Rudno

Patrz hasło: Milanów.

Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od wyrazu „rudno”, który funkcjonował w języku staropolskim m.in. jako określenie odnoszące się do terenów bagnistych czy też samego bagna, miejsca wydobywania i wytapiania żelaza z rud darniowych. Biorąc pod uwagę, że wieś została założona na podmokłych terenach, wydaje się to przekonującym wyjaśnieniem. Rudno od czasu powstania około 1539 r. znajdowało się w powiecie brzeskim województwa trockiego, a następnie w województwie podlaskim w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1566 r. Rudno znalazło się w powiecie brzeskim utworzonego wówczas województwa brzesko-litewskiego. Z kolei po zawarciu w 1569 r. unii lubelskiej obszar, na którym znajduje się Rudno sytuował się ponownie w granicach województwa podlaskiego, przyłączonego już do Korony Królestwa Polskiego. Niebawem jednak, po zażegnaniu konfliktu Zygmunta Augusta ze starostą brzeskim Eustachym Wołłowiczem, Rudno i okoliczne wsie przywrócono administracyjnie do powiatu brzeskiego w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego [Flisiński 2003, 34-57; Michaluk 2002, 25-51; Maroszek 2013, 15-139].

W latach 30. XX wieku odkryto przypadkowo prawdopodobnie grób skrzyniowy (obudowa z płyt kamiennych), w którym znaleziono dwie lub trzy siekiery krzemienne oraz przypuszczalnie gliniane naczynia – materiały zaginęły [Nosek 1957, 210; także Ścibior 1986, 121; Bronicki 2021, 98] – być może dotyczy to siekiery znalezionej sprzed 1929 (?) roku [Żółkowski 1988, 89]. Na kolejne dwa groby podobnej konstrukcji natrafiono przypadkowo w roku 1982, z których jeden „wyeksplorowali” odkrywcy – zniszczeniu uległo całe wyposażenie: kilka naczyń glinianych, krzemienne dłuto, dwie siekiery i być może inne wytwory. Z drugiego grobu (nie eksplorowanego przez odkrywców) – częściowo naruszonego przez budynek gospodarczy, badanego przez archeologów z ośrodka lubelskiego, uzyskano pokawałkowaną ceramikę naczyniową i drobne narzędzia krzemienne oraz dwa zęby ludzkie [Ścibior 1986]. Ponadto z rejonu tej miejscowości pochodzi skarb monet z XVII w. [Mikołajczyk Wojtulewicz 1974; także Grochecki, Solarska 2010, 136].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1983 i 1999 odkryto 30 stanowisk. Najstarszym znaleziskiem jest wiór krzemienny pochodzący ze schyłkowego paleolitu, kolejnym rdzeń krzemienny z mezolitu – w obu przypadkach nie określono ich kultury. Na podstawie zebranych nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze z neolitu (kultura: pucharów lejkowatych, amfor kulistych, tzw. strefy leśnej), późnej epoki brązu (kultura łużycka?) oraz różnych faz wczesnego średniowiecza (XI-XII, XIII, XIV-XV w.). Zlokalizowano również wieś historyczną z przełomu średniowiecza i nowożytności. Ponadto na kilku stanowiskach nie określono chronologii nielicznych odpadów krzemiennych i ułamków ceramiki [NID, AZP obszary: 66-85 i 67-85; także Ścibior 1986, 121-123].

Wieś powstała w pierwszej połowie XVI w. W 1539 r. Hawryło Hrymalicz, wójt Wohynia, działając z polecenia starosty brzeskiego Wasyla Glińskiego, który z kolei otrzymał upoważnienie od króla Zygmunta I Jagiellona osadził w dąbrowach wohyńskich nową wieś „na Rudnom u Olchowoi Berwi” [AGAD, ML 205, 242]. Jednocześnie przeprowadzono rozmierzenie włók w Rudnie a wójtowi wohyńskiemu przydzielono folwark, co dziesiątą włókę, karczmę i co trzeci grosz z dochodu z kar sądowych. W 1550 r. wprowadzono pewne zmiany do tych postanowień wydzielając z Rudna i Derewicznej trzy włóki na rzecz cerkwi prawosławnej w Wohyniu [AGAD, ML 213, 745-746].

Rudno od powstania około 1539 r. było wsią królewską i początkowo należało do starostwa brzeskiego. W tym czasie włości wohyńskie wchodzące w jego skład składały się z 1 miasta (Wohyń) oraz 16 wsi, spośród których cztery były siedzibami wójtostw (Rudno, Wohyń, Królewski Bród, Kodeniec). Do wójtostwa rudzieńskiego poza samym Rudnem należały Wiski i Berezów [Flisiński 1997, 36, 41]. W latach 1566-1578 r. Rudno należało do starostwa wohyńskiego, którego dzierżawcą pozostawał Eustachy Wołłowicz, kasztelan trocki i podkanclerzy litewski [Lustracje 1570 i 1576, 10].

