednym kole korzecznym, a uprawiano 1,5 łanu kmiecego. Źródła z połowy XVI stulecia potwierdzają wzrost areału gruntów kmiecych do 2 łanów, a w 1576 r. odnotowano również karczmę. Był tu od średniowiecza dwór, związany z folwarkiem. W 1658 r. uprawiano w Janowicach 4 łany kmiece, a w 1667 r. podatek pobrano od 22 dymów [Słownik, Kupisz 2014, s. 24]. Według źródeł podatkowych z 1775 r. we wsi znajdowało się 41 dymów, z czego 2 w folwarku, 3 w browarze, gorzelni z karczmą i młynie, 20 w chałupach stanowiących zwartą zabudowę wsi oraz 5 w gospodarstwach od jej centrum oddalonych. Wliczono do tej statystyki również 11 opuszczonych od lat obejść chłopskich. Staraniem dziedziców klucza janowieckiego, do niektórych opuszczonych obejść udało się sprowadzić gospodarzy, ale dane podatkowe z lat 1790–1791 wymieniają wzmiankowaną wieś z przyległością barycką. Obydwie obejmowały wówczas 43 dymy, spośród których 3 należały do janowieckiego probostwa szpitalnego, a 2 do Solariego (zapewne spadkobiercy architekta Antoniego Solariego). Wiadomo, że poza dworem, browarem i karczmą, pracował tu nieokreślony z profesji rzemieślnik. Wśród 35 gospodarstw nie było ani jednego kmiecego, 27 należało do zagrodników, odnotowano również 8 uboższych komorników, a ponadto 9 opuszczonych posesji. Chłopi odrabiali na miejscowym folwarku pańszczyznę w wymiarze od 1,5 do 3 dni, tygodniowo zobowiązani byli ponadto do innych prac, jak stróża, płacili czynsz i opłaty na rzecz załogi zamku janowieckiego, a daniny oddawali w postaci zboża, drobiu oraz jaj.  Właściciele 2 gospodarstw kmiecych przekazanych prepozytowi janowieckiego szpitala odrabiali na jego gruntach po 3 dni wołami tygodniowo, a w czasie żniw ponadto każdy 4 dni pieszo, a trzeci, zagrodnik, pracował 1 dzień tygodniowo, a w czasie żniw świadczył 2 dni pomocy [Kartoteka; Szymanek 1996/2, 32; ADS, KB 5, s. 62].

    Zabytki i obiekty przyrodnicze

    Ważne wydarzenia, ciekawostki

    – Janowice są wspomniane w Chorografii Jana Długosza: „(…) Chotcza ze źródłem koło wsi Pakosław i ujściem koło wsi Janowice”. [Długosz ks. 1-2, s. 113]. Rozeznanie geograficzne kronikarza jest wysoko oceniane, lecz w przytoczonym fragmencie był mało precyzyjny. Rzeka Iłża (Iłżanka), prawidłowo przezeń wyprowadzona z okolic pomiędzy wsiami Bieszków i Zbijów, miałaby uchodzić w okolicy Osuchowa do rzeki Chotczy. Tymczasem w tym miejscu Iłżanka przyjmuje Modrzejowiankę (v. Modrzejówkę/Modrzejowicę) i dopiero w okolicy wsi Rekówka – zatem w swym dolnym biegu – staje się Chotczą (v. Chotczanką) [SGKP III, s. 275] i jako taka wpływa do Wisły w okolicy wsi Chotcza, ok. 12 km na południe od Janowic [ESHP, hasła: Iłżanka, Modrzejowianka]. W średniowieczu Modrzejowianka była nazywana Chotczą – wypływa ona, jak podał Jan Długosz, koło wsi Pakosław, lecz wpada do Iłżanki koło Osuchowa, a nie do Wisły koło Janowic [ESHP, hasło: Modrzejowianka].

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci