Czeberaki

Patrz hasło: Milanów.

Nazwa wsi Czeberaki pochodzi prawdopodobnie od nazwy osobowej Czeberiak, wywodzącej się ze staroruskiego. Klasyfikuje się ją jako nazwę rodową [Gałecki 2019, 33].

Odnotowywane źródłowo od połowy XVI w. Czeberaki znajdowały się wówczas w województwie podlaskim Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po 1566 r., w ziemi brzeskiej nowego, wyodrębnionego z podlaskiego, województwa brzesko-litewskiego. W 1569 r. na skutek decyzji króla Zygmunta II Augusta, powiązanej z okolicznościami zawierania unii lubelskiej, województwo podlaskie zostało włączone do Korony Królestwa Polskiego, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [Wawrzyńczyk 1951, 14-37; Flisiński 2003, 34-57]. W tym czasie Czeberaki znajdowały się po stronie litewskiej. Do zmian doszło na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVI w., kiedy to właściciel Czeberak i okolicznych dóbr, Kasper Dembiński, ówczesny podkomorzy mielnicki, działając na zasadzie faktów dokonanych, przyczynił się do przyłączenia Radczy oraz pozostałych swoich posiadłości do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego (Korona Królestwa Polskiego) [AGAD, MK, sygn. 122, k. 184v–189v]. Sytuacja ta nie uległa już zmianie do końca XVIII w.

Po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej Czeberaki włączono do Austrii – Galicja Zachodnia, cyrkuł bialski. W 1809 r. wieś znalazła się, wraz z całym regionem, w Księstwie Warszawskim, departament siedlecki, powiat radzyński. Po rozbiorze tego państwa, oficjalnie od 1815 r. Czeberaki weszły w skład Królestwa Polskiego, województwa (od 1837 r. guberni) podlaskiego, obwodu (od 1842 r. powiatu) radzyńskiego a od 1844 r. w guberni lubelskiej w powiecie radzyńskim. W pierwszej połowie wieku Czeberaki należały do gminy dominialnej Milanów a po uwłaszczeniu w 1864 r. do gminy samorządowej Milanów. Po wprowadzeniu administracji rosyjskiej z dniem 1 I 1867 r. miejscowość znalazła się w powiecie (ujezd) radzyńskim guberni siedleckiej. Gdy w 1912 r. zlikwidowano gubernię siedlecką, Czeberaki wraz z większością powiatu radzyńskiego weszły w skład guberni lubelskiej. W 1915 r. austriackie władze okupacyjne (generał-gubernatorstwo lubelskie) zniosły gubernie, ale zachowały powiaty [Ćwik, Reder 1977].

Po odzyskaniu niepodległości Czeberaki znalazły się w gminie Milanów w powiecie radzyńskim w województwie lubelskim. W latach 1919-1921 przynależały do okręgu wiejskiego Sądu Pokoju w Cichostowie, a po jego zniesieniu do Sądu Pokoju (od 1929 r. Sądu Grodzkiego) w Radzyniu Podlaskim [Magier 2024, 286, 293]. W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Czeberaki znalazły się w granicach Gromadzkiej Rady Narodowej w Milanowie w powiecie radzyńskim w województwie lubelskim [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64], którą wkrótce włączono do nowo utworzonego w dniu 13 XI 1954 r. powiatu parczewskiego [Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 241]. Po przywróceniu gmin w 1973 r. wieś Czeberaki pozostała w gminie Milanów. Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie parczewskim.

W latach 40. i 50. XX w. funkcję sołtysów pełnili Wincenty Szajda, Józef Chilimoniuk, Jan Król [AGM, sygn. 28, 51, 52].

W XIX i początkach XX wieku wzmiankowane są: uroczysko Stare, uroczysko Czarcie Błoto, uroczysko Masiówka, las Wycinka. Kąty, łąka Piskary.

Nazwiska mieszkańców Czeberak, którzy dostali ziemię przy okazji uwłaszczenia i zostali zaliczeni do działu pierwszego (podlegający pod ukazy z 26 V/7 VI 1846 i 19 II/2 III 1864 r.): Oleka Misijuk, Klim Sidorczuk, Denis Król, Hryć Redko, Kiriło Szajda, Jan Król, Mikołaj Król, Jan Kolesnik, Daniło Król, Paweł Szynkaruk, Kondrat Chilimoniuk, Siemion Wasenczuk, Teodor Sałuch, Paweł Chilimoniuk, Kuźma Milaniuk, Leon Saczuk, Jozafat Burzec, Ignacy Mikiciuk, Parafiej Misiejuk, Konstanty Król, Sawka Sałach, Tomasz Mikiciuk, Jozafat Sałach, Wasyl Król, Wasyl Ostapiuk, Daniło Wertejuk, Filip Aleksandrowicz, Jan Lewczuk, Milan Radko, Hryć Kruszyński, Jakub Sidorczuk, Jan Wertejuk, Sidor Chilimoniuk, Hryć Hałdysz, Hryć Szynkaruk, Michał Król, Siemion Kropiwiec, Stefan Wertejuk, Paweł Hordejuk, Jakim Mikiciuk, Ignacy Bubeła, Antoni Wertejuk, Jakub Chilimoniuk, Alojzy Kalinowski, Jan Protas, Antoni Hordejuk, Justyn Furman, Konstanty Iwanieńko, Stefan Chilimoniuk. Do działu drugiego należał tylko jeden włościanin: Jan Sidoruk [APL, ZTLLiSG, syg. 2428].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1997 odkryto 12 stanowisk. Najstarszym znaleziskiem są drobne wióry krzemienne pochodzące prawdopodobnie z mezolitu. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze z wczesnego średniowiecza (m.in. XIII w.) i nieokreślonej fazy okresu nowożytnego. Ponadto nie jest znana chronologia nielicznych ułamków ceramiki i odpadów krzemiennych pochodzących z kilku stanowisk [NID, AZP obszar 68-85]. Znajdujące się na terenie pobliskiej wsi Gęś (gm. Jabłoń) grodzisko wczesnośredniowieczne (XI-XII w.) w niektórych opracowaniach jest opisywane: Gęś-Czeberaki [m.in. Żółkowski 1988, s. 42; Dzieńkowski 2009, ryc. 7].

Po raz pierwszy wieś wymieniana jest w 1567 r.  jako jedna z miejscowości znajdujących się w kluczu dóbr ziemskich Jabłoń [Wawrzyńczyk 1951, 54-55]. Prawdopodobnie powstała w pierwszej połowie XVI w. na skutek działalności osadniczej Wasyla Andriejewicza Połubińskiego, marszałka hospodarskiego, starosty mścisławskiego i radomylskiego, który między 1503 a 1519 r. wykupił większość okolicznych gruntów, stanowiących jeszcze w XV w. domenę książęcą w Wielkim Księstwie Litewskim [Wiśniewski 1983, 370-371].

Prawdopodobnie pierwszym właścicielem Czeberaków był zmarły w 1551 r. Wasyl Andriejewicz Połubiński. Wieś odnotowywana w źródłach od 1567 r. znalazła się wówczas w rękach spadkobierczyni majątków Połubińskich w osobie Maryny Iwanowej Kopciównej. Ta w 1575 r. wyszła za Kaspra Dembińskiego, który w ciągu kilku lat rozwiązał liczne spory własnościowe i stał się jedynym posiadaczem Czeberak wraz z całym kompleksem dóbr rossosko-horodyskich [APL, KGL RMO, sygn. 69, k. 1155-1167v].

Czeberaki pozostały własnością K. Dembińskiego do jego śmierci, która nastąpiła w 1620 r. Ta z kolei zapoczątkowała okres kilkuletnich sporów własnościowych, gdyż o prawa do pozostawionych majątków pretensje zgłosiło kilka osób, w tym cztery córki z dwóch związków małżeńskich, dwie wnuczki, wnuk oraz druga żona, Krystyna z Uhrowieckich. Ostatecznie jednak Czeberaki wraz z okolicznymi wsiami dostały się w ręce hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego oraz kasztelana chełmskiego Samuela Koniecpolskiego, spokrewnionych z awanturnikiem Aleksandrem Koniecpolskim, który po uprowadzeniu z klasztoru na Stradomiu wziął za żonę córkę K. Dembińskiego, Zofię [APL, KGL RMO, sygn. 50, k. 162-163, 192-193].

