Radcze

Patrz hasło: Milanów.

Powstała prawdopodobnie w połowie XVI w. wieś Radcze znajdowała się wówczas w województwie podlaskim Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po 1566 r., w ziemi brzeskiej nowego, wyodrębnionego z podlaskiego, województwa brzesko-litewskiego. W 1569 r. na skutek decyzji króla Zygmunta II Augusta, powiązanej z okolicznościami zawierania unii lubelskiej, województwo podlaskie zostało włączone do Korony Królestwa Polskiego, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [Wawrzyńczyk 1951, 14-37; Flisiński 2003, 34-57]. W tym czasie Radcze znajdowało się po stronie litewskiej. Do zmian doszło na przełomie lat 70. i 80. XVI w., kiedy to właściciel Radcza i okolicznych dóbr, Kasper Dembiński, ówczesny podkomorzy mielnicki, działając na zasadzie faktów dokonanych, przyczynił się do przyłączenia Radcza oraz pozostałych swoich posiadłości do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego (Korona Królestwa Polskiego) [AGAD, MK, sygn. 122, k. 184v–189v]. Sytuacja ta nie uległa już zmianie do końca XVIII w.

Po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej Radcze włączono do Austrii – Galicja Zachodnia, cyrkuł bialski. W 1809 r. zostały wraz z całym regionem zaliczone do Księstwa Warszawskiego, departamentu siedleckiego, powiatu radzyńskiego. Po rozbiorze tego państwa, oficjalnie od 1815 r. Radcze weszło w skład Królestwa Polskiego, województwa (od 1837 r. guberni) podlaskiego, obwodu (od 1842 r. powiatu) radzyńskiego, powiatu włodawskiego, a od 1844 r. guberni lubelskiej (powiat radzyński). W pierwszej połowie wieku wieś należała do dóbr Rudzieniec a po wprowadzeniu samorządu wiejskiego wieś weszła w skład gminy Jabłoń.

Wraz z wprowadzeniem administracji rosyjskiej z dniem 1 I 1867 r. miejscowość znalazła się w powiecie (ujezd) radzyńskim guberni siedleckiej. W 1912 r. zlikwidowano gubernię siedlecką a wieś wraz z gminą Jabłoń włączono do powiatu włodawskiego guberni chełmskiej wydzielonej z Królestwa Polskiego. W 1915 r. austriackie władze okupacyjne (generał-gubernatorstwo lubelskie) zniosły gubernie, ale zachowały powiaty [Ćwik, Reder 1977].

Po odzyskaniu niepodległości Radcze znalazło się w gminie Jabłoń w powiecie radzyńskim w województwie lubelskim. W latach 1919-1921 przynależało do okręgu wiejskiego Sądu Pokoju w Cichostowie, a po jego zniesieniu do Sądu Pokoju (od 1929 r. Sądu Grodzkiego) w Radzyniu Podlaskim [Magier 2024, 286, 293-294].

W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Wieś Radcze znalazła się w granicach Gromadzkiej Rady Narodowej w Rudnie w powiecie radzyńskim w województwie lubelskim [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64], którą wkrótce włączono do nowo utworzonego w dniu 13 XI 1954 r. powiatu parczewskiego [Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 241]. 1 I 1969 r. gromada Rudno została zniesiona a wsie wchodzące w jej skład włączono do gromady Milanów w powiecie parczewskim [Dz.U. 1968 r., nr. 13, poz. 100]. Przy przywróceniu gmin w 1973 r. wieś Radcze pozostała w gminie Milanów. Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie parczewskim.

Przedstawicielem wsi w Gminnej Radzie Narodowej na przełomie lat 40 i 50 XX w. byli Feliks Wetoszka i Wiktor Szarkowski [AGJ, sygn. 6, 7].

W XIX w. wzmiankowane są: Budy, Przydanki, folwark Amelin, Gródek, Niedźwiedzia, Międzyrzecki trakt, Gaik, Łysy Kąt, Osiny, Ochodża, Bagno, Zarośla, Cmentarz, włodawska droga, Siedzialne, Pecuriny, uroczysko Wandopol, pastwisko Niedźwiedzie [APL, ZTLLiSG, sygn. 2502].

Nazwiska mieszkańców (gospodarzy) Radcza, którzy dostali ziemię przy okazji uwłaszczenia z 1864 r.: Wasyl Szwaj, Michał Rososzczuk, Joachim Furman, Mikołaj Szwaj, Jan Szwaj, Paweł Południak, Jan Matczuk, Jakub Pajdosz, Jan Kiełbasa (1), Jan Iwaszko, Teodor Protas, Eliasz Pajdosz, Kirył Szwaj, Andrzej Kozak, Mateusz Iwaszko, Mikołaj Szwaj, Łukasz szwaj, Jakub Iwaszko, Dymitr Iwaszko, Paweł Junak, Tymoteusz Saczuk, Tymoteusz Szwaj, Antoni Pajdasz, Filip Pajdasz, Joachim Pajdasz, Stefan Osiejuk, Wasyl Protas, Aleksander Lisiecki, Antoni Kozak, Michał Wetoszka, Stefan Wetoszka, Jakub Wetoszka, Jan Nikoniuk, Paweł Furman, Kirył Lisiecki, Tymoteusz Kozak, Jozafat Kozak, Jan Melaniuk, Teodor Czapski, Joachim Junak, Jakub Furman, Stefan Raczyński, Grzegorz Smoliński, Jozafat Smoliński, Mateusz Pasicz, Hieronim Furman, Antoni Panasiuk, Symeon Furman, Andrzej Południk, Justyn Szwaj, Daniel Pasicz, Tymoteusz Raczyński, Emilian Furman, Mateusz Furman, Stefan Furman, Izydor Furman, Kasjan Szwaj, Auksenty Szwaj, Michał Kozak, Jakub Wetoszka, Stefan, Wetoszka, Mikołaj Junak, Symeon Klimejko, Dymitr Pajdosz, Eliasz Witoszka, Stefan Parafiniuk, Piotr Parafiniak, Jakub Lisiecki, Andrzej Szwaj, Wasyl Wetoszka, Łukasz Furman, Dymitr Greń, Jan Lisiecki, Stefan Szwaj, Józef Furman, Jan Południk, Kosma Oleszczuk, Franciszek Korszeń, Paweł Grabowski, Stefan Lisiecki, Trofim Sergiejuk, Stefan Czernak, Roman Osiejuk, Ostap Pasicz, Stefan Lisiecki, Jan Szwaj, Wasyl Lewczuk, Andrzej Pasicz, Michał Szwaj, Michał Lisiecki, Stefan Lisiecki, Roman Pajdosz, Maryna Południk, Łukasz Szwaj, Makary Czerpak, Jan Szwaj, Michał Miszczuk, Łukasz Osipacz, Roman Południk, Paweł Furman, Eliasz Osiejuk, Stefan Kiełbasa, Jan Pasicz, Okup Iwaszko, Jan Parafiniuk, oraz Teodor Szwaj, Jan Osipacz, Julian Szwaj [APL, ZTLLiSG, sygn. 2502].

Skład orkiestry OSP w Radczu w latach 30. XX w.: Bazyli Sidorczyk (kornet), Franciszek Pajdosz (kornet), Stanisław Kozak (kornet), Stanisław Furman (tenor), Edward Lewczuk (tenor), WStanisław Pasicz (alt), Władysław Pasicz (alt), Stanisław Osiejuk (bas), Antoni Szemetiuk (klarnet), Jan Petruczynik (bęben) [Grzymała 2012, 84].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1983 odkryto 19 stanowisk. Na podstawie zebranych nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze z późnego neolitu (kultura tzw. strefy leśnej – kilka stanowisk), wczesnej epoki brązu (brak afiliacji kulturowej) oraz niesprecyzowanej fazy okresu średniowiecza. Ponadto na kilku stanowiskach nie określono chronologii nielicznych odpadów krzemiennych [NID, AZP obszar 67-85 – dwa stanowiska określono Kolonia Wandopol, kolejne Za Ługiem – stanowią części wsi Radcze].

Po raz pierwszy wieś występuje w 1567 r.  jako jedna z miejscowości znajdujących się w kluczu dóbr ziemskich Jabłoń [Wawrzyńczyk 1951, 54-55]. Prawdopodobnie powstała w pierwszej połowie XVI w. na skutek działalności osadniczej Wasyla Andriejewicza Połubińskiego, marszałka hospodarskiego, starosty mścisławskiego i radomylskiego, który między 1503 a 1519 r. wykupił większość okolicznych gruntów, stanowiących jeszcze w XV w. domenę książęcą w Wielkim Księstwie Litewskim [Wiśniewski 1983, 370-371].

Prawdopodobnie pierwszym właścicielem Radcza był zmarły w 1551 r. Wasyl Andriejewicz Połubiński. Wieś odnotowywana w źródłach od 1567 r. znalazła się wówczas w rękach spadkobierczyni majątków Połubińskich w osobie Maryny Iwanowej Kopciównej. Ta w 1575 r. wyszła za Kaspra Dembińskiego, który w ciągu kilku lat rozwiązał liczne spory własnościowe i stał się jedynym posiadaczem Radcza wraz z całym kompleksem dóbr rossosko-horodyskich [APL, KGL RMO, sygn. 69, k. 1155-1167v].

Radcze pozostało własnością K. Dembińskiego do jego śmierci, która nastąpiła w 1620 r. Ta z kolei zapoczątkowała okres kilkuletnich sporów własnościowych, gdyż o prawa do pozostawionych majątków pretensje zgłosiło kilka osób, w tym cztery córki z dwóch związków małżeńskich, dwie wnuczki, wnuk oraz druga żona, Krystyna z Uhrowieckich. Ostatecznie jednak Radcze wraz z okolicznymi wsiami dostało się w ręce hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego oraz kasztelana chełmskiego Samuela Koniecpolskiego, spokrewnionych z awanturnikiem Aleksandrem Koniecpolskim, który po uprowadzeniu z klasztoru na Stradomiu wziął za żonę córkę K. Dembińskiego, Zofię [APL, KGL RMO, sygn. 50, k. 162-163, 192-193].

W 1625 r., natychmiast po przejęciu Radcza, Koniecpolscy sprzedali wieś tytułem wyderkafu kasztelanowi wojnickiemu i staroście lubelskiemu Mikołajowi Firlejowi [ANK, ZZG, sygn. 180, k. 17-28]. Ostatecznie pełnię praw do Radcza Firlejowie uzyskali dopiero w 1642 r. Wówczas to hetman Stanisław Koniecpolski przekazał dobra swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich. Jeszcze tego samego dnia Radcze, wraz z kilkunastoma innymi wsiami, zostały odstąpione na rzecz starosty lubelskiego Zbigniewa Firleja z Dąbrowicy [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658v-674; Stępnik-Świątek 2013, 16-18].

Po śmierci Zbigniewa Firleja w 1649 r., kolejnym właścicielem wsi Radcze został jego syn, rotmistrz w wojsku królewskim, Mikołaj Andrzej Firlej. W 1676 r. jako uiszczający podatek z miejscowości wymieniony został stolnik mielnicki Kazimierz Gołuchowski [BCz, rkps 1099, s. 691], który jednak zapewne trzymał wieś wyłącznie w formie zastawu lub dzierżawy, ze względu na liczne problemy finansowe Firleja [APL, KGL RMO, sygn. 127, k. 767-774v]. Następnie Radcze przeszło w posiadanie Józefa Stanisława Firleja i pozostała w jego rękach do śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela tej linii Firlejów, która nastąpiła w 1697 r. [Leśniewska, 99-116].

W początku XVIII w. wieś Radcze, wraz z okolicznymi majątkami dostała się w posiadanie innej linii Firlejów, wywodzącej się od wojewody lubelskiego Piotra Firleja. Początkowo wieś należała do kanonika krakowskiego Mikołaja Henryka Firleja, aby po jego śmierci w 1707 r. przejść w posiadanie kasztelana kamieńskiego Andrzeja Firleja [APL, KGL, Inscrip., sygn. 147, k. 141-141v]. Śmierć A. Firleja w 1718 r. sprawiła, że wieś Radcze drogą spadku dostała się w posiadanie jego córki Weroniki. Ta z kolei wyszła za starostę lidzkiego Józefa Scipio del Campo, wnosząc mu w posagu Radcze oraz kilka innych wsi. Sama Weronika zmarła w 1738 r., natomiast Józef w 1743 r. Radcze wówczas dostało się w posiadanie ich córki Anny, a ta z kolei wniosła ją w posagu staroście małogoskiemu Konstantemu Felicjanowi Szaniawskiemu. Ze względu na jego chorobę psychiczną oraz częste pobyty w Warszawie samej Anny, Radcze i pozostałe posiadane przez nią dobra, przekazała w końcu lat osiemdziesiątych swojemu bratu Igncemu Scipio del Campo. Jego śmierć w latach dziewięćdziesiątych sprawiła, że wieś Radcze przeszła w posiadanie wdowy po Ignacym, Marianny z Wodzickich [w 1797 r. jeszcze jako właścicielka wsi: APL, KZP, sygn. 1, k. 258; APL, KZP, sygn. 3, k. 11].

Następnie wieś weszła w skład dóbr milanowskich Potockich. Na początku wieku XIX właścicielem był Seweryn Potocki (1762-1829) z linii hetmańskiej herbu Srebrna Pilawa, syn Józefa. Seweryn Potocki 6 V 1814 r. wydał akt działowy, na mocy którego podzielił pomiędzy dzieci posiadane włości. Dobra na Podlasiu przekazał córkom. Młodsza z nich – Paulina, żona Franciszka Ksawerego hr. Łubieńskiego, generała wojsk polskich, otrzymała od ojca majątek Rudzieniec ze wsią Radcze i folwarkiem Łubno [ZR 1815-1831, s. 107]. Pełnomocnikiem i zarządcą dóbr sióstr Potockich był płk. Piotr Strzyżewski (w dokumentach również Strzyżowski) maż jednej z nich – Emmy. Dokument plenipotencji spisano 29 stycznia 1817 r. Pułkownik Strzyżewski, uczestnik wojny z Austrią i kampanii napoleońskiej, mieszkał w Jabłoniu. Emma wkrótce wyjechała do Florencji, gdzie mieszkała do śmierci. Strzyżewski był dobrym gospodarzem: prowadził wzorową hodowlę owiec, bydła i promował płodozmian. Doradzał mu wybitny administrator i agronom Stanisław Nozdrowicz – wychowanek Szkoły Rycerskiej, w omawianym okresie pełnił również funkcję komisarza drogowego powiatu radzyńskiego. Strzyżewski zmarł w Jabłoniu w 1855 r. i tam też został pochowany [ZR 1815-1831, s. 109-110].

Wieś Radcze, jak i całe zadłużone dobra, w 1866 r. odkupiła od Seweryna i Amelii z Jezierskich hr. Łubieńskich inna córka Seweryna Potockiego, właścicielka dóbr milanowskich – Wanda Julianna Caboga [ZR 1864-1918, s. 22-26]. Berhard Cerva-Caboga (Kabiżić) (1785 –1855), hrabia z chorwackiego Dubrownika, generał austriacki, był trzecim mężem Wandy Julianny. Całe dobra odziedziczył jej syn z drugiego małżeństwa (z Kajetanem Uruskim) Seweryn a ostatecznie jego córka Maria żona księcia Włodzimierza Czetwertyńskiego-Światopełka herbu Pogoń Ruska.

[A. Koprukowniak 2005; A. Koprukowniak 2005a, s. 416-417; SGKP, 416-417; J. Kowalik 2011; A. Boniecki, Herbarz polski, t. XVI s. 54 (i uzup. w t. XII); Nekrolog w „Kurierze Warszawskim” 167/1858, http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/editions-content?id=42766; PSB; HwRP, sygn. 157].

Uwłaszczenie.

W wyniku uwłaszczenia władze rosyjskie z majątku Anny Łubieńskiej nadały na własność ziemię 102 gospodarzom. Właścicielka dostała symboliczne odszkodowanie w wysokości 26420 rub. 22 kop. a po korekcie ostatecznie 23502 rub. i 16 2/3 kop. Ogółem włościanie (gospodarze, właściciele tzw. osad) dostali 1943 mrg 172 pr a po poprawkach – 2061 mrg. 190 pr. i nieużytków 116 mrg. 137 pr. Poza tym gromadzie na własność wspólną przyznano: osadę szkolną 26 mrg, 148 pr., działkę sołtysa 4 mrg. 20 prętów, pastwisko dla całej wsi 22 mrg. 203 pr., pastwisko niedźwiedzie dla całej wsi 178 mrg 220 pr, dwie wspólne łąki 8 mrg 186 pr oraz nieużytki wspólne 102 mrg. 276 pr. Gospodarze z Radcza dostali prawo: 1) otrzymywania z lasów dworskich a) materiał na ogrzewanie po 24 fury rocznie, można łamać gorsze gatunki drzew jak osina, leszczyna, wierzbina czy czeremszyna ale bez używania topora., b) materiał na remont stodół i obór w miarę potrzeb, c) gałęzie i krzaki na ogrodzenia, chrust w miarę potrzeb, d) materiał na remont i budowę; 2) paść całe bydło na ziemiach i łąkach folwarku Amelin i uroczyska Wandopola po zebraniu pierwszych zbóż i po skoszeniu siana z tychże [APL, ZTLLiSG, sygn. 2502].

W Radczu, podobnie jak wielu sąsiednich wsiach w dobrach horodyskich, większość stanowiła ludność prawosławna, a po 1596 r. unicka. Katolicy z miejscowości w pierwszych latach po powstaniu wsi mogli uczęszczać na nabożeństwa do kościołów parafialnych w Parczewie lub w Łosicach, które administracyjnie sytuowały się w diecezji łuckiej archidiakonatu brzeskiego. Istotne zmiany zaszły w 1585 r., kiedy to za sprawą właściciela Radcza, katolika Kaspra Dembińskiego, powstał kościół parafialny pw. św. Stanisława biskupa Męczennika w Rossoszu. Od tego czasu Radcze należało do parafii katolickiej w Rossoszu i sytuacja nie uległa zmianie do końca XVIII w. [Michaluk 2002, 102; Królik 1983, 286-296].

Jednocześnie stanowiący większość w Radczu wyznawcy prawosławia, a następnie unici uczęszczali na nabożeństwa do cerkwi pw. Piotra i Pawła w Gęsi, którą w 1548 r. ufundował hipotetyczny pierwszy właściciel wsi, Wasyl Połubiński [APL, ChKGK, sygn. 595, s. 68-68v]. Świątynia ta wchodziła w skład prawosławnej, a następnie unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W 1795 r. Marianna z Wodzickich, wdowa po Ignacym Scipio del Campo, ufundowała cerkiew w Radczu. Z założenia miała ona pełnić funkcję świątyni filialnej wobec Gęsi. W 1797 r. zdecydowała się jednak podjąć próbę utworzenia w Radczy samodzielnej parafii, co doprowadziło go jej konfliktu między miejscowym kapłanem Nicetym Śnitką a parochem z Gęsi, Teodorem Paszkowskim [APL, ChKGK, sygn. 595, s. 48-86].

Ludność wsi Radcze była miejscowego pochodzenia i należała do wyznania grecko-katolickiego (unickiego). We wsi były świątynia i parafia z uposażeniem wchodząca w skład dekanatu radzyńskiego. W 1875 r. władze rosyjskie zlikwidowały Cerkiew grecko-katolicką a wszystkich wiernych przymusowo wcieliły do Cerkwi Prawosławnej. Wzbudziło to opór także mieszkańców Radcza. Odmówili oni przejścia na prawosławie. Formalnie, aby uznać przyjęcie prawosławia przez daną parafię greckokatolicką, jej dwóch przedstawicieli i starosta cerkiewny powinni podpisać się pod odpowiednim aktem, ale nawet tylu w Radczu nie zdołano znaleźć, mimo to wszystkich wraz ze świątynią i własnością parafialną wcielono do prawosławia [ZR 1864-1918, s. 163, 190].

Władze większość mieszkańców zaliczały do kategorii tzw. „opornych”. Protesty przeciwko rusyfikacji zwalczano represjami w postaci zesłania (dwóch unitów z Radcza – Antoniego Lewczuka i Jakuba Wetoszkę, zesłano w głąb Rosji w 1874 r.) i dotkliwych kar finansowych.

Ilość wiernych „zaliczanych” przez władze do parafii prawosławnej w Radczu: 1877 r.: m. 392 k. 387; 1882 rok: m. 325 k. 310; 1887 rok: m. 316, k. 319; 1892 rok: m. 322, k. 319; 1898 rok: m. 306, k. 290 [ZR 1864-1918, s. 177]. W 1894 roku w miejscowości formalnie było 628 prawosławnych z czego władze odnotowały, że 96 chodzi do cerkwi, ale aż 210 dzieci nie ochrzczono w cerkwi a 122 małżeństw udzielił potajemnie ksiądz katolicki. Mieszkańcy nie chcieli także popa na pogrzebach i ściągali potajemnie księdza katolickiego. W 1894 r. takich „nielegalnych” pogrzebów było 24 a w 1895 r. – 14. Do kategorii „opornych” wobec prawosławia władze zaliczyły 1368 mieszkańców wsi [ZR 1864-1918, s. 194].

Po tzw. ukazie tolerancyjnym z 1905 r., gdy pojawiła się możliwość opuszczania Cerkwi prawosławnej, ludność zaczęła przechodzić na katolicyzm. Jednak władze rosyjskie nie tylko nie chciały oddać wiernym świątyni wraz z majątkiem, ale zaplanowały w 1912 r. wydzielenie wsi z Królestwa Polskiego. Niemal wszyscy mieszkańcy wzięli udział w proteście przeciwko tym planom (678 osób). Jeszcze w 1909 r. władze rosyjskie przygotowały statystyki, które miały posłużyć do wydzielenia wschodnich terenów Królestwa Polskiego i podporządkowania ich stolicy administracyjnej w Kijowie. We wsi Radcze odnotowano murowaną cerkiew, 1081 dziesięcin ziemi i 110 osad, ludności stałej 1052 osób (520 m., 532 k.). Mimo że we wsi było już tylko 54 prawosławnych a 992 katolików, to władze 1018 osób zaliczyły do narodowości rosyjskiej a tylko 28 do polskiej. Katolicy należeli wtedy do parafii w Komarówce. We wsi mieszkało także 6 Żydów wyznania mojżeszowego [ZR 1864-1918, s. 404].

Dopiero po wojnie (5 IV 1919 r.) w Radczu erygowano parafię katolicką liczącą 800 wiernych [ZR 1864-1918, s. 137, 140-141; R. Dmowski 2008, s. 131-133]. Funkcję proboszczów parafii w Radczu sprawowali: ks. Jan Idźkowski (1921-1925), ks. Józef Sidor (1925-1928), ks. Antoni Wielgosz (1927-1932), ks. Antoni Hanicz (1932-1940), ks. Mieczysław Klimczyk (1940-1942), ks. Józef Puszkiewicz (1942-1953), ks. Antoni Stormke (1953-1956), ks. Bronisław Charyton (1956-1967), ks. Lucjan Chojniak (1967-1974), ks. Czesław Andrzejuk (1974-1979), ks. Jan Liwak (1979-1988), ks. Jerzy Kalicki (1988-2002) [Grzymała 2012, 47-56].

Cerkiew unicka, prawosławna i świątynia katolicka

We wsi była świątynia grecko-katolicka wzniesiona w 1791 r. przez Mariannę Scypio de domo Wodzicką, wdowę po Ignacym Scipio de Campo – podstolim Wielkiego Księstwa Litewskiego, erygowana 12 VII 1791 r. Początkowo była to cerkiew filialna. 12 VII 1797 r. nastąpiła erekcja cerkwi a fundacja 24 VII 1798 r. zatwierdzone przez rząd cyrkularny bialski. 5 października 1797 biskup chełmski wydał dekret rozstrzygający spór parafian z Paszkiewiczem tejże cerkwi parochem a 24 IX 1798 zapadł wyrok urzędu cyrkularnego bialskiego w sprawie o 1,5 łanu gruntu i użytku z tegoż. 10 IV 1807 r. zapadał decyzja nadwornej instancji o niezależności cerkwi radczańskiej od cerkwi Gęsińskiej. Od 1806 r. Radcze jest samodzielną parafią unicką. 12 VI 1806 r. został wydany akt zatwierdzony przez rząd zatwierdzony odnośnie wynagrodzenia iura stola przez nadanie gruntów Teodorowi Paszkiewiczowi. 19 X 1809 r. potwierdzono nową erekcję z d. 12 IV 1808 i wydano zatwierdzenie konsystorskie do czynienia obrządków w Radczu. Spory majątkowe z dawną parafią w Gęsi nie ustawały i 23 V 1810 r. delegowano ks. Łytkowskiego do rozpoznania sporów między parochem gęsińskim a ks. Sznitką [APL, ChKGK, sygn. 439]

W 1839 r. po śmierci Andrzeja Szymańskiego znaleziono wśród dokumentów parafialnych: akt erekcji z 30 IV 1816 r. przez Łubieńskich nadanej, Inwentarz podawczy z 22 VI 1817 r., opis wizyty z 10 VI 1823 r., spis majątku duchownego z 29 XI 1817 r., wyrok pasterski z 8 IX 1824 uwalniający folwark Rudzieniec od parafii Radcze.

