Markuszów

Gmina Markuszów w zasobach internetowych (dostęp 14-15 października 2024)

INFORMACJE OGÓLNE

Gmina Markuszów

Górny pasek strony głównej oferuje następujące informacje: Aktualności; Gmina Markuszów – informacje ogólne (z podziałami wewnętrznymi m.in. na: „Charakterystyka gminy”, „Dane statystyczne gminy”, „Położenie gminy”,„Historia Gminy” (autorem tekstu w tej zakładce jest Sławomir Łowczak), „Szata roślinna”, „Walory przyrodnicze”; „Urząd” ; „Kultura i turystyka” (to w zasadzie kalendarium wydarzeń dotyczących „Aktualności kulturalnych i turystycznych”). Poniżej poziomego paska górnego znajdują się informacje dotyczące bieżącego funkcjonowania gminy. Dla jej ogólnego poznania warto kliknąć ikonę Miejsca przyjazne i Izby Produktu Lokalnego oraz Wirtualny spacer po gminie . Więcej informacji o przeszłości, życiu kulturalnym i społecznym gminy odnaleźć można po kliknięciu wspomnianej zakładki Kultura i turystyka. Wówczas po lewej stronie pojawia się pionowy pasek z następującymi ikonami: „Katalog online Biblioteki”, „Gminny Dom Kultury w Markuszowie”, „Projekt „Męczeństwem pracujcie na dzień zmartwychwstania – losy bohaterów Powstania Styczniowego z Powiśla Puławskiego, Markuszowa i okolic”, „Markuszów. Historia nieoczywista”, „Schemat szlaków rowerowych” (linki do tych stron znajdują się w odpowiednich kategoriach podziału rzeczowego niniejszego wykazu).

Markuszów (gmina)

Gmina Markuszów w liczbach

GMINA WIEJSKA MARKUSZÓW (plik pdf, ss. 4, dane statystyczne)

Markuszów. Statystyki

Raport o stanie Gminy Markuszów 2020 r. (plik pdf, ss. 53)

Strategia Rozwoju Gminy Markuszów na lata 2021-2030

Strategia Rozwoju Gminy Markuszów na lata 2021-2030 (plik pdf, ss. 38)

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz MARKUSZÓW (712) (plik pdf, ss. 65)

Mapa gminy Markuszów

WSIE GMINY MARKUSZÓW

Bobowiska

Wieś Bobowiska w liczbach

Bobowiska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 257.

Bobowiska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 169.

Góry (powiat puławski)

Wieś Góry w liczbach

Góry (25), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 726.

Góry-Kolonia (województwo lubelskie) (do roku 2023 miejscowość była kolonią wsi Góry)

Kaleń (województwo lubelskie)

Wieś Kaleń w liczbach

Kalenie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 676.

Łany (powiat puławski)

Wieś Łany w liczbach

Łany 1(4), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 586.

Markuszów

Statut Sołectwa Markuszowa (plik pojawia się po wpisaniu w wyszukiwarce jego nazwy)

Olempin

Wieś Olempin w liczbach

Olempin, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 460.

Olszowiec (powiat puławski)

Wieś Olszowiec w liczbach

Olszowiec (4), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 511.

Wólka Kątna

Wieś Wólka Kątna w liczbach

Kątna Wólka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 943.

Zabłocie (powiat puławski)

Wieś Zabłocie w liczbach

Zabłocie (9), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 185.

AKTUALNOŚCI

MARKUSZÓW24.PL (na górnym pasku portalu znajdują się zakładki z nazwami każdej wsi gminy, ostanie informacje tu umieszczone dotyczą jednak 2020 r.)

BIULETYN INFORMACYJNY – WIEŚCI GMINNE (pliki pdf periodyku są dostępne online na stronie gminy, pochodzą z okresu 2019-2024)

Gmina Markuszów na fb

Aktualności (na stronie gminy)

Spotted Markuszów (na fb)

„Puławy Nasze Miasto” (z tagiem Markuszów)

„Wspólnota Puławska – Tygodnik Lokalny” (z tagiem Markuszów)

„Dziennik Wschodni” (z tagiem gmina Markuszów)

Lublin112.pl (z tagiem Markuszów)

„Kurier Lubelski” (z tagiem Markuszów)

RADIO LUBLIN (z tagiem Markuszów)

STOWARZYSZNIA I INSTYTUCJE

Markuszowskie Towarzystwo Regionalne

Stowarzyszenie Pamięci Jana Pocka

STOWARZYSZENIE KOBIET AKTYWNYCH GMINY MARKUSZÓW

KOŁO GOSPODYŃ WIEJSKICH W ZABŁOCIU GM. MARKUSZÓW

KOŁO GOSPODYŃ WIEJSKICH W WÓLCE KĄTNEJ

Koło Gospodyń Wiejskich w Bobowiskach

KOŁO GOSPODYŃ WIEJSKICH W ŁANACH

KOŁO GOSPODYŃ WIEJSKICH W ZABŁOCIU GM. MARKUSZÓW

OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA (WŁĄCZONA DO KSRG) Markuszów na fb

OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA W MARKUSZOWIE (na Markuszów24.pl)

OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA W KALENIU (na Markuszów24.pl)

Lokalna Grupa Działania „Zielony Pierścień” Lokalna Grupa Działania „Zielony Pierścień” jest lokalnym partnerstwem 11 gmin: Baranów, Janowiec, Kazimierz Dolny, Końskowola, Kurów, Markuszów, Nałęczów, Puławy, Wąwolnica, Wojciechów i Żyrzyn.

OŚWIATA

Szkoła Podstawowa im. Jana Pocka w Markuszowie

PRZEDSZKOLE PUBLICZNE Markuszów

ŻYCIE RELIGIJNE

Parafia Świętego Józefa w Markuszowie (należy do Archidiecezji Lubelskiej, Dekanatu Garbów)

Markuszów, pw. św. Józefa (strona Diecezji Lubelskiej)

Parafia Świętego Józefa w Markuszowie (strona parafii)

Historia parafii

650 lat parafii w Markuszowie

Parafia Przenajświętszego Sakramentu w Łanach-Markuszowie (mariawicka parafia diecezji lubelsko-podlaskiej, Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP)

Informacje o parafii na oficjalnej stronie Kościoła Starokatolickiego Mariawitów

Parafia Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Łanach na fb

KULTURA

Gminny Dom Kultury w Markuszowie

Gminny Dom Kultury w Markuszowie na fb

Gminna Biblioteka Publiczna w Markuszowie

Festiwal Piosenki Religijnej w Markuszowie (30-i edycji do 2019 r.),

PRZEGLĄD PIOSENKI RELIGIJNEJ W MARKUSZOWIE „ŚPIEWANIE U JÓZEFA” 2022 r. (plik pdf., regulamin)

Schola „Aniołki” w Markuszowie (seria filmików na kanale Youtube)

Zespół Teatralno-Obrzędowy „Kalina” w Markuszowie na fb

MARKUSZÓW W ILUSTRACJACH (Ilustracje Markuszowa wykonane przez Kamilę Bartuzi)

Osobistości gminy (biogramy Jana Pocka)

Jan Pocek

Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Jana Pocka

HISTORIA (teksty funkcjonujące w Internecie oraz publikacje dostępne online)

Katalog online Biblioteki, po wpisaniu w wyszukiwarce hasła „Markuszów” pojawia się informacja o jednej tylko publikacji: Burzliwa historia Markuszowa / Sławomir Łowczak. – Markuszów : Markuszowskie Towarzystwo Regionalne ; Lublin : „Polihymnia”, 2001. (publikacja nie jest dostępna online)

Foldery promocyjno-krajoznawcze dostępne na stronie gminy ( m. in. „W krainie Jana Pocka”)

ZDJĘCIA Z DAWNYCH LAT (galeria kilkudziesięciu czarno białych fotografii na stronie gminy, pochodzących często z archiwów prywatnych)

Projekt „Męczeństwem pracujcie na dzień zmartwychwstania – losy bohaterów Powstania Styczniowego z Powiśla Puławskiego, Markuszowa i okolic”

MARKUSZÓW. HISTORIA NIEOCZYWISTA (tekst: Sławomir Łowczak)

GENEZA REAKTYWOWANIA GMINY MARKUSZÓW(Wspomina Marian Burek)

J. Rusinek, Kościół św. Ducha w Markuszowie i jego twórca Architekt Piotr Durie, „Roczniki Humanistyczne KUL” 1961, z. 4 (plik pdf)

M. Kseniak, Markuszów – zamek, wieś i miasteczko, „Wiadomości Konserwatorskie WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO” 2021, s. 59-92 (plik pdf)

K. Puchlerz Małomiasteczkowa społeczność w Markuszowie : koniec XVI i XVII wieku, „Rocznik Lubelski” 25-26, 1983-1984, s. 61-74 (plik pdf, ss. 15)

MARKUSZÓW. HISTORIA NIEOCZYWISTA (katalog wystawy, plik pdf, ss. 47, opr. dr hab. Jacek Chachaj, prof. KUL, Projekt „Markuszów. Historia nieoczywista” był dofinansowany ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu „Patriotyzm Jutra”

Kalendarium Markuszowa (do końca XVII w.)

Ludzie związani z Markuszowem

Markuszów –wirtualny sztetl

Markuszów – akcja „Reinhardt”

Markuszów w katalogach WBP w Lublinie (informacje natury bibliograficznej)

Markuszów w zasobach TeatruNN (relacje, wspomnienia, biogramy)

Historia miejscowości (na portalu „Wirtualny sztetl”)

ZABYTKI, MIEJSCA PAMIĘCI I TURYSTYKA NA TERENIE GMINY

Zakładka „Zabytki na terenie Gminy” umieszczona na stronie gminy nie jest aktywna

Schemat szlaków rowerowych

Markuszów – Atrakcje

Kościół św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Markuszowie

Kościół św. Ducha w Markuszowie (kościół poszpitalny, filialny należący do Dekanatu Garbów)

Kościół św. Małgorzaty w Markuszowie (nieistniejący od połowy XV – informacje ze strony Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków)

WOJEWÓDZKA EWIDENCJA ZABYTKÓW – WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE ZABYTKI NIERUCHOME – POWIAT PUŁAWSKI, GMINA MARKUSZÓW

Kościół Przenajświętszego Sakramentu w Łanach (świątynia mariawicka znajdująca się na granicy Łan i Markuszowa)

Kościół mariawitów pw. Przenajświętszego Sakramentu

Cmentarz mariawicki w Markuszowie

Cmentarz mariawicki w Markuszowie

Synagoga w Markuszowie

Stary cmentarz żydowski w Markuszowie

Cmentarz żydowski w Markuszowie (ul. Łachy) (tzw. nowy cmentarz żydowski w Markuszowie)

Nowy cmentarz żydowski w Markuszowie

Markuszów, cmentarze żydowskie

Smaki ziemi puławskiej (folder, plik pdf , ss. 126)

Pomnik poety ludowego Jana Pocka (w stulecie urodzin)

Tablica poświęcona pamięci Żydów z Markuszowa zamordowanych przez Niemców (w 80 rocznicę Akcji Reinhardt)

Pałac Hryniewieckich w Markuszowie

Markuszów, atrakcje turystyczne

Przewodnik po KRAINIE ROWEROWEJ przy Bursztynowym Szlaku Greenways (oprac. S. Łowczak, plik pdf., ss. 99)

Raport z badań preferencji mieszkańców i turystów dotyczących kierunków rozwoju turystyki (plik pdf, ss. 24)

Wyprawa odkrywców quest – „Markuszów Sobieskiego” oraz

mapka do Questu

SPORT

KLUB SPORTOWY „MARKUSZÓW”

KS Markuszów (piłkarska klasa B)

„Start”. Uczniowski klub sportowy w Markuszowie

Koło Polskiego Związku Wędkarskiego Markuszów

Strzelnica Lewart Olempin

FILMY

Filmy pokazujące życie społeczne, kulturalne i religijne (często świąteczne, rocznicowe, jubileuszowe) mieszkańców gminy Markuszów można znaleźć na kanale Youtube (z tagiem markuszów, pod nim znajduje się ok. dwadzieścia filmików). Kanał gminy na Youtube prezentuje głównie sesje rady gminy. Swoje filmiki na fb umieszczaOSP W MARKUSZOWIE . Są one obecne także na fb gminy. Przykładowe i niejako ikoniczne dla niej produkcje to: MARKUSZÓW – KRAINA JANA POCKA – JEDYNA TAKA NA ŚWIECIE ; MARKUSZÓW NA LubelskieTravel.pl; walory przyrodnicze gminy prezentuje film Szlaki Ornitologiczne

Pierwotnie nazwa miejscowości brzmiała Markuszowice lub rzadziej Markuszewice i taką formę zachowywała aż do końca XVI w. [SHGL, 147; OZ, 88; ŹD 14, 359; Lustracja 1565, 40]. Dopiero z czasem doszło do jej modyfikacji na formę Markuszów [Kosyl 1974, 222 i 244], co po raz pierwszy odnotowały znane dziś źródła pod rokiem 1611 [OZ, 88]. Nazwa została urobiona od imienia Markusz [SSNO III, 403] i – biorąc pod uwagę jej pierwotną formę (Markuszowice) – klasyfikuje się ją jako nazwę patronimiczną [Kosyl 1974, 222]. Niestety, nie znany jest skądinąd ów Markusz, którego imię upamiętnia miano osady. Według przypuszczenia M. Kseniaka [Kseniak 2021, 59] może ono pochodzić też od niemieckiego słowa markt oznaczającego targ lub rynek. Podniesiona przez niego przesłanka, że w Markuszowie odbywały się jarmarki i że do dziś kultywuje się zwyczaj tzw. jarmarcznych poniedziałków, nie jest przekonująca, bo te funkcjonowały dopiero w dobie istnienia miasta. Milczenie zachowanych źródeł nie wzmacnia też domysłu, że przed lokacją miasta w Markuszowicach odbywały się targi.

W średniowieczu i w okresie staropolskim (do 1795 r.) okolice Markuszowa leżały na terenie ziemi lubelskiej, od 1474 r. woj. lubelskiego, wchodząc w skład pow. lubelskiego [SHGL, 34; por. Ćwik, Reder 1977, 27, 33, 39-40].

Historyczne: W XVII–XVIII w. pojawiają się w księgach miasta Markuszowa nazwy ulic, m. in. Lubelskiej, Rynku, Poprzecznej, Folwarcznej, Kościelnej, Zamkowej, Kurowskiej, Nadstawnej czy Bobowskiej [APL, AmM 4, 18, 25, 64, 80, 308; Puchlerz 1983, 63].Współczesne – części wsi: Bartnica; ulice (alfabetycznie): Błońska, Borkowa, Cmentarna, Głębocznica, Kościelna, Krańcowa, Lubelska (DW 874), Łachy, Łany, Michałówka, Ogrodowa, Polna, Przesmyk, Rynek, Strażacka, Syberia, Środkowa, Targowa, Tylna; lasy: Borek, Kozieł, Łysa Góra; cieki i zbiorniki wodne: Bielkowa v. Białka (rz.), Kurówka (rz.) [na podstawie danych z Geoportalu].

W najstarszej księdze miejskiej, wśród zapisów z lat 1585–1590 można spotkać nazwiska: Kozak, Rymarz, Kuśnierz, Godek, Klikocki vel Klikotka, Gościca, Biedka, Nogietek, Skierka, Mucha, Zając, Gizak, Rospada, Niesporka, Kolanko, Mistalik, Piesek, Janiszewski, Piłka, Rzeszotko, Głoska, Karmanowski, Godek, Łysia, Kopacz, Babiarz, Piskorz, Karwatka, Siudak, Workowicz, Grabarz, Nawrot, Krawiec, Turek, Kawecki, Rugiel, Skałka, Kolano, Nowak.  Sto lat później, w latach 1685–1690, odnajdujemy nazwiska: Krajewski, Kulczycki, Ziółkowicz, Domaradzki, Stępniowski, Chlipała, Kozioł, Krupa, Górski, Rurant, Krzystek, Szczepankowicz, Osakowicz, Krajowski, Kowalowski, Konkowicz, Sochal, Bakalarczyk, Trybuchowicz, Stefanowski, Głos, Bzik, Chmielowski, Opękowski, Kroczowski, Kozieł, Respond, Gnieciak, Rejkowicz, Wołosyn, Złotkowicz, Wiącek, Nowak, Kopeć, Rymarz, Wolski, Strykowski, Prozowski, Gwiazda, Krajowski, Reszka, Osowski i wiele innych. Żydzi nazywani byli od imion ojców, np. Berkowicz, Lewkowicz, Moskowicz, Jakubowicz, Mendlowicz, Moskowicz, Izaaakowicz lub tylko imionami i profesjami [APL, AmM 1, passim; tamże 2, passim].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1981 i 1983 odkryto 9 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze z późnego neolitu (kultura amfor kulistych), późnej epoki brązu (kultura łużycka) oraz wczesnego średniowiecza (w tym z X w.). W większości nie określono chronologii zarówno ułamków ceramiki naczyniowej, jak i odpadków krzemiennych [NID, AZP obszary: 74-78 i 75-78; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 2, 176-178].

Prowadzone w roku 2007 badania sondażowe wyprzedzające budowę drogi S17 ujawniły kolejne 2 stanowiska nowożytne z ceramiką naczyniową datowaną na XVIII-XIX w. [NID, AZP obszar 74-78]. Na wyspie zamkowej vel pałacowej w rozlewisku Kurówki lokalizowany jest domniemany folwark rycerski z późnego średniowiecza [Kseniak 2021, 72 i n.].

Po raz pierwszy wieś Markuszowice została wymieniona w dokumencie księcia krakowskiego (późniejszego króla polskiego) Władysława Łokietka z 30 listopada 1317 r. [ZDM IV, 895]. Nieznana jest dokładna data lokacji miasta na gruntach wsi Markuszowice [zob.: Kiryk 1972, 113, 146; OZ, 88; Jusiak 2011, 133]. W zachowanych źródłach po raz pierwszy odnotowano jego istnienie dopiero w roku 1553 [AGAD, ASK I, sygn. 33, k. 479], gdy było już ośrodkiem zorganizowanym, płacącym szos. Według R. Szczygła lokacja dokonała się w latach czterdziestych XVI w., tj. w okresie nasilonej działalności urbanizacyjnej Piotra Firleja także w innych jego dobrach [Szczygieł 1989, 253; Szczygieł 2000, 131; zob. też Jusiak 2011, 124-133]. Nieznana jest podstawa źródłowa poglądu, że miasto powstało w 1550 r. [zob. Gacki 1873, 292; OZ, 80]. Nieliczne księgi miejskie, w których najstarsze zapisy pochodzą z 1585 r. świadczą, że w mieście istniał typowy dla prawa niemieckiego urząd wójtowski i rada miejska. Posiadacze nieruchomości wybierali wójta (być może wskazywał go właściciel miasta), ławników oraz 4 rajców, z których każdy przez kwartał roku pełnił funkcję burmistrza. Istniał łączony sąd wójtowsko-radziecki, sąd gajony, drobniejsze sprawy rozstrzygała też ława pod kierunkiem wójta, którym to sądom podlegali również chłopi z klucza markuszowskiego. Ten ostatni zatrudniał niejednokrotnie zastępcę – landwójta. Poważniejsze sprawy sporne rozstrzygał właściciel miasta lub jego administrator, a rozprawy odbywały się wówczas w markuszowskim dworze (pałacu, zwanym czasem zamkiem) [APL, KmM 1 passim; tamże 2, passim, tamże 4, passim].

Z chwilą pojawienia się w źródłach pisanych w drugiej dekadzie XIV w. Markuszowice znajdowały się w rękach szlacheckich. Ich właścicielami byli przedstawiciele herbu Lewart, którzy w czasach dwóch ostatnich Piastów na polskim tronie doszli do dużego znaczenia i majątku [Marzec 2006, 89-100, 157-161, 216-218]. Ich awans mógł zresztą nastąpić już w wieku XIII, jeśli identyfikować kasztelana wiślickiego (1210-1222) i krakowskiego (1223-1224) Ostasza [UM, 59, 242] oraz kasztelana lubelskiego Dzierżykraja (1231) [UM, 138] jako krewnych (braci?) i protoplastów Lewartów [Sochacka 2014, 104-105; Maciaszek 2021, 42, 364, 376; por. Wroniszewski 1994, 115-116]. Przesłanką dla tej hipotezy jest kryterium imionowe, bo para imion Dzierżek (ewentualnie Dzierżykraj) i Ostasz (od Eustachy) powtarzała się w kolejnych generacjach Lewartów w XIV i XV w. Sprawowanie urzędu kasztelana lubelskiego przez Dzierżykraja znanego z 1231 r. pozwala określić hipotetyczny punkt wyjścia do ekspansji rodu na tereny Lubelskiego [Sochacka 2014, 105]. Znani z pierwszej połowy XIV przedstawiciele rodu, dziedzice z Bejsc – Dzierżek kanonik w kapitule krakowskiej i w kościele św. Floriana w Krakowie [Kowalski 1996, 29] oraz Ostasz (Eustachy) podstoli krakowski [UM, 105], to dowodni dysponenci dóbr w Lubelskiem (w tym Markuszowic), co najmniej od 1317 r. [ZDM IV, 895].

Włości późnośredniowiecznych Lewartów były rozrzucone w kilku regionach średniowiecznej Małopolski. Ich gniazdem rodzinnym były Bejsce (dawniej pow. wiślicki, ob. w woj. świętokrzyskim), ale posiadali także dobra w okolicy Radomia i spore majątki w ziemi lubelskiej [Sochacka 2014, 103-104]. W historiografii podkreśla się, że część majątków Lewartowie pozyskali nielegalnie kosztem Kościoła, w okresie walk o władzę w Polsce na przełomie XIII i XIV w. Ta sytuacja mogła dotyczyć również przynajmniej niektórych majętności położonych w Lubelskiem, w tym Markuszowic. Przesłanką są w tym przypadku związki tej miejscowości z opactwem benedyktynów w Łyścu [Derwich 2000, 115] Oprócz majątku o pozycji Ostasza i Dzierżka jako przedstawicieli elity państwa ostatnich Piastów decydowały powiązania z innymi wpływowymi rodzinami. Wiadomo, że łączyło ich powinowactwo z biskupem krakowskim Janem Grotowicem herbu Rawa [Marzec 2006, 100; Sochacka 2014], co wyjaśnia kariery kościelne Dziersława (Dzierżka), a później także jego bratanka Mikołaja [Marzec 2006, 157-161]. Podstolego krakowskiego Eustachego (Ostasza) wypada uznać za protoplastę przynajmniej trzech gałęzi rodu Lewartów obecnych w Lubelskiem [Sochacka 1987, 79, 81; Sochacka 2014, 107-108]. Należą tu także dziedzice Markuszowic.

W 1380 r. nastąpił dział majątkowy pomiędzy Piotrem i Jakubem z Bejsc, synami Eustachego [ZDM I, 161]. Zapewne ich ojciec był tożsamy z kasztelanem lubelskim Eustachym (zm. ok. 1361), ewentualnie z jego bratem przyrodnim o tym samym imieniu [Sochacka 2014, 109]. Markuszowice dostały się w ręce Piotra i to od niego wywodzi się markuszowska gałąź Lewartów, funkcjonująca do lat dwudziestych XVI stulecia. Piotr miał trzech synów: Jaśka, Andrzeja i Piotra. Tylko Andrzej był bliżej związany z Markuszowicami, a następnie przekazał włość swemu synowi Janowi, choć obaj nadal posiadali dobra w innych częściach Małopolski, w tym w Bejscach. Jak wynika z badań A. Sochackiej, Andrzej i jego syn Jan byli właściwymi twórcami klucza majątkowego z ośrodkiem w Markuszowicach, składającego się z pięciu wsi, tj. oprócz Markuszowa także: Ostaszowa (ob. Choszczów – zob.), Kłody (zob.), Kalenia (zob.) i Zabłocia (zob.) [Sochacka 2014, 112-114]. Jedne lokowali na miejscu starych osad lub na surowym korzeniu (Ostaszów, Kłoda, Zabłocie), inne zaś nabyli (Kaleń od Piotra Kurowskiego) [KZL 3, k. 341, OfWojc., 10]. Im też należy przypisać ufundowanie parafii w Markuszowie, co nastąpiło przed rokiem 1433 [Sochacka 2014, 113]. Jan należał do szlachty urzędniczej, bowiem pełnił urząd podczaszego lubelskiego (1438-1440), a następnie kasztelana żarnowskiego (1440-1457) [UM, 143, 264]. Ciekawostką jest jego udział w procesie beatyfikacyjnym królowej Jadwigi Andegaweńskiej w 1419 r. Zeznał w nim, że został uzdrowiony za wstawiennictwem zmarłej w opinii świętości królowej [MPH IV, 767]. W partykularzu lubelskim udzielał się jako asesor sądu ziemskiego [NABM 1, k. 20, 81v, 82v, 149v, 160, 179]. Wziął udział w zjeździe z Litwinami w Parczewie w 1441 r. [KZL 3, k. 152v].

Jego aktywność związana z rezydowaniem i gospodarowaniem w kluczu markuszowickim jest udokumentowana głównie przez działania na poziomie całej włości. W 1451 r. swojej żonie zapisał bogate wiano – trzy tysiące grzywien, podczas gdy jej posag był znacznie mniejszy, wynosząc sto kóp groszy [KZL 6, k. 65]. Znane są jego procesy o długi i szkody doznane ze strony bliższych i dalszych sąsiadów [KZL 1, s. 100, 166, 190, 245, 246, 287; KZL 5, k. 20; NABM 1, k. 210, 219]; pozywał też krewnych [NABM 1, k. 242v, 248, 266], a nawet byłego plebana z Markuszowic [AOfL 2, k. 44v]. W latach 1447-1453 przeprowadzał rozgraniczenie m.in. Markuszowic od sąsiednich dóbr Febrona z Gutanowa [LKP, 14, 76].

Przed 2 sierpnia 1451 r. Jan ożenił się z bliżej nieznaną Anną, gdyż tego dnia oprawił żonie Annie wspomniane sto kóp groszy posagu i aż trzy tysiące grzywien wiana [KZL 6, k. 65]. Z tego małżeństwa narodziło się trzech synów: Eustachy, Dziersław i Andrzej oraz pięć córek: Jadwiga, Katarzyna, Anna, Elżbieta i Małgorzata [Sochacka 2014, 114]. Po śmierci kasztelana żarnowskiego Jana (ok. 1458 r.) jego synowie przez pewien czas występowali jako bracia niedzielni (czyli niepodzieleni) [KZL 7, k. 6v; KZL 2, k. 117, 155]. Z czasem Andrzej usunął się do majątków w Radomskiem, stąd Jan Długosz odnotował wśród dziedziców wsi tylko Eustachego i Dziersława [DLB III, 245]. Źródła aktowe dokumentują z kolei przede wszystkim aktywność Eustachego [KZL 4, k. 108v; KZL 9, k. 243, 248, 277; KZL 8, k. 37; KZL 2, k. 42].

Potwierdzeniem wysokiej pozycji rodziny w generacji potomków kasztelana żarnowskiego, mimo iż wypadli z kręgu urzędniczego, były zawierane przez nich małżeństwa. Eustachy poślubił Zofię Tęczyńską, córkę Andrzeja zw. Rabsztyński, dziedzica Kraśnika, ofiary głośnego mordu dokonanego w Krakowie w 1461 r. [Kurtyka 1997, 575-577]. W 1477 r. Eustachy oprawił jej wiano i posag na kwotę dwóch tysięcy grzywien na połowie wszystkich wsi z klucza markuszowickiego oraz połowie dworu w Markuszowicach [KZL 9, k. 193v]. Żoną jego brata Andrzeja była najpewniej Barbara Szczekocka, która w 1477 r. kwitowała męża z oprawy zapisanej na wsiach włości markuszowickiej [KZL 9, k. 185]. Nieznana pozostaje natomiast małżonka trzeciego z braci – Dziersława (Dzierżka). W 1478 r. bracia pozywali dziedziców Żyrzyna i Niebrzegowa o rozgraniczenie ze swoją włością od północnej strony [KZL 9, k. 243, 248; KZL 4, k. 108v].

Eustachy miał dwóch synów dziedziczących po nim w Markuszowicach – Jana i Zbigniewa. Jego bracia także mieli w sumie siedmiu męskich potomków, co oznacza, że generacja Markuszowskich u schyłku XV w. liczyła dziewięciu dziedziców [Sochacka 2014, 114]. Jako realni posiadacze włości markuszowickiej odnotowani zostali jednak tylko synowie Eustachego i Zofii [KZL 2, k. 27; KZL 9, k. 630; KZL 8, k. 81, 84, 113, 206]. Zbigniew zapewne zmarł bezpotomnie, gdyż w początkach XVI w. jako posesor w Markuszowicach występował już tylko Jan [KKW 2, k. 152; KGL 1, k. 19-19v]. W 1518 r. król Zygmunt Stary mianował go podstolim lubelskim [UL, 42]. Zmarł przed 15 kwietnia 1521 r., gdy na podstolstwie wzmiankowano już jego następcę. Z dwóch małżeństw Jan pozostawił tylko córki (Katarzynę i Barbarę) [Jusiak 2011, 89], co oznaczało kres gałęzi markuszowskiej Lewartów.

Wobec perspektywy przejścia włości markuszowickiej w obce ręce, zainteresował się nimi ówczesny kasztelan krakowski Mikołaj Firlej, boczny krewny Markuszowskich. Zdaniem P. Jusiaka wykorzystał możliwości, jakie dawało tzw. prawo bliższości, a poza tym oskarżył męża Katarzyny – ówczesnego podsędka łukowskiego Bartłomieja Kazanowskiego o jej porwanie. Już w końcu 1521 r. Mikołaj zdołał ugodzić się z Kazanowskim, Katarzyna zaś zgodziła się na sprzedaż swego dziedzictwa za 1300 florenów [Jusiak 2011, 89]. Jako dziedzic Markuszowic Mikołaj Firlej wystąpił przed sądem lubelskim w nieokreślonym bliżej czasie, pomiędzy 1522 a 1526 r. Dysponując kluczem markuszowskim zastawił dwa łany w Kaleniu i Zabłociu oraz łąkę za 25 grzywien Janowi Uniszowskiemu z Boguchwałowic [KZL 4, k. 4].

Syn Mikołaja, Piotr Firlej dokonał na części gruntów wsi Markuszowice lokacji miasta o tej samej nazwie, nadając mu prawo magdeburskie. Nie zachował się przywilej lokacyjny, ale wiadomo, że w 1553 r. Markuszów opłacał już szos, czyli podatek pobierany od miast [Szczygieł 1989, 253].

Po śmierci kasztelana krakowskiego w 1526 r., Markuszowice i inne wioski klucza trafiły w ręce jego jedynego syna Piotra Firleja, późniejszego wojewody lubelskiego, a następnie wojewody ruskiego. Po śmierci tegoż (1553), będący już miastem Markuszów, przypadł cztery lata później wraz z kluczem otaczających go wsi synowi wojewody, Andrzejowi, późniejszemu kasztelanowi lubelskiemu [Boniecki V, 289]. Firlejowie dobra te niejednokrotnie zastawiali lub oddawali w dzierżawę. Np. w 1563 r. dzierżawcą bądź zastawnikiem był kasztelan lubelski Florian Zebrzydowski [AGAD, ASK I, sygn. 33, 479v]. Do końca XVII w. utrzymywali się jednak przy Markuszowie pod względem własnościowym. Wspomniany kasztelan lubelski Andrzej Firlej zmarł w 1585 r. nie pozostawiwszy męskiego potomka. W tej sytuacji właścicielem miasta został jego bratanek Jan późniejszy podskarbi koronny (zm. 1614). Następnymi współdziedzicami byli synowie podskarbiego, starosta kazimierski Andrzej Firlej oraz biskup przemyski Henryk Firlej (zm. 1635)., Kolejnym został syn podskarbiego Andrzeja, podkomorzy lubelski Stanisław Firlej, awansowany z czasem na kasztelana lubelskiego. Po śmierci żony Stanisław wstąpił w 1654 r. do stanu duchownego, a kasztelanię oraz dobra markuszowskie oddał bratu stryjecznemu Andrzejowi Firlejowi, zmarłemu bezpotomnie w 1661 r. Markuszów przypadł wówczas w spadku został Janowi Firlejowi synowi Stanisława, odnotowanemu jako jego dziedzic w rejestrze poborowym z 1663 r. [Rejestr 1626, 133; APŁ, Arch. Bart., sygn. 48, s. 312; BJ, rkps 7209, 67; APL, AmM 1, 167; Boniecki V, 294]. Jako że był on nieletnim, kuratelę nad nim i jego majątkami sprawowali opiekunowie, a jednym z nich był ówczesny chorąży nadworny koronny Jan Sobieski. Ostatni z Firlejów dziedziczących klucz markuszowski zmarł bezpotomnie po 1670 r. Po bezpotomnej śmierci kasztelanica doszło do sporów sądowych o schedę po nim. Roszczenia wierzycieli zaczął wówczas skutecznie skupywać hetman Jan Sobieski, który stał się właścicielem Markuszowa i większości wsi klucza markuszowskiego zapewne jeszcze przez elekcją na króla Polski (1674). W 1676 r. zarządcą tutejszego folwarku był z jego ramienia Stanisław Drzewiecki [Boniecki, V, 62]. Po śmierci Jana III Sobieskiego, nieznany z imienia Firlej prosił sejmik lubelski by poprzeć jego starania o zwrot Markuszowa [APL, CL RMO 159, k. 470]. Dobra te pozostały jednak w ręku syna zmarłego króla – Jakuba Sobieskiego, od którego ok. 1727 r. nabył je wojewoda podolski Stefan Humiecki [PSB, XXIX, 494; MŹDŻ, I, 343]po którym od 1738 r. odziedziczyli go jego synowie Ignacy i Józef. Po bezpotomnej śmierci pierwszego, a następnie i drugiego – miecznika koronnego Józefa Humieckiego (1754) [Boniecki VIII, 3], miasto utrzymywała w swym ręku przez jakiś czas miecznikowa koronna Anna Humiecka. Po jej śmierci, wraz z kluczem trafiło ono do Małachowskich. Ci zaś, w 1765 r. odsprzedali cały klucz markuszowski podczaszemu latyczowskiemu Kajetanowi Hryniewieckiemu, późniejszemu wojewodzie lubelskiemu. Pozostał on ich posesorem do swej śmierci w 1796 r. [Boniecki VII, 386].

Moment erygowania parafii markuszowskiej pozostaje nieznany. Raczej nie nastąpiło to równolegle z przyznaniem wsi prawa niemieckiego [ZDM IV, 895], gdyż nie znają parafii czternastowieczne akta kamery papieskiej [Szafran 1958, 156]. Ksiądz J. A. Wadowski odnalazł w nieznanych dziś przekazach wystąpienie miejscowego plebana imieniem Mikołaj w 1433 r. [BPANKr., rkps 2375, t. 1, s. 259] i jest to najwcześniejsza znana obecnie data, potwierdzająca istnienie parafii w Markuszowie [Chachaj 2019, 127]. Biorąc pod uwagę, że w skład parafii markuszowskiej weszła wieś Kaleń, która była nabytkiem pozyskanym przez Markuszowskich po 1420, a przed 1426 r. [KZL 3, k. 341, OfWojc.,10] można przypuszczać, że fundacja doszła do skutku w trzeciej dekadzie XV w. [Sochacka 2014, 113; por. Chachaj 2019, 127]. Od drugiej połowy tego stulecia poświadczony jest we wsi drewniany kościół pw. św. Małgorzaty [DLB II, 572; Szafran 1958, 156-157], być może tożsamy ze świątynią funkcjonującą jeszcze na początku XVII w. [Szafran 1958, 157]. W średniowieczu w ramach parafii markuszowskiej znajdowały się także: Kaleń (zob.), Ostaszów (ob. Choszczów – zob.), Zabłocie (zob.) [DLB II, 572-573] oraz najprawdopodobniej Kłoda (zob.) [LR, 33]. Okręg parafialny pokrywał się z granicami włości markuszowickiej, co stanowi modelowy przykład ówczesnych szlacheckich fundacji kościelnych [Sochacka 1987, 105; Wroniszewski 2001, 126-129]. W związku ze stosunkowo późną metryką parafii markuszowickiej oraz istnieniem wsi już w pierwszej połowie XIV w. i wreszcie biorąc pod uwagę fakt związków dziesięcinnych tutejszych kmieci z klasztorem łysogórskim [Derwich 2000, 115], powstaje pytanie o wcześniejszą podległość kościelną Markuszowic. Hipotetycznie można tu wskazać na parafię garbowską (zob. hasło: Garbów) jako najbliżej położoną [Szafran 1958, mapa].

Nieznana podległość kościelna starszego osadnictwa w rejonie Markuszowic, późniejsze inwestycje Lewartów oraz uprawnienia szlachty do tzw. dziesięciny swobodnej spowodowały, że po powstaniu tam parafii dochody dziesięcinne szły do różnych instytucji kościelnych. Kmiecie siedzący na tzw. starych łanach płacili dziesięcinę snopową i konopną opactwu łysogórskiemu, gospodarze na tzw. nowiznach zasilali stół biskupa krakowskiego, natomiast dziedzice wsi oddawali dziesięcinę ze swych folwarków miejscowemu plebanowi [DLB II, 572; DLB III, 245; Derwich 2000, 115; Sochacka 2014, 113]. Ten ostatni został uposażony ziemią – posiadał trzyłanowe gospodarstwo oraz rolę położoną za dworem, z której dziesięcinę płacił benedyktynom z Łyśca [DLB III, 245; AGAD, ZDPerg., sygn. 1861].

Plebani wzmiankowani w źródłach średniowiecznych: Mikołaj w 1433, Stefan w 1437 [Szafran 1958, 156], Stanisław w 1453-1457 [AOfL 2, k. 44v-130]; Stefan w 1461-3 [AOfL 2, k. 254; AGAD, ZDPerg., sygn. 1861].

W starszej literaturze przedmiotu można odnaleźć informację o sprofanowaniu kościoła w Markuszowie przez synów zmarłego w 1553 r. Piotra Firleja, odebraniu go katolikom i przekształceniu w zbór kalwiński, który miał upaść ok. 1608 r. [Kossowski 1933, 87, 91]. Jest to jednak mało prawdopodobne. Co prawda w wizytacji biskupiej z 1675 r. można wyczytać, że świątynia była w rękach protestantów, została im odebrana i w 1611 r. ponownie konsekrowana, ale wcześniejsza wizytacja, z 1650 r. o tym nie wspomina [AKMKr., AV 10, 81v; AAL, Rep 60, A 97, 112v]. Przekształcenie kościoła markuszowskiego w zbór staje pod znakiem zapytania również w świetle innych źródeł. Przez cały XVI w. świątynia katolicka była obsługiwana przez kolejnych plebanów (1548–1556 – Jana, plebana w Bełżycach, 1557 – Mikołaja Sługockiego, 1557–1565 – Stanisława Czarnackiego, 1577 – Mikołaja Czarneckiego, 1590–1603 – Walentego Moszczeńskiego) i wikariuszy [Chachaj 2012, 370]. Równolegle, w aktach synodów różnowierczych z tego okresu nie ma żadnej wzmianki o Markuszowie, a tamtejszego kościoła nie odnajdujemy również w wykazie świątyń sprofanowanych przez heretyków z 1565 r. Przeciwnie, przeprowadzone w tym i w 1595 r. wizytacje biskupie dowodzą funkcjonowania kościoła [AKMKr, AVCap. 1, 126v–127; tamże, AVCap. 3, 54v–55]. Być może doszło tu jedynie do odprawianych doraźnie nabożeństw protestanckich, podczas wizyt Firlejów w mieście i to po latach uznano za profanację, wymagającą ponownej konsekracji. Inną sprawą jest ewentualne funkcjonowanie zboru przy markuszowskim dworze dziedziców miasteczka.

W roku 1667 Jan i Andrzej Firlejowie zapisali znaczne sumy na budowę nowego, murowanego kościoła parafialnego w Markuszowie. Według wspomnianej wizytacji z 1675 r. markuszowski kościół parafialny był jednak nadal świątynią drewnianą z 3 ołtarzami i wolno stojącą dzwonnicą. Świadczy to, że budowę zachowanej do dziś barokowej świątyni rozpoczęto po tej dacie, ukończono w roku 1682, a 8 lat później konsekrowano. Stojąca obok dzwonnica była jeszcze w 1781 r. drewniana [AKMKr., AV 10, 81v; AAL, Rep. 60, A 105, 934; https://archive.ph/20121221084857/http://www.kuria.lublin.pl/cgi-bin/parafia.cgi? ID =101724]. Przed 1595 r. przy kościele powstało bractwo św. Anny, które przetrwało do XIX w. Krótką działalność prowadziło natomiast bractwo św. Trójcy, wzmiankowane jedynie podczas wizytacji biskupiej przeprowadzonej w 1603 r. [Flaga 1981, 318]. W 1668 r. ówczesny pleban markuszowski, Józef Nieradzki, założył fundację na utrzymanie 4 księży mansjonarzy, kierownika szkoły, dwóch uczniów i organisty, co pozwoliło mu przyjąć tytuł proboszcza [AKMKr, AV 10, 83v].

W okresie staropolskim parafia była zaliczana do bogatszych prebend archidiakonatu lubelskiego. W XVII w. na majątek plebana (proboszcza) markuszowskiego składały się dworek, dom wikariuszy, zabudowania folwarczne, 4 łany gruntów ornych oraz 11 poddanych, w tym 3 kmieci na półłankach i 2 gospodarstwa zagrodnicze. Nic zatem dziwnego, że w XVII–XVIII tutejszą parafię obejmowali wyłącznie przedstawiciele szlachty. W 1650 r. zarządzał nią Jan Tyburcy, w latach 1744–1755 krewny ówczesnych dziedziców wsi, kanonik kamieniecki Stefan Humiecki, o od roku 1765 Józef Zagórski. Wcześniej, w latach 1730–1742 proboszczem w Markuszowie był Wacław Sierakowski, który w latach pełnienia tej funkcji był też biskupem kamienieckim (1739–1742). Swą karierę uwieńczył godnością arcybiskupa lwowskiego [Szczepaniak 210, 182; Pałyga 1986, 31]

Wizytacja biskupia z 1595 r. wspomina o istnieniu w Markuszowie przytułku dla ubogich, z własnym kościółkiem, czy też kaplicą pw. św. Stanisława. Był on obsługiwany przez jednego z wikariuszy kościoła parafialnego, a ubodzy utrzymywali się z jałmużny [AVCap. 3, 57]. W 1608 r. podskarbi koronny Jan Firlej ufundował wraz z małżonką Gertrudą Opalińską szpitalną prepozyturę markuszowską z odrębnym kapelanem. Na jego stałe uposażenie i utrzymanie ubogich fundatorzy przeznaczyli dwa ogrody, łąkę, niewielki folwark i mąkę z miejscowego młyna. Kosztem dziedziców wzniesiono wówczas murowany kościół szpitalny pw. św. Ducha, konsekrowany w 1611 r. Obok znajdował się drewniany budynek szpitala, przeznaczony dla 12 ubogich i dom proboszcza szpitalnego [AKMKr AV 10, 89]. W drugiej połowie XVIII w., po zachodniej stronie kościoła św. Ducha, wzniesiono od podstaw nowy budynek dla ubogich, składający się jak stary z sieni i dwu izb, a przy kościele małą, murowaną dzwonnicę. Obok, znajdowało się kilka drewnianych budynków gospodarczych oraz drewniany dworek kapelana. Kościołem szpitalnym opiekowali się markuszowscy mansjonarze lub odrębny kapelan, a w drewnianym budynku przytułku przebywało zwykle 6 ubogich [Kartoteka; Góralski 1982, 34, 187–188].

W XVIII w. w Markuszowie i całej parafii nie było ani protestantów, ani dyzunitów, znaczącą część mieszkańców miasta zaczęli natomiast stanowić Żydzi. Nie wiadomo dokładnie, kiedy w Markuszowie pojawili się pierwsi wyznawcy religii mojżeszowej. Wzmianka z 1637 r. wskazuje, że już wówczas posiadali w miasteczku domy. W XVII w. nie było ich zapewne zbyt wielu, skoro w 1674 r. podatek zapłaciło tu zaledwie 9 Żydów [MDDŻ, t. 3, 57; AGAD, ASK I, sygn. 162, s. 57]. Według niepotwierdzonych wiadomości, w 1681 r. Żydzi markuszowscy mieli uzyskać przywilej na budowę synagogi [https://pl.wikipedia.org/wiki/Synagoga_w_Markuszowie]. Pierwsze wiadomości źródłowe o jej istnieniu, z zarazem o markuszowskiej gminie żydowskiej (kahale), pochodzą z 1704 r., a wynika z nich, że bóżnica była wówczas budynkiem drewnianym, zbudowanym niedawno obok kościoła szpitalnego św. Ducha. Czasem dochodziło do napięć, a nawet starć ludności chrześcijańskiej Markuszowa z Żydami, bowiem według proboszcza Macieja Tomickiego nabożeństwa w synagodze i lekcje tam prowadzone zakłócały nabożeństwa i procesje [MDDŻ, t. 1, 110]. Częściej dążono do rozwiązań kompromisowych, jak w 1735 r., gdy po pożarze wspomnianej bóżnicy, Żydzi markuszowscy uzyskali zgodę kardynała Jana Aleksandra Lipskiego na jej odbudowę. Istnienie w XVIII w. markuszowskiego kahału potwierdzają źródła z 1765 r., wg. których obejmował on poza miastem 19 wsi. W samym Markuszowie mieszkało w 1748 r. 191, w 1765 r. 237 starozakonnych, a w 1787 r. – 332. W tym ostatnim roku, stanowili 27,8% mieszkańców miasta i byli właścicielami blisko 30% znajdujących się w nim nieruchomości [Muszyńska 1998, 124, 200, 214, 239].

Markuszowska szkoła parafialna jest poświadczona w 1595 r., gdy wzmiankowano o jej rektorze i budynku z ogrodem, znajdującym się na północ od przykościelnego cmentarza. Proboszcz opłacał kierownika placówki (nauczyciela) i kantora uczącego chłopców śpiewu. Funkcjonowanie szkoły poświadczone jest w kolejnych wizytacjach, np. 1611 i 1675, [AKMKr, AV 10, 83v; Kot 1912, 237], z wyjątkiem przeprowadzonej w 1721 r. Jednak w kolejnej, z roku 1748 jest mowa, że kierownikiem szkoły był miejscowy organista Kazimierz Józefowicz, a wspomagał go kantor Antoni Płotniocki, [AKMKr AV 43, 59]. Z 1675 r. znany jest także inwentarz biblioteki kościoła parafialnego w Markuszowie, liczącej 122 tytuły, kolejny z 1721 r. świadczy, że liczba pozycji wzrosła do 143 tytułów [AKMKr, AV 10, 87-88; tamże AV 20, 451–453]. W drugiej połowie XVIII w. szkoła markuszowska na jakiś czas podupadła, co w drastyczny sposób odbiło się na wykształceniu chrześcijańskich mieszczan. Wystarczy tu wspomnieć, że niemal wszyscy podpisywali się „krzyżykami”, nawet wszyscy włodarze miasta. Sztuką pisania mógł się poszczycić jedynie pisarz miejski [APL, AmM 4, 106]. Kolejna wizytacja biskupia świadczy, że szkoła wznowiła działalność w 1780 r., w nowym budynku, wzniesionym za cmentarzem przykościelnym kosztem dziedzica Hryniewieckiego. Nauczycielem został wówczas Franciszek Chojnacki [AAL, Rep. 60, A 105, 944]. O istnieniu szkoły żydowskiej w Markuszowie tego okresu nie posiadamy żadnych informacji.

Mieszkańcy wsi wzmiankowani w źródłach średniowiecznych: Kmieć Wojciech (1429 r.) [KZL 5, k. 260]; kmieć Jan Godek (1463 r.) [AOfL 2, k. 328] młynarz Stanisław (1463 r.) [AOfL 2, k. 328]; Piotr Maciąg (1496 r.) [KWŁL, 1244]; Piotr poddany Zbigniewa, który dzierżawił karczmę w Kijanach (1491 r.) [KZL 8, k. 84]; były kmieć(?) Klos z Markuszowic, obywatel miasta Kamionki (pocz. XVI w.) [KSMK, 426].

Na podstawie podatków pobieranych z Markuszowa, historycy szacują, że w II poł. XVI w. liczył on 450–600 mieszkańców, a w 1626 r. ok. 530. W 1674 r. w Markuszowie odnotowano 261 mieszkańców powyżej 10 roku życia, spośród których 7 mieszkało na folwarku, 6 we dworze, a pozostali w mieście. Wśród tych ostatnich było 9 Żydów. Doliczając do tego dzieci i nieopodatkowaną biedotę, całkowitą liczbę mieszkańców można szacować najwyżej na ok. 350 osób, co było widocznym skutkiem ówczesnych wojen i epidemii [AGAD, ASK I, sygn. 162, s. 57; Puchlerz 1983, 65]. Wyraźny wzrost populacji miasta jest widoczny dopiero w II poł. XVIII w. – w 1787 r. mieszkało tu aż 1194 osoby, w tym 862 chrześcijan i 332 Żydów [Kumor 1977, 276].

O aktywnym podejściu Lewartów do kwestii podnoszenia dochodowości posiadanych majątków świadczą zabiegi o uzyskanie dla nich prawa niemieckiego, czego skutkiem był najpierw dokument Władysława Łokietka z 1317 r. obdarzający ich wsi prawem niemieckim w odmianie średzkiej, a następnie dyplom z 1330 r. zmieniający to prawo na odmianę magdeburską [ZDM IV, 895 i KDM II, 602].

Markuszowice były ośrodkiem pięciowioskowego klucza, w którego skład wchodziły ponadto: Ostaszów (ob. Choszczów w gm. Kurów – zob.), Kaleń (zob.), Kłoda (ob. gm. Kurów – zob.), Zabłocie (zob.). Kasztelan żarnowski Jan utrzymywał tu swego rządcę, którym był przedstawiciel drobnej szlachty Mikołaj z Drzewc [NABM 1, k. 185, 210, 216]. W Markuszowicach znajdował się dwór-folwark poświadczony w latach 1477 i 1479 [KZL 9, k. 193v, 277v; także: DLB II, 572; DLB III, 245]. Nic nie wiadomo na temat jego ewentualnej funkcji obronnej, stąd dywagacje na ten temat, zwłaszcza bez oparcia w badaniach terenowych (archeologicznych), są mało przekonujące [por. Kseniak 2021, 72-73]. Według Długosza gospodarstwo dworskie powstało nieprawnie na dawnych gruntach kmiecych, które oddawały dziesięcinę benedyktynom [DLB III, 245]. Byłby to zatem przykład zastosowania rugu wobec kmieci. We wsi funkcjonował młyn, bowiem w 1463 r. wzmiankowano tutejszego młynarza Stanisława [AOfL 2, k. 328]. Działała też karczma [DLB III, 245]. Zdaniem Jana Długosza istniało tu 13,5 łanów kmiecych, z których uzyskiwano 7 względnie 10 grzywien dochodu dziesięcinnego oraz niesprecyzowana liczba gospodarstw zagrodniczych [DLB II, 572, DLB III, 245]. Nie wszystkie pożytki istniejące w Markuszowicach faktycznie znajdowały się w dyspozycji właścicieli. Wiadomo np., że Zofia z Tęczyńskich Słaboszowa, wdowa po Eustachym z Markuszowic, wydzierżawiła swą oprawę krewniakowi – kasztelanowi wiślickiemu Janowi z Tęczyna [KZL 9, k. 631]. Centralna pozycja i funkcja Markuszowic we włości od niej nazwanej była, jak się zdaje, głównym czynnikiem miastotwórczym z punktu widzenia Mikołaja Firleja, który podjął się lokacji miasta.

Markuszowicki klucz majątkowy traktowany był jako gospodarcza całość. Warto tu podkreślić, że przez całe XV stulecie nie doszło do jego dezintegracji, choć rodzina uległa sporemu rozrodzeniu [Sochacka 2014, 112-115]. O całościowym podejściu do tej majętności ze strony właścicieli świadczą ich zapisy wienno-posagowe. Jan z Markuszowic w 1451 r. oprawił żonie wiano na wszystkich wsiach klucza [KZL 6, k. 65]. Spora suma trzech tysięcy grzywien daje wyobrażenie o wartości i dochodowości całej włości. Podobnie wyglądały te zapisy w kolejnej generacji Markuszowskich – zabezpieczali oni swe żony na wszystkich wsiach tworzących włość [KZL 9, k. 185, 193v]. Zapisom dziedziców nie dorównywały sumy, które były przeznaczone na posagi ich córek lub sióstr, które opiewały na 400 grzywien, co zresztą także stanowiło sumę niemałą. Wiadomo, że kasztelan żarnowski Jan wyasygnował ją co najmniej trzykrotnie [KZL 8, k. 81], czwartą zaś jego córka wysądziła już od jego wnuków [KZL 8, k. 206]. Należy jednak pamiętać, że właściciele klucza markuszowickiego posiadali jeszcze inne dobra ziemskie, położone poza ziemią lubelską, które też przynosiły określone dochody.

W latach 30. XVI w. opłacano w Markuszowicach podatek od 17 łanów kmiecych i młyna [ŹD, XIV, 359]. Pomimo przekształcenia ok. 1550 r. Markuszowa w miasto, do końca XVII w. nie było tu, poza kościołami, murowanych budynków, bowiem jednokondygnacyjne domy wznoszono wyłącznie z drewna, podobnie jak budynki użyteczności publicznej, np. wspomnianą pod rokiem 1587 łaźnię. Podróżujący drogą wiodącą z Lublina, wjeżdżali na prostokątny rynek od południowego wschodu, a opuszczali go północno zachodnią pierzeją, jadąc dalej, w kierunku Wisły. Poza rynkiem, najgęściej zabudowanymi ulicami były ulica Lubelska, Nadstawna i Folwarczna. Źródła nie wspominają o istnieniu w tym okresie ratusza [Puchlerz 1983, 63]. W południowej części miasta znajdował się ponadto folwark z dworem. Drugi folwark posiadał pod miastem markuszowski pleban [BJ, rkps 7209, 67–67v; AGAD, ASK I, sygn. 162, s. 57; AAL, Rep. 60, A 105, 944].

Mimo lokacji miejskiej, podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców Markuszowa w całym okresie staropolskim była uprawa pól, ogrodów i hodowla bydła. Każdy obywatel posiadał dom z budynkami gospodarczymi na zapleczu, a także grunty orne, ogrody i łąki poza obszarem zabudowy miejskiej. Pola te, zwane potocznie „folwarkami” nie były duże, ale znajdowały się na nich chlewy, obory czy stodoły. [APL, AmM 1, passim; tamże 2, passim; Puchlerz 1983, 65]. Do XVIII w. rzemiosło nie odgrywało w gospodarce Markuszowa poważniejszej roli. W drugiej połowie XVI w. pracowało tu najwyżej kilkunastu rzemieślników, a, w 1626 podatek pobrano tu zaledwie od 7, z pewnością nie wszystkich [Rejestr 1626, 134]. W księgach miejskich Markuszowa z XVI–XVII w. pojawiają się rzeźnicy, piekarze, krawcy, kuśnierze, rymarze i stolarze oraz szynkarze gorzałki, piwowarzy, pończosznicy, sukiennicy, tkacze, bednarze, kołodzieje, kotlarze, kowale, murarze, zduni, szewcy, cyrulicy, a nawet złotnik (1682). Wiadomo również, że od samego początku przy mieście pracował młyn, a dużą rolę odgrywało szynkowanie (za zgodą dziedziców) przez mieszczan gorzałki i piwa. Poszczególne zawody nie były reprezentowane zbyt licznie, toteż w Markuszowie wykształcił się tylko jeden cech – szewski, wzmiankowany w 1683 r. [AGAD, ASK I, sygn. 33, 479v; APL, AmM 1, passim; tamże 2, passim; Puchlerz 1983, 67 i przyp. 44]. Mimo, że miasto było doskonale położone, na trakcie prowadzącym z Lublina przez Kazimierz i Radom do Europy Zachodniej, a przez Sieciechów do Warszawy i Gdańska, nie stało się znaczniejszym centrum handlowym. Konkurencja Lublina i w pewnym stopniu także Kurowa sprawiła, że było jedynie etapem dla obcych kupców i ośrodkiem handlu lokalnego ożywającym w dni targów oraz jarmarków. Markuszów nabierał wówczas znaczenia jako centrum klucza wsi, należących do jego dziedziców, pozwalającym ich mieszkańcom na zbywanie płodów rolnych. Do klucza markuszowskiego w XVI–XVII w. należały: Góry, Bobowiska, Łany, Zabłocie, Kaleń, Kłoda, Ostaszów, Barłożyska, Niebrzegów i Łąkoć [BJ, rkps 7209, 67–67v; AGAD, ASK I, sygn. 162, s. 57; Ujma 2005 159]. Miasto ucierpiało znacznie podczas wojen toczonych w połowie XVII w. z Kozakami, Moskwą i Szwecją. Próbując ożywić gospodarkę miejską 25 lutego 1686 r. król Jan III Sobieski potwierdził dotychczasowe prawo miejskie Markuszowa oraz nadał mu 6 trzydniowych jarmarków, w terminach: na św. Macieja Apostoła (24 lutego), św. Józefa (19 marca), św. Stanisława (8 maja), św. Jakuba (25 lipca), św. Jadwigę (15 października i św. Tomasza (21 grudnia). Przeniósł jednocześnie cotygodniowe targi z wtorków na niedzielę oraz zezwolił na utworzenie cechów – tkackiego, szewskiego i krawieckiego [Puchlerz 1983, 68]. Jednocześnie, biorąc pod uwagę skutki pożaru, który wówczas zniszczył Markuszów, król zwolnił jego mieszkańców z podatków na 8 lat. Poprawiło to nieco sytuację i w czasach Sobieskich, Markuszów stał się jednym z centrów sprzedaży produktów rolnych z przynależącego doń klucza wsi do Gdańska [APL, AmM 3, 266–267; Ujma 2005, 2002].

W 1775 r. Markuszów wraz z plebanią kościoła parafialnego liczył 120 dymów, w 1789 odnotowano ich tu łącznie 142, a w 1790 r. – 139. W ostatnim z przytoczonych lat odróżniono 95 dymów chrześcijańskich i 44 żydowskie. Sześć dymów należało wówczas do proboszcza, a 2 do szpitala św. Ducha, czyli przytułku. Przy drodze do Garbowa znajdowała się cegielnia i karczma. Z innych źródeł wiadomo, że był tu też browar dworski, dzierżawiony wraz z karczmą przez żydowskich arendarzy, gdzie wyrabiano gorzałkę. Prawo do propinacji na własny użytek, mogli też za opłatą uzyskać mieszkańcy miasta. Klucz markuszowski obejmował wówczas poza miastem 17 wsi, tj. Łany, Kaleń, Kłodę, Bobowiska, Barłogi, Łąkoć, Choszczów, Góry, Zabłocie, Piotrowice, Piotrowice Małe, Kopin, Sługocin, Bronice, Niebrzegów, Buchałowice, Łopatki i Strzelce [Kartoteka; APL, CL RMO 270, 163]. Należały do niego również wielkie sosnowe lasy, rozciągające się pomiędzy Bobowiskami i Kłodą oraz niewielki lasek Borek, na północ od kościoła markuszowskiego. Spore zyski właścicielom Markuszowa przynosiło tzw. grobelne, pobierane na grobli przy błotach, przez które prowadziła droga warszawska [Góralski 1967, 552]. Zachowały się ponadto informacje z drugiej połowy XVIII w. o poczmistrzach markuszowskich, a część tutejszych mieszczan zatrudniana była do różnych prac w dworze, czasem na stałe, np. jako ogrodnicy, dworzanie itp. [APL, AmM 4, 32, 35]. W 1783 r. na prośbę mieszczan właściciel Markuszowa sfinansował budowę drewnianego budynku na potrzeby zebrań miejskich. Warto również wspomnieć, że Kajetan Hryniewiecki inwestował w markuszowskie nieruchomości odsprzedając je potem z zyskiem, co przy okazji poprawiało miejscową infrastrukturę. Przy rynku markuszowskim kazał wybudować murowany dom zajezdny, a w 1782 r. jeden z pierwszych, jak się zdaje, murowany dom mieszkalny. Obydwie nieruchomości zostały szybko sprzedane miejscowym Żydom [APL, AmM 4, 105, 107]. Kajetan Hryniewiecki wzniósł też po 1765 r. najokazalszą budowlę Markuszowa, którą stał się murowany pałac, otoczony z trzech stron kanałami i stawami zasilanymi przez Kurówkę. Budowla znajdowała się na południe od miasta, a zachowany rysunek projektu pozwala sądzić, że posiadała dwa skrzydła i dwie kondygnacje. Ponadto, nowo wybudowanymi murowanymi domami były w 1781 r. plebania oraz mieszkanie mansjonarzy [AAL, Rep. 60, A 105, 943–944; https://fotopolska.eu/Markuszow-Palac-Hryniewieckich?najnowsze].

W czasach potopu szwedzkiego miasto zostało zniszczone przez wojska obce i sojusznicze. 20 lutego obozował w nim król Karol X Gustaw maszerujący armią szwedzką na Lublin. Latem tego samego roku kilka tygodni stacjonowali w kluczu markuszowskim Tatarzy Krymscy, a potem wojska litewskie. Jesienią 1672 r. między Kurowem a Markuszowem obozowało szlacheckie pospolite ruszenie [Kersten 1965, 267; Akta sejmikowe II, 464]. Podobne straty poniosło miasto podczas III wojny północnej, kiedy to przez Markuszów przechodziły wojska polskie, litewskie, szwedzkie, saskie oraz rosyjskie. W 1704 r. przez dłuższy czas stacjonowały tu oddziały konfederacji sandomierskiej, popierające Augusta II. W kolejnych latach obce i swoje wojska dopuszczały się rabunków, wymuszania kontrybucji, pobić, a nawet zabójstw [Kupisz 2015, 213, 222–223], co zakończyło się dopiero porozumieniem na sejmie 1717 r. W październiku 1781 r. w markuszowskim pałacu Kajetana Hryniewieckiego zatrzymał się na nocleg w drodze do Lublina król Stanisław August Poniatowski [PSB 10, 60]. 26 lipca 1792 r. doszło pod Markuszowem do ostatniej bitwy wojny polsko-rosyjskiej, toczonej w obronie Konstytucji 3 maja. Polska kawaleria na czele z ks. Józefem Poniatowskim uderzyła na Kozaków Dońskich, penetrujących teren przed miastem od strony Garbowa. Natknęła się jednak na zasadzkę i polscy ułani zostali wyparci przez trakt warszawski, aż za Markuszów. Dopiero nadciągające posiłki pozwoliły powstrzymać Rosjan. W trakcie bitwy zginął gen. inspektor jazdy Stanisław Iliński, ugodzony kulą w Markuszowie, niewiele brakowało również by poległ lub został ranny ks. Poniatowski. Wobec ogłoszonego zawieszenia broni, walkę dość szybko przerwano, a obie strony pozostały na zajmowanych pozycjach do następnego dnia (Rosjanie w Markuszowie, ks. Józef w Kurowie), po czym Polacy odeszli do Kozienic [Wolański 1924, 347–348].