W 1625 r., natychmiast po przejęciu Czeberak, Koniecpolscy sprzedali wieś tytułem wyderkafu kasztelanowi wojnickiemu i staroście lubelskiemu Mikołajowi Firlejowi [ANK, ZZG, sygn. 180, k. 17-28]. Ostatecznie pełnię praw do wsi Firlejowie uzyskali dopiero w 1642 r. Wówczas to hetman Stanisław Koniecpolski przekazał dobra swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich. Jeszcze tego samego dnia Czeberaki, wraz z kilkunastoma innymi wsiami, zostały odstąpione na rzecz starosty lubelskiego Zbigniewa Firleja z Dąbrowicy [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658v-674; Stępnik-Świątek 2013, 16-18].

Po śmierci Zbigniewa Firleja w 1649 r., kolejnym właścicielem Czeberak został jego syn, rotmistrz w wojsku królewskim, Mikołaj Andrzej Firlej. W 1676 r. jako uiszczający podatek ze wsi wymieniony został stolnik mielnicki Kazimierz Gołuchowski [BCz, rkps 1099, s. 691], który jednak zapewne trzymał ją wyłącznie w formie zastawu lub dzierżawy, ze względu na liczne problemy finansowe Firleja [APL, KGL RMO, sygn. 127, k. 767-774v]. Następnie Czeberaki przeszły w posiadanie Józefa Stanisława Firleja i pozostały w jego rękach do śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela tej linii Firlejów, która nastąpiła w 1697 r. [Leśniewska, 99-116].

W początku XVIII w. Czeberaki, wraz z okolicznymi majątkami dostały się w posiadanie innej linii Firlejów, wywodzącej się od wojewody lubelskiego Piotra Firleja. Początkowo wieś należała do kanonika krakowskiego Mikołaja Henryka Firleja, aby po jego śmierci w 1707 r. przejść w posiadanie kasztelana kamieńskiego Andrzeja Firleja [APL, KGL, Inscript., sygn. 147, k. 141-141v]. Śmierć tego ostatniego w 1718 r. sprawiła, że Czeberaki drogą spadku dostały się w posiadanie jego córki Weroniki. Ta z kolei wyszła za starostę lidzkiego Józefa Scipio del Campo, wnosząc mu w posagu Czeberaki oraz kilka innych wsi. Sama Weronika zmarła w 1738 r., natomiast Józef w 1743 r. Miejscowość dostała się wówczas w posiadanie ich córki Anny, a ta z kolei wniosła ją w posagu staroście małogoskiemu Konstantemu Felicjanowi Szaniawskiemu. Ze względu na jego chorobę psychiczną oraz częste pobyty w Warszawie samej Anny, Czeberaki i pozostałe posiadane przez nią dobra, przekazała w końcu lat osiemdziesiątych swojemu bratu Ignacemu Scipio del Campo. Jego śmierć w latach dziewięćdziesiątych sprawiła, że wieś przeszła w posiadanie wdowy po Ignacym, Marianny z Wodzickich [w 1797 r. jeszcze jako właścicielka wsi: APL, KZP, sygn. 1, k. 258; APL, KZP, sygn. 3, k. 11].

Wieś należała do dóbr Milanów i na początku wieku XIX była własnością Seweryna Potockiego, który przekazał ją 6 V 1814 r. córce Wandzie Juliannie 1 v. Wielopolska, 2 v. Uruska, 3 v. Caboga (Milanów z wsiami Kostry, Czeberaki i cz. wsi Gęś z 27 osadami). Wtedy wartość tych dóbr oszacowano na 500598,20 zł. [ZR 1815-1831, s. 107, 122]. Po śmierci Wandy Julianny dobra odziedziczył jej syn z drugiego małżeństwa – Seweryn hr. Uruski a po nim jego córka Maria Wanda, która w 1872 r. wyszła za mąż za Włodzimierza ks. Światopełk-Czetwertyńskiego [A. Koprukowniak 2005; ZR 1815-1831].