W tym czasie w Radczu była cerkiew z „drzewa starego dobrego, od wschodu do niej jest kruchta niewielka przybudowana mającego drzwi podwójne na zawiasach żelaznych z zasuwą drewnianą, klamrami żelaznemi i zamkiem wiszącym. Z strony południowej w tejże kruchcie drzwi podwójne fasowane na zawiasach żelaznych z zamkiem wnętrznym franaszkiem, z tej kruchty do cerkwi drzwi podwójne na zawiasach żelaznych z szufryglkami żelaznemi nad kruchtą całkowicie chór przyzwoicie ułożony. Na którym chórze pozytyw na głosów 4 niedawno kupiony nowy niemalowany znajduje się. In Prezbyterio są dwie zakrystie poboczne nieduże. Z prawej strony w zakrystii znajdują się drzwi dwoje pojedynczych na zawiasach żelaznych przy drzwiach wychodowych za cmentarz zasuwa drewniana z klamrami żelaznemi znajduje się. Z lewej strony zakrystii ma jedne drzwi pojedyncze na zawiasach żelaznych z zamkiem wnętrznym francuzkim, w której stoi szafa nowa niemalowana na schowanie apparamentów cerkiewnych z szyfladkami trzema przy dwóch są zameczki wnętrzne francuzkie a przy wszystkich po dwie antab żelaznych do wysuwania na wierzchu tej szafy jest schowanie na kielichy z drzwiczkami pojedynczymi nie kutemi (kutemi z zameczkami wnętrznymi francuskimi), przy bokach tej jest dwie wysuwek na korporały i puryfikarze. […] Na dachu kopuła przyzwoicie wyprowadzona mająca na sobie krzyż żelazny, po części blachą przyozdobiony. Nad kruchtą wprost kopuły, znajduje się krzyż żelazny gątami kryta. In prezbyterio ławeczka na cerkwi z obu stron przy ścianie ławki porządne pojedyncze przyzwoicie pomalowane. Na około cmentarza parkan w słupy z drzewa nowego ułożony od wschodu na cmentarz dzwonnica na podwalinach w słupy więzana tarcicami pokryta, w wierzchu na słupku mająca krzyż żelazny. Tak cerkiew jako i dzwonnica niedawno porządnie tarcicami oszalowana.”

W świątyni: „Ołtarz wielki stolarskiej roboty przyzwoicie zrobiony z […] pobocznie a w górze promieniami między któremi znajduje się Duch S. snycerskiej roboty, obok promieni dwa aniołki tejże roboty farbami malarskimi przyzwoicie malowany, częścią złotem i srebrem malarskiem adornowany, z Mensą i dwoma gradusami. Na mensie Cumborium z zameczkiem wnętrznym. W tym ołtarzu obraz Matki Boskiej na płótnie malowany. W tym ołtarzu zasuwa na płótnie malowana wyraz zwiastowania Najświętszej Maryi Panny mająca, Ołtarz na cerkwi z prawej strony stolarskiej roboty, dwa wazoniki z drzewa mający w górze przyzwoicie pomalowany złotem i srebrem malarskim przyozdobiony z Mensą i gradusem jednym, mający w sobie obraz Zbawiciela Pana na płotnie malowany. Z lewej zaś na cerkwi takoż ołtarz stolarskiej roboty, podobnież jak i pierwszy pomalowany i ozdobiony, z mensą i graduse, mający w sobie obraz S. Mikołaja na płotnie malowany. Ołtarzyk proessyonalny snucerskiej roboty przyzwoicie zrobiony. Dwa aniołki na górze i korony na sobie mający pomalowany złotem i srebrem malarskim przyozdobiony, mający z jednej strony wyraz Niepokalanego Poczęcia Nayswię. Maryi Panny, z drugiej zaś […] tabulaturze wymalowane. Obraz S. Pra[…]zenniczki […] pięknie wymalowany niemały, mający […]larskiej roboty malowane.

Obok świątyni była drewniana plebania i zabudowania gospodarskie. Odnośnie uposażenia zapisano: „Funduszem pierwiastkowym posiada pleban półtory włóki gruntu, powtórnym teraźniejszym wydanym w roku 1816 dniu 30 m-ca kwietnia przez JW. Paulinę z hrabiów Potockich, Franciszka hrabi Łubieńskiego posiada pleban 42 morgów, prętów 295 pręcików 9 z obowiązkiem utrzymywania organistego, któryby razem był i nauczycielem szkółki, niemniej z obowiązkiem dwa razy do roku […] odprawiać nabożeństwo.” W tym czasie i potem do parafii należała tylko wieś Radcze z ludnością płci męskiej 279, żeńskiej 253.

Już w granicach Królestwa Polskiego 27 VII 1816 r. ponowne zatwierdzenie uposażenia wyjednali od rządu małżonkowie Paulina hr. Potocka i Franciszek hr. Łubieński. Na gruncie probostwa Radcze 29 XI 1817 r. dokonano spisu majątku duchownego przez Andrzeja Szymańskiego plebana probostwa posiadanego, 1-3 gatunku ziem 19 mrg. Wydarki: liwerunku 69,2 zł, na wino, bieliznę kościelną 50 zł, na organistę 100 zł rocznie. Zabudowania: plebania na gruncie funduszowym z drzewa zbudowana, słoma kryta z kominem jednym na dachu namurowanym o dwóch izbach, alkierzu szpiżarni gabineciku i komorze, o drzwiach 8 oknach 9 w stanie dobrym wybudowana kosztem antecessora teraźniejszego plebana. Wsie do parafii należące: Radcze (m. 171, k. 179, dzieci: chł. 102, dziewcz. 68 (179, 253). Najbliższa cerkiew znajdowała się we wsi Rudno gminie Planta. W 1854 r. dokonano przesunięć między gruntami probostwa, szkolnymi i organisty we wsi Radcze w dobrach Rudzieniec. Przed zamianą parafia posiadała 117 mrg 172 pr, po zamianie 128 mrg 39 pr. [APL, CHKGK, sygn. 440]

Przed likwidacją parafii unickiej i wcieleniem do prawosławia proboszczami w Radczu byli Aleksander Szokalski i Sewerian Biliński [APL, sygn. 35/95/0/12.3/1048; APL, sygn. 35/95/0/12.3/1036; APL, sygn. 35/95/0/10/439; APL, sygn. 35/95/0/12.3/1051; APL, sygn. 35/95/0/12.3/703; APL, sygn. 35/95/0/12.3/851].

