Przejdź do treści

Wólka Kątna

    Herb gminy
    Markuszów

    Wólka Kątna

    Powiat: puławski

    Gmina: Markuszów

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Markuszów.

    Nazwa, przynależność administracyjna

    W XVII w. wieś nazywana była Wólką Kątną [AGAD, ASK I, sygn. 162, s. 58; ŹD XV, 30a], natomiast w kolejnym stuleciu pisano już o Wólce Przybysławickiej/Przybysławskiej, lub po prostu Wólce [AGAD, ASK LVI, sygn. 218, 268-268v; Regestr 1783, 246; Kumor 1977, 276].

    Dwuczłonowa nazwa zdradza genetyczne związki Wólki Kątnej z sąsiednimi osadami o wcześniejszej metryce. Człon pierwszy, urobiony od nazwy ‘Wola’ i funkcjonujący w formie zdrobniałej nawiązuje zapewne do Woli Przybysławskiej (zob.), gdyż to na jej pierwotnych przyległościach założono nową osadę (zob. niżej). Drugi człon nazwy naprowadza z kolei na wieś Kąty, czyli późniejszy Orlicz [OZ, 99] – z jej gruntów bezpośrednio wyodrębniono Wólkę Kątną (zob niżej). Etymologicznie pierwszy człon upamiętniał zapewne wolniznę daną nowej osadzie, drugi zaś pochodził od apelatywu ‘kąt’, który oznaczał oddaloną, ustronną, końcową część terenu, inaczej miejsce ustronne [Kosyl 1974, 166]. Dobrze oddaje to zarówno okoliczności powstania, jak również realia przestrzenne Wólki Kątnej, patrząc z perspektywy Woli Przybysławskiej. W opracowaniach językoznawczych ma miejsce nieuprawnione utożsamianie Wólki Kątnej z Orliczem [zob. Kosyl 1974, 469; Rymut 2009, 141], bowiem Kąty, czyli Wólka Kątna była wsią, a Orlicz folwarkiem dzierżawy przybysławskiej [Lustracja 1661, 18]. Na temat Kątów v. Orlicza zob. hasło: Wola Przybysławska.

    Wólka Przybysławice (Wólka Kątna) na austriackiej mapie Heldensfelda z 1801-1804 r. maps.arcanum.com

    W średniowieczu i w okresie staropolskim (do 1795 r.) okolice Wólki Kątnej leżały na terenie ziemi lubelskiej, od 1474 r. woj. lubelskiego, wchodząc w skład pow. lubelskiego [SHGL, 34; por. Ćwik, Reder 1977, 27, 33, 39-40].

    Mikrotoponimia

    Współczesne – lasy: Birki, Gruntki, Kruszyna, Nowiny; cieki i zbiorniki wodne: Bielkowa v. Białka (rz.); Duży Ług (jez.), Syroczanka (rz., dopływ Białki) [na podstawie danych z Geoportalu].

    Antroponimia

    W inwentarzu z 1775 r. wymienieni są właściciele gospodarstw o nazwiskach: Król, Zarzeka, Mazur (najczęściej), Pacek, Wójtowicz, Rosa, Szymański, Nakonieczny, Stasiak i Nalewajek [AGAD, ASK LVI, sygn. 218, 268-268v].

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1981 odkryto 7 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze i osady z epoki brązu (m.in. kultura: trzciniecka, łużycka), ślady osadnictwa z wczesnej epoki żelaza (kultura przeworska) oraz nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszary: 74-78 i 74-79; także Bargieł 1984, 9 i n.; Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 3, 205-206; Taras 1995, 195].

    Ponadto z miejscowości tej pochodzą zabytki krzemienne uzyskane w nieznanym kontekście archeologicznym: skrobacz (chronologia nieokreślona) [ML/A/564; Libera archiwum] oraz siekiera z wczesnej epoki brązu [Libera archiwum].

    Pierwsza wzmianka o osadzie

    Według lustracji z 1565 r.,w której znajduje się pierwsza wzmianka o wsi, została ona założona w 1559 r., na gruntach Przybysławic, z inicjatywy ich dzierżawcy Mikołaja Ożarowskiego, który zapewnił osadnikom 20 lat wolnizny [Lustracja 1565, 51].

    Właściciele i dzierżawcy

    Wieś należała do klucza przybysławickiego, toteż od swego powstania była własnością dzierżawców królewskich Przybysławic: Ożarowskich, Firlejów, Potockich, Czartoryskich, a następnie, od 1766 r. niemal do końca XVIII w. pozostawała w ręku Michała Granowskiego, pisarza wielkiego koronnego (zob. hasło: Przybysławice).

    Stosunki etniczne i wyznaniowe

    Początkowo wieś należała do parafii Garbów, od 1674 r. była jednak przypisywana konsekwentnie do parafii w Markuszowie [Rejestr 1626, 16; ŹD 15, 30a; Kumor 1979, 276; Kartoteka].

    Oświata

    Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach

    W 1674 r. odnotowano we wsi 26 poddanych opłacających podatki, dwa lata później zaledwie 20. W 1787 r. mieszkało tu 76 osób [AGAD, ASK I, sygn. 162, s. 58; ŹD 15, 30a; Kumor 1977, 276].

    Między 1559 a 1565 r. udało się utworzyć wioskę liczącą 10 gospodarstw obdarzonych 20. letnią wolnizną. Nie wszystkie zdołały się jednak utrzymać, skoro w 1626 r. podatek w ówczesnych Kątach pobrano zaledwie od 8 zagród z rolami i 2 ubogich komornic [Lustracja 1565, 51; Rejestr 1626, 16]. Po zniszczeniach spowodowanych wojnami z połowy XVII w., lustratorzy, którzy odwiedzili wieś w 1661 r. zastali w niej jedynie 4 zagrodników płacących czynsz i odrabiających po 2 dni pieszej pańszczyzny tygodniowo [Lustracja 1661, 18]. W 1775 r. było tu już 17 gospodarzy ze sprzężajem, czyli wołami, a ich powinności sprowadzały się do 4 dni pańszczyzny w tygodniu, niewielkiego czynszu i danin w postaci kur.  [AGAD, ASK LVI, sygn. 218, 268-268v].

    Zabytki i obiekty przyrodnicze

    Ważne wydarzenia

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci