Rudzieniec

Patrz hasło: Milanów.

Nazwa osady pochodzi od słowa ruda – miejsca wydobywania i wytopu rudy darniowej. Po zaprzestaniu funkcjonowania takiego przedsięwzięcia w jego miejscu często powstawała wieś. Nastąpiło to w połowie XVI w. Rudzieniec znajdował się wówczas w województwie podlaskim Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po 1566 r., w ziemi brzeskiej nowego, wyodrębnionego z podlaskiego, województwa brzesko-litewskiego. W 1569 r. na skutek decyzji króla Zygmunta II Augusta, powiązanej z okolicznościami zawierania unii lubelskiej, województwo podlaskie zostało włączone do Korony Królestwa Polskiego, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [Wawrzyńczyk 1951, 14-37; Flisiński 2003, 34-57]. W tym czasie Rudzieniec znajdował się po stronie litewskiej. Do zmian doszło na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVI w., kiedy to właściciel Rudzieńca i okolicznych dóbr, Kasper Dembiński, ówczesny podkomorzy mielnicki, działając na zasadzie faktów dokonanych, przyczynił się do przyłączenia Rudzieńca oraz pozostałych swoich posiadłości do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego (Korona Królestwa Polskiego) [AGAD, MK, sygn. 122, k. 184v–189v]. Sytuacja ta nie uległa już zmianie do końca XVIII w.

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1983 odkryto 17 stanowisk. Najstarszym znaleziskiem jest rdzeń krzemienny pochodzący z paleolitu schyłkowego (brak afiliacji kulturowej). Na podstawie zebranych nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono głównie ślady osadnicze z neolitu (kultura: pucharów lejkowatych, amfor kulistych, tzw. strefy leśnej), wczesnej epoki brązu (brak afiliacji kulturowej), także niesprecyzowanej fazy średniowiecza. Ponadto na kilku stanowiskach nie określono chronologii nielicznych ułamków ceramiki i odpadów krzemiennych [NID, AZP obszar 67-85; także Ścibior 1986, 123-124].

Po raz pierwszy wieś występuje w 1567 r.  jako jedna z miejscowości znajdujących się w kluczu dóbr ziemskich Jabłoń [Wawrzyńczyk 1951, 54-55]. Prawdopodobnie powstała w pierwszej połowie XVI w. na skutek działalności osadniczej Wasyla Andriejewicza Połubińskiego, marszałka hospodarskiego, starosty mścisławskiego i radomylskiego, który między 1503 a 1519 r. wykupił większość okolicznych gruntów, stanowiących jeszcze w XV w. domenę książęcą w Wielkim Księstwie Litewskim [Wiśniewski 1983, 370-371].

Prawdopodobnie pierwszym właścicielem Rudzieńca był zmarły w 1551 r. Wasyl Andriejewicz Połubiński. Wieś odnotowywana w źródłach od 1567 r. znalazła się wówczas w rękach spadkobierczyni majątków Połubińskich w osobie Maryny Iwanowej Kopciównej. Ta w 1575 r. wyszła za Kaspra Dembińskiego, który w ciągu kilku lat rozwiązał liczne spory własnościowe i stał się jedynym posiadaczem Rudzieńca wraz z całym kompleksem dóbr rossosko-horodyskich [APL, KGL RMO, sygn. 69, k. 1155-1167v].

Rudzieniec pozostał własnością K. Dembińskiego do jego śmierci, która nastąpiła w 1620 r. Ta z kolei zapoczątkowała okres kilkuletnich sporów własnościowych, gdyż o prawa do pozostawionych majątków pretensje zgłosiło kilka osób, w tym cztery córki z dwóch związków małżeńskich, dwie wnuczki, wnuk oraz druga żona, Krystyna z Uhrowieckich. Ostatecznie jednak Rudzieniec wraz z okolicznymi wsiami dostał się w ręce hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego oraz kasztelana chełmskiego Samuela Koniecpolskiego, spokrewnionych z awanturnikiem Aleksandrem Koniecpolskim, który po uprowadzeniu z klasztoru na Stradomiu wziął za żonę córkę K. Dembińskiego, Zofię [APL, KGL RMO, sygn. 50, k. 162-163, 192-193].

W 1625 r., natychmiast po przejęciu Rudzieńca, Koniecpolscy sprzedali wieś tytułem wyderkafu kasztelanowi wojnickiemu i staroście lubelskiemu Mikołajowi Firlejowi [ANK, ZZG, sygn. 180, k. 17-28]. Ostatecznie pełnię praw do Rudzieńca Firlejowie uzyskali dopiero w 1642 r. Wówczas to hetman Stanisław Koniecpolski przekazał dobra swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich. Jeszcze tego samego dnia Rudzieniec, wraz z kilkunastoma innymi wsiami, zostały odstąpione na rzecz starosty lubelskiego Zbigniewa Firleja z Dąbrowicy [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658v-674; Stępnik-Świątek 2013, 16-18].

Po śmierci Zbigniewa Firleja w 1649 r., kolejnym właścicielem Rudzieńca został jego syn, rotmistrz w wojsku królewskim, Mikołaj Andrzej Firlej. W 1676 r. jako uiszczający podatek z Rudzieńca wymieniony został stolnik mielnicki Kazimierz Gołuchowski [BCz, rkps 1099, s. 691], który jednak zapewne trzymał wieś wyłącznie w formie zastawu lub dzierżawy, ze względu na liczne problemy finansowe Firleja [APL, KGL RMO, sygn. 127, k. 767-774v]. Następnie Rudzieniec przeszedł w posiadanie Józefa Stanisława Firleja i pozostał w jego rękach do śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela tej linii Firlejów, która nastąpiła w 1697 r. [Leśniewska, 99-116].

W początku XVIII w. Rudzieniec, wraz z okolicznymi majątkami dostał się w posiadanie innej linii Firlejów, wywodzącej się od wojewody lubelskiego Piotra Firleja. Początkowo wieś należała do kanonika krakowskiego Mikołaja Henryka Firleja, aby po jego śmierci w 1707 r. przejść w posiadanie kasztelana kamieńskiego Andrzeja Firleja [APL, KGL, Inscript., sygn. 147, k. 141-141v]. Śmierć A. Firleja w 1718 r. sprawiła, że Rudzieniec drogą spadku dostał się w posiadanie jego córki Weroniki. Ta z kolei wyszła za starostę lidzkiego Józefa Scipio del Campo, wnosząc mu w posagu Rudzieniec oraz kilka innych wsi. Sama Weronika zmarła w 1738 r., natomiast w 1743 r. Rudzieniec wówczas dostał się w posiadanie ich córki Anny, a ta z kolei wniosła go w posagu staroście małogoskiemu Konstantemu Felicjanowi Szaniawskiemu. Ze względu na jego chorobę psychiczną oraz częste pobyty w Warszawie samej Anny, Rudzieniec i pozostałe posiadane przez nią dobra, przekazała w końcu lat osiemdziesiątych swojemu bratu Igncemu Scipio del Campo. Jego śmierć w latach dziewięćdziesiątych sprawiła, że Rudzieniec przeszedł w posiadanie wdowy po Ignacym, Marianny z Wodzickich [w 1797 r. jeszcze jako właścicielka wsi: APL, KZP, sygn. 1, k. 258; APL, KZP, sygn. 3, k. 11].

W Rudzieńcu, podobnie jak wielu sąsiednich wsiach w dobrach horodyskich, większość stanowiła ludność prawosławna, a po 1596 r. unicka. Katolicy z Rudzieńca w pierwszych latach po powstaniu wsi mogli uczęszczać na nabożeństwa do kościołów parafialnych w Parczewie lub w Łosicach, które administracyjnie sytuowały się w diecezji łuckiej archidiakonatu brzeskiego. Istotne zmiany zaszły w 1585 r., kiedy to za sprawą właściciela Rudzieńca, katolika Kaspra Dembińskiego powstał kościół parafialny pw. św. Stanisława biskupa Męczennika w Rossoszu. Od tego czasu Rudzieniec należał do parafii katolickiej w Rossoszu i sytuacja nie uległa zmianie do końca XVIII w. [Michaluk 2002, 102; Królik 1983, 286-296].

Jednocześnie stanowiący większość w Rudzieńcu wyznawcy prawosławia, a następnie unici uczęszczali na nabożeństwa do cerkwi pw. Piotra i Pawła w Gęsi, którą w 1548 r. ufundował hipotetyczny pierwszy właściciel Rudzieńca, Wasyl Połubiński [APL, ChKGK, sygn. 595, s. 68-68v]. Świątynia ta wchodziła w skład prawosławnej, a następnie unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej.

Rudzieniec w XVI w. był niedużą wsią sytuowaną w szerszym kompleksie dóbr ziemskich Jabłoń. W XVII stuleciu prawdopodobnie utworzono tutaj folwark, natomiast w kolejnym stuleciu drewniany dwór, którego zarys widoczny jest na późniejszych mapach [AGAD, Zbiór Kartograficzny, 6/8]. Jako że Rudzieniec nie stanowił w tym czasie centrum żadnych większych dóbr, można założyć, że sytuowała się w nim rezydencja letnia bądź dworek myśliwski.

Być może w Rudzieńcu istniał także większy browar skoro w początku 1704 r. seniorzy synagogi lubelskiej zakupili w dobrach Rudzieniec 45 garnców piwa, a kolejne 50 garnców nabyli w Jabłoniu, o co później toczył się spór sądowy między lubelskimi Żydami a biskupem krakowskim Henrykiem Firlejem, reprezentowanym przez pisarza prowentowego Jakuba Aleksandra Woińskiego ze względu na nieporozumienia co do sposobu uregulowania należności za piwo [APL, KGL RMO, sygn. 190, k. 198].