Uwłaszczenie

Mieszkańcy wsi Czeberaki, która znajdowała się w obrębie dóbr milanowskich, w liczbie 50 gospodarzy, otrzymali ogółem 816 morgów i 60 prętów gruntu. Gospodarze ci płacili władzom rocznie jako rekompensatę za otrzymaną ziemię – 643 rub. i 32 kop. (po 16 rub. z jednego gospodarstwa). Włościanie z pierwszego działu tabeli dostali 815 mrg 220 pr. Ponadto w granicach włościańskich nadziałów było 9 mrg 108 pr nieużytków. Włościanin zaliczony do drugiego działu dostał (21 mrg 140 pr.). Ostatecznie zatwierdzone uwłaszczenie objęło 837 mrg 60 pr ziemi użytkowej oraz 9 mrg 108 nieużytków. Byłej właścicielce przyznano 10455 rub. 33 kop.

Serwituty: każda z osad nr 1-39 włącznie ma prawo: 1) wywozić po jednej furze zbieraniny tygodniowo, wjeżdżając po nią zimą (od św. Marina 11 listopada do św. Wojciech 23 kwietnia) jednego dnia z dwóch raz na zawsze wyznaczonych z toporem, wyłącznie do zrąbywania leszczyny, suchej olszyny, wierzby, czeremszyny, gałęzi, osiny i karczowania oni, a latem także jednego dnia w tygodniu raz na zawsze wyznaczonego, ale bez topora. Zbieraninę tak dwór jako i włościanie sprzedawać nie mogą. 2) otrzymywać materiał leśny na poprawę budynków, ogrodzeń i pokrycie dachów oraz na chodniki przed domami w miarę potrzeb wyznaczonych przez sołtysa i dwoma pełnomocnikami gromady w obecności wójta i członka administracji dworskiej, za asygnacją tych dwóch ostatnich. Wydawanie tych serwitutów z miejsc wyrębu przeprowadza się od 1 września do 1 kwietnia, 3) otrzymywać na każdy kwartał roku po jednym dąbku i brzózki na budowę fury i po dwa graby na sanie, 4) wypasać razem z dworem swoje bydło robocze i nierobocze na pastwiskach: Kąty i na łące Piskary, po skoszeniu potrawu, ale pod tym warunkiem, żeby ilość bydła z całej wsi nie przewyższała: rogatego 234, koni 30, owiec 122 i świń 76 sztuk. Ponadto włościanie wsi Czeberaki dostali prawo otrzymywania materiał leśny na studnie w liczbie siedmiu wtedy we wsi istniejących. Włościanie powinni wystrzegać się samowolnego wyrębu lasu zdatnego na materiał budowlany.

25 IV 1905 r. dokonano zamiany leśnych i pastwiskowych serwitutów. Za rezygnację z nich włościanie dostali 80 dz. 1018 sążni ziemi (79 dz 1277 s. lasów i wygonów oraz 2141 s. nieużytków) [APL, ZTLLiSG, syg. 2428; A. Koprukowniak 1996].

W Czeberakach, podobnie jak wielu sąsiednich wsiach w dobrach horodyskich, większość stanowiła ludność prawosławna, a po 1596 r. unicka. Katolicy z Czeberak w pierwszych latach po powstaniu wsi mogli uczęszczać na nabożeństwa do kościołów parafialnych w Parczewie lub w Łosicach, które administracyjnie sytuowały się w diecezji łuckiej archidiakonatu brzeskiego. Istotne zmiany zaszły w 1585 r., kiedy to za sprawą właściciela Czeberak, katolika Kaspra Dembińskiego powstał kościół parafialny pw. św. Stanisława biskupa Męczennika w Rossoszu. Od tego czasu Czeberaki należały do parafii katolickiej w Rossoszu i sytuacja nie uległa zmianie do końca XVIII w. [Michaluk 2002, 102; Królik 1983, 286-296].

Jednocześnie stanowiący większość w Czeberakach wyznawcy prawosławia, a następnie unici uczęszczali na nabożeństwa do cerkwi pw. św. Piotra i Pawła w Gęsi, którą w 1548 r. ufundował hipotetyczny pierwszy właściciel Czeberak, Wasyl Połubiński [APL, ChKGK, sygn. 595, s. 68-68v]. Świątynia ta wchodziła w skład prawosławnej, a następnie unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej.