Do kolejnych zmian doszło w 1589 r., kiedy to na mocy konstytucji sejmowej pt. „Ordinatio o prowentach w Wielkim Księstwie Litewskim”, królewszczyzny w województwie brzeskim zostały przekształcone w tzw. ekonomie (dobra stołowe). Wieś Rudno na skutek tej reformy znalazła się w ekonomii brzeskiej (poza nią powstały ekonomie grodzieńska, szawelska, kobryńska, mohylewska i olicka). Z kolei same ekonomie zostały podzielone na mniejsze jednostki, które określano mianem kluczy. Rudno weszło w skład klucza wohyńskiego i pozostało w nim do końca lat sześćdziesiątych XVIII stulecia, z kilkudziesięcioletnią przerwą na przełomie XVII i XVIII w., kiedy to dzierżawca starostwa wohyńskiego Stanisław Antoni Szczuka, przekształcił dobra wohyńskie we własność prywatną. Po jego śmierci Rudno i okoliczne wsie znajdowały się w rękach Tomasza Celińskiego (1713 r.), następnie przeszły w posiadanie Michała Dąbrowskiego, a od 1728 r. pozostawały własnością generała artylerii koronnej Eustachego Potockiego. O ich przywrócenie do ekonomii brzeskiej i przywrócenie praw miejskich Wohyniowi (zwanego wówczas Bezwolą) walczyli mieszkańcy wsi starostwa w latach czterdziestych XVIII w. Wśród nich byli także mieszkańcy Rudna. Zabiegi te przyniosły sukces i dobra wohyńskie z Rudnem ponownie znalazły się w ekonomii brzeskiej [Geresz 2011, 12-13].

Niedługo później, w początku panowania Stanisława Augusta (1764-1795) przeprowadzono kolejne zmiany organizacyjne i w 1769 r. ekonomie zostały podzielone na tzw. gubernie. Jednocześnie utrzymano funkcjonowanie kluczy, które jednak były jednostkami niższego rzędu aniżeli utworzone gubernie. Inicjatorem tych zmian był ówczesny zarządca ekonomii litewskich, podskarbi nadworny litewski Antoni Tyzenhauz. Rudno od tego czasu znajdowało się w ekonomii brzeskiej, w skład której wchodziła tzw. gubernia łomaska, złożona z ośmiu kluczy, w tym wohyńskiego, w którym nadal pozostała interesująca nas wieś [Buczyło 2019, 88].

Zasadniczo w latach 1539-1566 zarząd nad Rudnem sprawowali starostwie brzescy. Następnie w latach 1566-1578 był to wspomniany wcześniej starosta wohyński. Po przekształceniu dóbr królewskich w zachodniej części Wielkiego Księstwa Litewskiego na ekonomie, Rudnem oraz pozostałymi znajdującymi się w ich granicach wsiami, zarządzali dzierżawcy (administratorzy) [Zawadzki 2021, 167]. Jednocześnie w Rudnie stale funkcjonowało wójtostwo. W 1789 r. wójtem był Andrzej Ignat, który dysponował połową włóki a jego status majątkowy określono w inwentarzu wsi jako bogaty. Na tle ośmiu wójtostw z guberni łomaskiej Rudno wyróżniało się tym, iż było jedynym, w którym funkcjonowało jednocześnie aż dwóch ławników. W końcu lat osiemdziesiątych XVIII w. byli nimi Andrzej Kuszko oraz Jakim Parac, określani jako majętni [Buczyło 2019, 94]. Od czerwca 1795 r. gubernia łomaska wraz ze wsią Rudno znajdowała się w dzierżawie Waleriana Tęgoborsiego. Nadanie, którego podstawą był przywilej króla Stanisława Augusta zostało jednak zanegowane przez władze austriackie, już po III rozbiorze, w 1796 r. [AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, sygn. 256b].

W Rudnie w XVI w. funkcjonowała prawdopodobnie dojść liczna społeczność prawosławna. Centrum administracji kościelnej dla jej mieszkańców początkowo stanowiła zapewne wieś Wohyń, w której znajdowała się cerkiew parafialna. Szybko jednak powstałe w końcu lat trzydziestych XVI w. Rudno przewidziano na siedzibę nowej świątyni. Na mocy przywileju króla Zygmunta II Augusta z 15 lutego 1550 r. zatwierdzona została decyzja Mikołaja Radziwiłła, starosty brzeskiego, o wybudowaniu w Rudnie cerkwi pw. Św. Spasa – Przemienienia Pańskiego. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był Martyn Lewonowicz, pop wohyński, który następnie stał się także pierwszym parochem w Rudnie [Gil 2005, 32]. Jednocześnie ustalono uposażenie popa, które stanowiły wyłączone ze wsi trzy włóki ziemi [AGAD, ML 213, 745-746]. Cerkiew w Rudnie administracyjnie należała do diecezji brzeskiej [APL, ChKGK, sygn. 101, k. 203v].

Od 1596 r. cerkiew w Rudnie, podobnie jak świątynia w Wohyniu została przekształcona w cerkiew unicką, co wiązało się z przyjęciem przez miejscową społeczność prawosławną unii brzeskiej. W 1690 r. prezbiter unicki z cerkwi w Rudnie uiścił podatek podymny [ML. Rejestry podymnego 2000, 97]. Z zapisów wizytacji generalnych wynika, że w XVIII w. cerkiew w Rudnie była obiektem drewnianym. W 1726 r. kapłanem w miejscowej cerkwi pozostawał Korneli Żypowski [APL, ChKGK, sygn. 101, k. 203v]. W 1789 r. kapłanem unickim w Rudnie był z kolei Justyn Żypowski. Uposażenie cerkwi unickiej pozostawało natomiast niezmienne [Buczyło 2019, 101].

Rudno, mimo dominacji ludności prawosławnej, a następnie unickiej, miało charakter wielowyznaniowy. Na pewno przynajmniej w początku XVIII w. funkcjonowali tutaj także Żydzi. Wiadomo, że w maju 1717 r. jako bliżej nieokreślony arendarz w Rudnie występował niejaki Żyd Szyja [APL, KGL RMO, sygn. 212, k. 150].

W świetle lustracji z 1566 r. Rudno liczyło 71 włók i było największą po samym Wohyniu (105 włók) oraz Korolewie (77 włók) jednostką osadniczą w dobrach woińskich. To duży obszar, którego jednak nie można całkowicie identyfikować z rozmiarem samej wsi, gdyż uwzględnia także ziemie znajdujące się w tzw. zaściankach (w tym przypadku 29 morgów), leżące już poza samymi granicami wsi, a wykorzystywane przez chłopów najczęściej do wypasu bydła.

Niemniej w latach sześćdziesiątych XVI w. Rudno można uznać za wieś o dużej liczbie ludności, gdyż szacuje się ją na 452 osoby, funkcjonujące w ramach 100 rodzin. Odnotowano tutaj 30 dymów zamieszkiwanych przez pojedynczych mieszkańców oraz 34 zamieszkiwanych wspólnie przez większą liczbę osób [Flisiński 1997, 47].

W lustracji województwa podlaskiego z 1570 r. także odnotowano przy Rudnie 71 włók, precyzując, że dwie są uposażeniem cerkwi, jedna wójta, natomiast 58 włók jest oczynszowanych. Ten z kolei wynosił 12 groszy z każdej z nich w skali roku. Na podstawie zapisów z lustracji trudno wnioskować o specjalizacji rolniczej mieszkańców Rudna, istniejącej w wielu wsiach starostwa brzeskiego (np. wsie z licznymi bartnikami, wsie nad rzekami specjalizujące się w rybołówstwie, wsie bojarskie itd.). Mieszkańcy Rudna na rzecz starosty przekazywali owies, żyto, gęsi oraz kury. Zwraca natomiast uwagę informacja, iż w Rudnie funkcjonowało kilku karczmarzy, „którzy nieustawicznie warzą piwa” [Lustracja 1570 i 1576, 15].

W XVII w. Rudno przeżywało okres stagnacji gospodarczej a istotne znaczenie miały także zniszczenia jakie przyniosła ekonomii brzeskiej II wojna północna (1655-1660). W rejestrze podymnego z 1690 r. we wsi odnotowano tylko jeden dym szlachecki [ML. Rejestry podymnego 2000, 95]. W tym czasie widoczny jest także, wynoszący ponad 50%, spadek dochodowości całej ekonomii brzeskiej, utrzymujący się w drugiej połowie XVII wieku [Zawadzki 2022, 355].

W drugiej połowie XVIII w. we wsiach ekonomii brzeskiej przeprowadzony został szereg reform gospodarczych, szczególnie w okresie podskarbiostwa A. Tyzenhauza. Prawie połowa chłopów z Rudna, podobnie jak z kilkunastu innych wsi, w tym czasie uiszczało już powinności w postaci czynszu wynoszącego 8 zł rocznie od ćwierci włóki (nawet w samej guberni łomaskiej w wielu wsiach pańszczyznę nadal odpracowywano fizycznie) [Buczyło 2019, 89].

W 1789 r. w Rudnie odnotowano 480 mieszkańców funkcjonujących w ramach 132 rodzin. W porównaniu z danymi z 1566 r. oznacza to wzrost liczby mieszkańców jedynie o 28 osób, natomiast liczby rodzin o 32. Jednocześnie wzrosła liczba włók we wsi, gdyż w końcu XVIII w. odnotowano ich 78. Warto przy tym zauważyć, że jedynie 31 ze wspomnianych włók było osiadłych. Odrębnie stale funkcjonowały trzy włóki cerkiewne, 0,5 włóki diaka, 0,5 włóki diaka z Wohynia, 0,5 włóki wójta, 0,5 włóki podwojskiego wohyńskiego, ¼ włóki przypadającej dla ławników oraz jedna oczynszowana włóka prezbitera rudniańskiego [Buczyło 2019, 101].