Radcze

Patrz hasło: Milanów.

Powstała prawdopodobnie w połowie XVI w. wieś Radcze znajdowała się wówczas w województwie podlaskim Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po 1566 r., w ziemi brzeskiej nowego, wyodrębnionego z podlaskiego, województwa brzesko-litewskiego. W 1569 r. na skutek decyzji króla Zygmunta II Augusta, powiązanej z okolicznościami zawierania unii lubelskiej, województwo podlaskie zostało włączone do Korony Królestwa Polskiego, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [Wawrzyńczyk 1951, 14-37; Flisiński 2003, 34-57]. W tym czasie Radcze znajdowała się po stronie litewskiej. Do zmian doszło na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVI w., kiedy to właściciel Radczy i okolicznych dóbr, Kasper Dembiński, ówczesny podkomorzy mielnicki, działając na zasadzie faktów dokonanych, przyczynił się do przyłączenia Radczy oraz pozostałych swoich posiadłości do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego (Korona Królestwa Polskiego) [AGAD, MK, sygn. 122, k. 184v–189v]. Sytuacja ta nie uległa już zmianie do końca XVIII w.

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1983 odkryto 19 stanowisk. Na podstawie zebranych nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze z późnego neolitu (kultura tzw. strefy leśnej – kilka stanowisk), wczesnej epoki brązu (brak afiliacji kulturowej) oraz niesprecyzowanej fazy okresu średniowiecza. Ponadto na kilku stanowiskach nie określono chronologii nielicznych odpadów krzemiennych [NID, AZP obszar 67-85 – dwa stanowiska określono Kolonia Wandopol, kolejne Za Ługiem – stanowią części wsi Radcze].

Po raz pierwszy wieś występuje w 1567 r.  jako jedna z miejscowości znajdujących się w kluczu dóbr ziemskich Jabłoń [Wawrzyńczyk 1951, 54-55]. Prawdopodobnie powstała w pierwszej połowie XVI w. na skutek działalności osadniczej Wasyla Andriejewicza Połubińskiego, marszałka hospodarskiego, starosty mścisławskiego i radomylskiego, który między 1503 a 1519 r. wykupił większość okolicznych gruntów, stanowiących jeszcze w XV w. domenę książęcą w Wielkim Księstwie Litewskim [Wiśniewski 1983, 370-371].

Prawdopodobnie pierwszym właścicielem Radczy był zmarły w 1551 r. Wasyl Andriejewicz Połubiński. Wieś odnotowywana w źródłach od 1567 r. znalazła się wówczas w rękach spadkobierczyni majątków Połubińskich w osobie Maryny Iwanowej Kopciównej. Ta w 1575 r. wyszła za Kaspra Dembińskiego, który w ciągu kilku lat rozwiązał liczne spory własnościowe i stał się jedynym posiadaczem Radczy wraz z całym kompleksem dóbr rossosko-horodyskich [APL, KGL RMO, sygn. 69, k. 1155-1167v].

Radcze pozostało własnością K. Dembińskiego do jego śmierci, która nastąpiła w 1620 r. Ta z kolei zapoczątkowała okres kilkuletnich sporów własnościowych, gdyż o prawa do pozostawionych majątków pretensje zgłosiło kilka osób, w tym cztery córki z dwóch związków małżeńskich, dwie wnuczki, wnuk oraz druga żona, Krystyna z Uhrowieckich. Ostatecznie jednak Radcze wraz z okolicznymi wsiami dostało się w ręce hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego oraz kasztelana chełmskiego Samuela Koniecpolskiego, spokrewnionych z awanturnikiem Aleksandrem Koniecpolskim, który po uprowadzeniu z klasztoru na Stradomiu wziął za żonę córkę K. Dembińskiego, Zofię [APL, KGL RMO, sygn. 50, k. 162-163, 192-193].

W 1625 r., natychmiast po przejęciu Radczy, Koniecpolscy sprzedali wieś tytułem wyderkafu kasztelanowi wojnickiemu i staroście lubelskiemu Mikołajowi Firlejowi [ANK, ZZG, sygn. 180, k. 17-28]. Ostatecznie pełnię praw do Radczy Firlejowie uzyskali dopiero w 1642 r. Wówczas to hetman Stanisław Koniecpolski przekazał dobra swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich. Jeszcze tego samego dnia Radcze, wraz z kilkunastoma innymi wsiami, zostały odstąpione na rzecz starosty lubelskiego Zbigniewa Firleja z Dąbrowicy [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658v-674; Stępnik-Świątek 2013, 16-18].

Po śmierci Zbigniewa Firleja w 1649 r., kolejnym właścicielem wsi Radcze został jego syn, rotmistrz w wojsku królewskim, Mikołaj Andrzej Firlej. W 1676 r. jako uiszczający podatek z Radcze wymieniony został stolnik mielnicki Kazimierz Gołuchowski [BCz, rkps 1099, s. 691], który jednak zapewne trzymał wieś wyłącznie w formie zastawu lub dzierżawy, ze względu na liczne problemy finansowe Firleja [APL, KGL RMO, sygn. 127, k. 767-774v]. Następnie Radcze przeszła w posiadanie Józefa Stanisława Firleja i pozostała w jego rękach do śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela tej linii Firlejów, która nastąpiła w 1697 r. [Leśniewska, 99-116].

W początku XVIII w. wieś Radcze, wraz z okolicznymi majątkami dostała się w posiadanie innej linii Firlejów, wywodzącej się od wojewody lubelskiego Piotra Firleja. Początkowo wieś należała do kanonika krakowskiego Mikołaja Henryka Firleja, aby po jego śmierci w 1707 r. przejść w posiadanie kasztelana kamieńskiego Andrzeja Firleja [APL, KGL, Inscrip., sygn. 147, k. 141-141v]. Śmierć A. Firleja w 1718 r. sprawiła, że wieś Radcze drogą spadku dostała się w posiadanie jego córki Weroniki. Ta z kolei wyszła za starostę lidzkiego Józefa Scipio del Campo, wnosząc mu w posagu Radcze oraz kilka innych wsi. Sama Weronika zmarła w 1738 r., natomiast Józef w 1743 r. Radcze wówczas dostała się w posiadanie ich córki Anny, a ta z kolei wniosła ją w posagu staroście małogoskiemu Konstantemu Felicjanowi Szaniawskiemu. Ze względu na jego chorobę psychiczną oraz częste pobyty w Warszawie samej Anny, Radcze i pozostałe posiadane przez nią dobra, przekazała w końcu lat osiemdziesiątych swojemu bratu Igncemu Scipio del Campo. Jego śmierć w latach dziewięćdziesiątych sprawiła, że wieś Radcze przeszła w posiadanie wdowy po Ignacym, Marianny z Wodzickich [w 1797 r. jeszcze jako właścicielka wsi: APL, KZP, sygn. 1, k. 258; APL, KZP, sygn. 3, k. 11].

W Radcze, podobnie jak wielu sąsiednich wsiach w dobrach horodyskich, większość stanowiła ludność prawosławna, a po 1596 r. unicka. Katolicy z Radczy w pierwszych latach po powstaniu wsi mogli uczęszczać na nabożeństwa do kościołów parafialnych w Parczewie lub w Łosicach, które administracyjnie sytuowały się w diecezji łuckiej archidiakonatu brzeskiego. Istotne zmiany zaszły w 1585 r., kiedy to za sprawą właściciela Radczy, katolika Kaspra Dembińskiego powstał kościół parafialny pw. św. Stanisława biskupa Męczennika w Rossoszu. Od tego czasu Radcze należało do parafii katolickiej w Rossoszu i sytuacja nie uległa zmianie do końca XVIII w. [Michaluk 2002, 102; Królik 1983, 286-296].

Jednocześnie stanowiący większość w Radczy wyznawcy prawosławia, a następnie unici uczęszczali na nabożeństwa do cerkwi pw. Piotra i Pawła w Gęsi, którą w 1548 r. ufundował hipotetyczny pierwszy właściciel wsi, Wasyl Połubiński [APL, ChKGK, sygn. 595, s. 68-68v]. Świątynia ta wchodziła w skład prawosławnej, a następnie unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W 1795 r. Marianna z Wodzickich, wdowa po Ignacym Scipio del Campo, ufundowała cerkiew w Radczy. Z założenia miała ona pełnić funkcję świątyni filialnej wobec Gęsi. W 1797 r. zdecydowała się jednak podjąć próbę utworzenia w Radczy samodzielnej parafii, co doprowadziło go jej konfliktu między miejscowym kapłanem Nicetym Śnitką a parochem z Gęsi, Teodorem Paszkowskim [APL, ChKGK, sygn. 595, s. 48-86].