W XIX wieku Wieś leżała na terenie unickiej a potem prawosławnej parafii Gęś. Ostatnim parochem unickim (w 1875 r.) był tam Michał Karpik [Холмский грекоунятский месяцеслов, Варшава 1874, s. 104]. Ilość wiernych cerkwi w Gęsi w l. 1878-1898: ze wsi Czeberaki: 1878 r.: m. 115 k. 132, 1882 r.: m. 116 k. 125, 1887 r.: m. 128, k. 117, 1892 r.: m. 139, k. 117, 1898 r.: m. 119, k. 104 [ZR 1864-1918, s. 167].

W 1909 r. władze opracowały statystyki, które miały się stać podstawą do wydzielenia wschodnich terenów Królestwa Polskiego w gubernię chełmską. W Czeberakach wykazano 423,5 dz. zimie, 50 osad, ludności stałej 345 osób (183 m., 162 k.), ludności niestałej 11 osób (4 m., 7 k.). Wszyscy byli już wtedy katolikami i uznano ich za Polaków. Parafia katolicka Parczew [ZR 1864-1918, s. 294]. Ta statystyka pokazuje, że unicka ludność wsi nie pogodziła się z przymusowym wcieleniem do prawosławia, gdy tylko pojawiła się możliwości prawna (po 1905 r.) przeszła na katolicyzm.

Gromada Czeberaki należała do społeczności szkoły w Gęsi. Władze uznawały jednak ludność za tzw. opornych, przeciwników prawosławia i ruskiej szkoły. W 1902 r. powstała w Czeberakach (gęsiowskiej parafii, gminy Milanów) szkoła ogólna tzw. szkoła gramoty: dom najemny za 35 rub., uczniów 27 (dziewczynka 1), wszyscy prawosławni (23 opornych) utrzymanie 110 rub., nauczyciel Iwan Jakoniuk, ukończył łosińskią szkołę ludową, wynagrodzenie 80 rub. [Teodorowicz, t. II, s. 42, 119; ZR 1864-1918, s. 274].

W 1827 r. Czeberaki, parafia Parczew, dobra prywatne, 48 osad, 287 mieszańców [Tabella miast i osad KP, Warszawa 1827]. W 1877 r. miejscowośći, sioło i folwark, liczyła 315 dusz, 48 zagród, 857 mrg. [PKSG na 1877 g., s. 240]. Wykaz wsi wchodzących w skład dóbr prywatnych, majoratów i dóbr instytutowych na dzień 20 lutego 1886 r. podawał, że Czeberaki w gm. Milanów, składały się z 39 osad, wszystkie z prawem na serwitut leśny i pastwiskowy. Skarg nie było. Administracja kilkakrotnie proponowała zamianę serwitutów, ale włościanie chcieli bardzo dużo lasu i ziemi [ZR 1864-1918, s. 89-99]. W tym czasie tak odnotowano Czeberaki: gm. Milanów par. Parczew, wieś obecnie liczy 48 dm, 315 mk., 857 mórg obszaru. Wieś i folwark: 50 dm., 296 mk., 999 mrg. [SGKP, t. I, s. 778].

Po odzyskaniu niepodległości w Czebarakach mieszkały 373 osoby [NSP 1921]. W okresie okupacji niemieckiej odnotowano 444 mieszkańców. [Amtliches Gemeinde 1943]. Po zakończeniu II wojny światowej we wsi znajdowały się 74 gospodarstwa obejmujące ogółem 696 ha powierzchni [AGM, sygn. 129].

Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, hodowlą owiec i świń, utrzymywali ogrody i sady. „W ogólności w dobrach Milanów od przeszło kilkunastu lat zaprowadzone zostało gospodarstwo wielopolowe wyższego rzędu z wielkim nakładem środków utrzymania – budowle własnością dworu będące, zwane czworakami czyli koszarami, w których mieszkają czasowo słudzy dworscy, są kosztowne, wyglądem swoim i rozmiarami wymownie różnią się od zabudowań wiejskich chałup. Wszystkie czworaki dworskie położone są w obrębie folwarku i z nim jedną całość zabudowań dworskich stanowią” [APL, KdsWPR, sygn. 175.]

W latach 1946-1948 działał sklep Jana Sawko [AGM, sygn. 130].

W czasie wielkich manewrów 1911 r. nad wsią przeprowadzono pionierski zwiad lotniczy. Obserwator rozpoznał obóz i konie na postoju https://warwick.ac.uk/fac/soc/economics/staff/mharrison/aviaprom]