Rząd carski, tworząc w 1875 r. parafię prawosławną w Radczu, zajął drewnianą świątynię pw. św. Mikołaja (powstałą w 1797 r.) W 1878 r. w ramach programu prac remontowo-budowlanych dokonano w niej niezbędnego remontu za 242 ruble. Odnowioną cerkiew 20 I 1879 r. poświęcił dziekan prawosławnego dekanatu radzyńskiego.

Ogólny stan techniczny cerkwi nadal jednak był zły, więc podjęto decyzję o budowie nowej murowanej świątyni na koszt rosyjskiego skarbu. Projekt opracował architekt Wiktor Syczugow. Budowę przeprowadzono w 1891 r., a w następnym roku świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja została poświęcona (3 V 1892 r.). Była to murowana świątynia otoczona drewnianym ogrodzeniem z obok stojącą dzwonnicą. Stara drewniana cerkiew została rozebrana i przekazana na budowę świątyni w Paszenkach. Z pozostałych po rozbiórce drewnianej cerkwi elementów ołtarza wybudowano kaplicę św. Mikołaja na tym samym miejscu. Dla popa dom wybudowany w 1845 r., kryty słomą, bardzo spróchniały. Gospodarcze zabudowania dobre. Dla psalmisty domu nie ma. Do parafin należy folwark Rudzieniec o 2 wiorsty. Z Klirowych wiadomości za 1904 r. wiemy, że parafian było 570 dusz obu płci (kobiet 278). Na podstawie postanowienia komisarza ds. włościańskich z 7 IX 1867 r. proboszczowie mogli pozyskiwać drewno na opał i remonty (cerkwi i ogrodzenia) z lasów majątku Rudzieniec oraz dokonywać wypasu bydła na łąkach dworskich. Serwituty zostały potwierdzone decyzjami komisarza ds. włościańskich powiatu radzyńskiego 7 IX 1867 r. i 23 VIII 1895 r. Proboszczowie mieli do dyspozycji drewnianą plebanię pochodzącą z lat 30. XIX w. oraz zabudowania gospodarcze, nowe wzniesiono w 1891 r. Parafianie byli włościanami głownie z tejże. Jedynie kilkanaście osób pochodziło z Rudzieńca. Już w latach 90. zauważa się spadek oficjalnej liczby wiernych. W drugiej połowie 1875 r. obowiązki proboszcza sprawował pop z sąsiedniego Rudna – Simeon Żelechowskij. Z dniem 31 I 1876 r. parafię włączoną do prawosławia objął ks. Paweł Bankowskij. Pracował w Radczu do 5 VII 1886 r. Został odwołany ze stanowiska z powodu okazywania nieżyczliwości parafianom. Na jego miejsce skierowano Piotra Kontraniewicza (6 VII 1886 – 30 IV 1890), ściągniętego przez władze z Galicji. Do momentu przesunięcia parafii Radcze do III włodawskiego okręgu dekanalnego proboszczami interesującej nas cerkwi byli: Izjasław Gołowackij (7 V 1890 – 23 XI 1894) i Jewgienij Salwickij (24 XI 1894 – 14 IV 1906). Wymienieni duchowni prowadzili ponadto lekcje religii prawosławnej w rządowej szkole elementarnej w Radczu [ZR 1864-1918, s. 176]. W ramach III dekanatu włodawskiego dalej proboszczem był Jewgienij Salwickij (do 1909 r.) a następnie Aleksander Aleksiejewicz (1910 – 1914).

Liczba oficjalnie wykazywanych parafian: 1877 r. – 959, 1878 r. – 959, 1883 r. – 670, 1884 r. – 670, 1886 r. – 661, 1887 r. – 650, 1888 r. – 650, 1889 r. – 650, 1890 r. – 655, 1891 r. – 663, 1892 r. – 663, 1893 r. – 923 – 1894 r. – 663, 1895 r. – 649, 1896 r. – 637, 1897 r. – 628, 1898 r. – 630, 1899 r. – 609, 1901 r. – 615, 1902 r. – 609, 1903 r. – 610, 1904 r. – 559, 1908 r. – 559, 1909 r. – 559 [PKSG 1875-1912; PKChG 1914].

W niepodległej Polsce w miejsce prawosławnej erygowano rzymskokatolicką parafię pw. Św. Mikołaja obejmującą wieś Radcze. Z wnętrza usunięto carskie wrota i zastąpiono je ołtarzem z kościoła unickiego. Przez pierwsze dwa lata obowiązki proboszcza pełnił proboszcz parafii w Rudnie, ks. Franciszek Dzięga. W 1921 r. został mianowany pierwszy proboszcz ks. Jan Idzikowski [Sz. Korulczyk, Parafie Św. Mikołaja].

Po 1919 r. przebudowano dach i zwieńczenia świątyni, a poprawosławne kopuły zlikwidowano w 1945 r. i zastąpiono dachem namiotowym. Wewnątrz zachowało się kilka pounickich zabytków, np.: drewniany ołtarz św. Antoniego z początku XIX w., dwa ludowe krzyże procesyjne z przełomu XVIII/XIX w., rokokowy krucyfiks (2 poł. XVIII w.), XVI-wieczny (późnogotycki) kielich, późnobarokowy prospekt organowy. Podstawowe wyposażenie jest dwudziestowieczne. W 1925 r. zainstalowano nowy ołtarz, ambonę, konfesjonał i ławki. Są one dziełem snycerza – artysty Franciszka Maksymiuka z Woli Komarowskiej i jego pomocników: Władysława Parafiniuka z Radcza i Aleksandra Parulskiego z Rudna. Po II wojnie światowej Władysław Parafiniuk wykonał jeszcze wyposażenie zakrystii, ołtarz posoborowy, mniejsze konfesjonały i inne drobniejsze elementy [https://www.lubelskieklimaty.pl/atrakcje-turystyczne/koscioly-klasztory-kaplice/599-radcze-kosciol-sw-mikolaja.html].

W Radczu szkoła działała już od 1820 r. Ufundował ją miejscowy dziedzic hr. Łubieński przy pomocy duchownego Szymańskiego. W 1845 r. przeszła pod zarząd warszawskiego okręgu szkolnego. W szkole mieszkał i uczył psalmista organista. Dom był drewniany bez fundamentu, kryty słomą, bardzo niski i ciasny. Długo szkoła działała tylko ze środków parafian, przy czym nauczyciel psalmista korzystał z ziemi 42 mrg i otrzymywał jeszcze 20 rub. wynagrodzenia.

Na terenie powiatu radzyńskiego proces przekształceń w oświacie elementarnej rozpoczął się tuż po klęsce powstania styczniowego. Program rusyfikacji zakładał przejęcie przez rząd ufundowanych przez ziemian parafii unickich oraz szkół i przekształcenia ich w rosyjskie szkoły początkowe. Władze rosyjskie stosowały przy tym różnorodne formy nacisku by złamać opór miejscowej społeczności niechętnej szkole rosyjskiej i prawosławiu. W 1867 r. w Radczu władze przejęły majątek miejscowej szkoły i utworzyły 1-klasową ogólną wiejską szkołę elementarną (początkową) „Jednoklasowa we wsi Radcze, gminy Jabłoń, prawie w centrum wsi położona, w miejscu nizinnym, ale zdrowym niedaleko radczewskiej cerkwi parafialnej. Okoliczne drogi w czasie słoty nieodpowiednie do przejazdu. Rzeki nia ma, ale często spotyka się niewielkie, głębokie w postaci zarośniętych jezior bagna. Najbliższy las 4 w. Szkoła ma swoja studnię”.

W 1866 r. ustalono składkę od społeczności 88 rub. 50 kop. i od skarbu 75 rub. przy czym nauczycielowi wynagrodzenia 120 rub.. W 1895 r. cały etat 315 rub.: z nich od skarbu 226 rub. 50 kop. i od społeczności jak dawniej 88 rub. 50 kop. Z nich nauczycielowi wynagrodzenia 200 rub. na ocieplenie 50 rub. i 10 kub. Sążni polskiej miary drewna z sąsiedniego ziemiańskiego lasu (dowóz wygodny).

Do zabaw szkolnych służył nieco wyniesiony, zawsze suchy, bezpośrednio przylegający do frontu szkoły, dawny cmentarz. Był niewielki sad (7 jabłoni, 5 grusz, 10 wiśni, 9 śliw, krzaki porzeczki i malin), założony przez nauczyciela Jana Juszkiewicza. Gospodarstwo szkole z sadem i ogrodem zajmowało 150 pr i leżało na ziemi cerkiewnej. Ponadto do szkoły należało 26 mrg. 147 pr. ornej, łąkowej i ogrodowej ziemi (jeden pas 2,5 wiorsty od szkoły, dwa półwiorsty od niej). Z tego uposażenia nauczyciel mógł swobodnie korzystać.

Budynek tej szkoły spłonął 4 lutego 1903 r. i ta zaprzestała na kilka lat działalności.

Liczba uczniów: 1877 r.– 42; 1878 r. – 45; 1879 – 51; 1880 r. – 50 (dziew. 1); 1881 r. – 49 (dziew. 2); 1882 r. – 47 (dziew. 2); 1883 r. – 54; 1884 r. – 44; 1886 r. – 41; (dziew. 4); 1887 r. – 41 (dziew. 4); 1888 r. – 50 (dziew. 4); 1889 r. – 41 (dziew. 6); 1890 – 32 (dziew. 7); 1891- 45 (dziew. 5); 1892 – 47 (prawosławni) (dziew. 5); 1893 r. – 50 (praw.); 1894 r. – 50; 1895 r. – 47; 1896 r. – 45 (praw. 41, kat. 4); 1897 r. – 46 (43 praw., 3 kat.); 1898 r. – 50; 1899 r. 46 (praw. 46, kat. 4); 1900 r. – 57; 1901 r. – 50. Większość osób zaliczonych oficjalnie do prawosławia pochodziła z rodzin tzw. opornych. Kurs ukończyło 17 uczniów. Wymieniono uczniów, którzy kontynuowali naukę: w 1892 r. Wasyl Kozak wstąpił do gimnazjum, w 1896 r. Andrzej Szwaj i Kirył Szwaj wstąpili do bialskiego seminarium nauczycielskiego.

Nauczycielami byli: Siemion Jakowlewicz Pasicz od 5 I 1835 r. do 1853 r., zmarł 22 X 1862 r. w Sławatyczach; Teodor Nowosad od 16 II 1854 do 1868 r.; Jan Juszkiewicz od 9 IV 1868 do 1884, Michał Markiewicz (1884); Praskowia Karasiewa od 1 II 1885 do 16 IX 1886; Wasyl Pawłowicz Januszkiewicz (1886-1887); Michał Iwanowicz Soroka (1887-1889); Andrzej Gierasimiuk (1889-1890); Innocenty Miłaszkiewicz (1890-1891); Teodozjusz Awdijewicz (1891-1893); Stefan Junak (1893-1899); Paweł Zamułka od 15 X 1899 do 1902 r. – po pożarze szkoły, przeszedł do żeszczyńskiej szkoły w powiecie włodawskim. Po odbudowie nauczycielem był Aleksander Pralewski (1911-1913), od 1914 r. Wasyl Kozioruba. Nauczycielem religii i opiekunem szkoły był pop cerkwi radczeńskiej z wynagrodzeniem 50 rub. [ZR 1864-1918, s. 282; Teodorowicz, t. 2, s. 95 – 97; PKSG 1875-1912; PKChG 1914].

W latach 1905-1906 dochodziło do zakładania bez zezwolenia władz rosyjskich szkół z polskim językiem nauczania. Na początku stycznia 1906 r. taką placówkę powołali do życia mieszkańcy w Radczu, gdzie dzieci uczył Antoni Panasiuk [ZR 1864-1918, s. 269].

Po odzyskaniu niepodległości w Radczu przy pomocy Ks. Kanonika Rudnickiego z Komarówki powstała publiczna szkoła powszechna. Na otwarcie i poświęcenie przyjechał ks. Rudnicki przywożąc ze sobą młodą nauczycielkę. To była pierwsza polska nauczycielka skierowana przez władze szkolne w Radzyniu Podlaskim i zachęcona do podjęcia pracy w szkole w Radczu przez ks. Rudnickiego. Nazywała się Seweryna Kłodzinska. Miała wykształcenie pedagogiczne zdobyte na kursie nauczycielskim w Nałęczowie. Rodzice bardzo chętnie pomogli zorganizować szkołę. Do szkoły przyszło ponad 120 dzieci i młodzieży różnych roczników będących na tym samym poziomie wiedzy. Od 1926 r. nauczycielami byli Jan i Eugenia Szczepańscy [Drzymała 2012, 66-70].

W okresie międzywojennym istniał w Radczu teatr amatorski zorganizowany przez nauczycieli. Przy kościele zostało zorganizowane przez ks. Wielgosza Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej żeńskiej i męskiej. Prezeską SMK żeńskiego była Aniela Gaj, a męskiego Stanisław Grabowski. Sztuki teatralne przywoził z Warszawy Łukasz Gaj i wraz z p. Szczepańskim dobierali aktorów. Przedstawienia te odbywały się w stodole na probostwie. Odbywały się też wszelkiego rodzaju festyny, majówki, różne zabawy taneczne a za uzyskane pieniądze kupowano sprzęt strażacki i wybudowano małą remizę strażacką. Ksiądz sprowadzał instruktorów do prowadzenia kursów kroju i szycia, kurs gotowania. Pani Szczepańska zorganizowała kurs ogrodniczy, Jan Szczepański był inicjatorem kółka rolniczego, którego prezesem był Antoni Petruczynik. Nawiązano współpracę z instytutem rolniczym z Puławach. Wysłano tam dwóch chłopców, Stanisława Grabowskiego i Dominika Furmana, na kurs rolniczy. Marzeniem księdza i nauczyciela było wprowadzenie kultury bycia jak też i lżejszego życia. Ziemia w Radczu była nizinna, uprawa ciężka, sprowadzono więc kilka narzędzi rolniczych do wspólnego użytkowania. Sprowadzono wapno i pierwszy nawóz tzw. „kaini”. To był bardzo wielki wysiłek dla zarządu kółka i nauczyciela, gdyż z dobrodziejstw wszyscy korzystali, tylko nie wszyscy płacili. Koszta tego wysiłku spłacił w większości zarząd i nauczyciel Szczepański. Pani Szczepańska zajęła się ogrodnictwem. Pierwsze pomidory zostały wyhodowane w ogrodzie nauczycielki, warzywa takie jak: sałata, rzodkiewka, słonecznik i pomidory jako nowość, już po roku pojawiły się na ogrodzie każdej gospodyni. Przez nauczyciela Jana Szczepańskiego sprowadzone były drzewa i krzewy owocowe, p. Szczepański uczył ludzi szczepienia drzew owocowych. Nauczył też dwóch ludzi robienia zastrzyków, byli to Jan Kropiwiec i Stanisław Pasicz, syn Macieja. Państwo Szczepańscy pracowali w Radczu ponad 20 lat aż do końca II wojny światowej [Grzymała 2012, 70-71].

Po II wojnie światowej dwóch wykwalifikowanych nauczycieli uczyło setkę dzieci [Magier 2002, 49, 56, 72].

W 1827 r.: Radcze, obwód radzyński, powiat włodawski, parafia unicka Radcze, dobra prywatne, domów 80, mieszkańców 520 [Tabella miast i osad KP, Warszawa 1827]. Wieś w gm. Jabłoń, parafia prawosławna Radcze, cerkiew parafialna pounicka, drewniana, fundacji Maryi z Wodzickich Scipiowej w 1797 r., szkoła początkowa, 107 dm., 820 mk., 2018 mr. W 1827 r. było 80 dm., 520 mk. Parafia Radcze należała do dekanatu wisznickiego [SGKP, t. IX, s. 378].

Po odzyskaniu niepodległości wieś miała 704 mieszkańców, z których 694 było chrześcijanami (w tym 10 prawosławnych, reszta katolicy), a 10 Żydami. [NSP 1921]. W okresie okupacji niemieckiej odnotowano 837 mieszkańców [Amtliches Gemeinde 1943,  47].

Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, głownie uprawą roli ale od drugiej połowy wieku zaczęła rozwijać się hodowla oraz uprawa ogrodów i sadów. W drugiej połowie wieku nieopodal wsi założono folwark Łysa Góra. W okresie międzywojennym funkcjonowali w Radczu: kowal J. Kwasowicz, sklep spożywczy W. Kozaka i młyn wiatrowy J. Szwaja i M. Zajdmana [KAP 1928].

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja, z otaczającym drzewostanem w obrębie placu przykościelnego. Jego dzieje opisano wyżej.

Cmentarz unicki, wraz z drzewostanem [Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], https://wkz.lublin.pl/rejestr-zabytkow-3/]

W listopadzie 1912 r. wieś Radcze spłonęła w wielkim pożarze.

„Widok był przerażający, cała wieś stała w ogniu. Spłonęło wszystko doszczętnie. Wieś była zabudowana szeregowo i bardzo zwarcie. W wielu wypadkach na 12 metrach gruntu były dwa gospodarstwa. Budynki były kryte słomą. Łatwo sobie wyobrazić, co to był za pożar. Początek wsi był od tzw. ścianki. Pierwszym gospodarstwem była zagroda Grzegorza Paracia od południa, od północy, wieś kończyła się na wygonie, ostatnimi gospodarstwami były zabudowania Jana Hurkota i Macieja Pasicza. Na wygonie stały dwa domy. Jeden dom wiejskiego stróża którym był Filip Szczygielski. Drugi dom i kuźnia, Józefa Kwasowca, kowala wiejskiego. Ci ludzie pełnili obowiązki dla wsi w zamian za pozwolenie zamieszkania. Tak wyglądała wieś przed pożarem. Pożar wybuchł w domu Seweryny Lisieckiej, a stał on tam gdzie obecnie gospodarstwo Parulskiego, a nawet tu, gdzie krzyż pomiędzy Parulskim a Sidorczukiem.

Spłonęła cała wieś, nawet i plebania. Zostały tylko budynki koło szkoły, gdyż ta była na ustroniu. Listopad, zima tuż, tuż. Ludzie przerażeni, biedni, zimę przetrwali w ziemiankach albo w naprędce zmontowanych szałasach z niedopałków wydobytych z pogorzeliska. Ciężaru życia takiej zimy nie sposób opisać. Pragnieniem ludzi było, przetrwać do wiosny”. [Grzymała 2012, 64-65]