Przejdź do treści

Kaleń

    Herb gminy
    Markuszów

    Kaleń

    Powiat: puławski

    Gmina: Markuszów

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Markuszów.

    Nazwa, przynależność administracyjna

    Przez długi czas, tj. w przeciągu XV-XVIII w., brzmienie nazwy było niestabilne, występując w formach: Kalinie, Kalina v. Kaliny oraz Kalenie, Kalenice [SHGL, 93; ŹD 14, 359; APL, KmL 2.5.1, sygn. 266, k. 50v; Rejestr 1626, 134; APŁ, Arch. Bart., sygn. 48, s. 313]. Forma Kaleń pojawiała się od XVIII w. z coraz większą konsekwencją [Kumor 1977, 276; Kartoteka]. Zdaniem językoznawcy miano Kaleń (szczególnie biorąc pod uwagę pierwotne formy) należy do grupy nazw topograficznych i zostało wywiedzione od gwarowego określenia kałuży v. rzadkiego błota, bagna [Kosyl 1974, 157-158; tak samo: Kseniak 2021, 80].

    W średniowieczu i w okresie staropolskim (do 1795 r.) okolice Kalenia leżały na terenie ziemi lubelskiej, od 1474 r. woj. lubelskiego, wchodząc w skład pow. lubelskiego [SHGL, 34; por. Ćwik, Reder 1977, 27, 33, 39-40].

    Kaleń (Kalenice) na austriackiej mapie Heldensfelda z 1801-1804 r. maps.arcanum.com

    Mikrotoponimia

    Współczesne – części wsi: Kalinówka; cieki i zbiorniki wodne: Strumyk Olszowiecki, Zalew w Kaleniu (zbiornik retencyjny); inne: Cyganka (góra) [na podstawie danych z Geoportalu].

    Antroponimia

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1981 i 1983 odkryto 4 stanowiska. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze z późnego neolitu (kultura amfor kulistych) oraz nieznanej fazy średniowiecza. W kilku przypadkach nie określono chronologii zarówno ułamków ceramiki naczyniowej, jak i odpadków krzemiennych [NID, AZP obszary: 74-78 i 75-78; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 2, 8].

    Ponadto na terenie tej miejscowości odkryto skarb monet z XVI w. [Grochecki, Solarska 2010, 136].

    Pierwsza wzmianka o osadzie

    Po raz pierwszy wieś wzmiankowana jest 2 stycznia 1420 r. jako własność Piotra z Bochotnicy (Kurowskiego) [KZL 3, k. 341].

    Właściciele i zarządcy

    Pierwszym znanym źródłom właścicielem Kalenia był Piotr Kurowski [KZL 3, k. 341], który na początku 1420 rozgraniczał swoje wsie Kaleń i Płonki od sąsiednich Markuszowic. Kaleń nie została wspomniana w zapisie transakcji z 1399 r., gdy ojciec Piotra Klemens Kurowski nabywał miejscowe włości z rąk Jaśka z Bejsc [SPPP VIII/2, 8073], choć trzeba przyznać, że zapis ten nie był zbyt precyzyjny. W każdym razie nie jest wykluczone, że wieś Kaleń (Kalinie) powstała z inicjatywy Kurowskich, po 1399 r. Już w 1426 r. osada znajdowała się jednak w rękach Jana z Markuszowic (zob. hasło: Markuszowice) [OfWojc., 10]. Oznacza to, że przed tą datą on lub jego ojciec Andrzej nabył wieś od Kurowskiego, choć ten fakt nie został odzwierciedlony w zachowanych źródłach.

    Źródłowa dokumentacja aktywności właścicieli odnoszącej się do wsi Kaleń jest uboga i najczęściej dotyczy działań na poziomie całego klucza markuszowickiego. Wiadomo, że kolejni właściciele dokonywali zapisów wienno-posagowych dla żon na wszystkich wsiach klucza. Jan Markuszowski kasztelan żarnowski oprawił żonie Annie 100 kóp groszy wiana i aż 3000 tysiące grzywien posagu [KZL 6, k. 65]. W 1477 r. Barbara żona Andrzeja z Zakrzowa, niegdyś z Markuszowic skwitowała mężowski zapis na całej włości markuszowickiej, niestety nieznanej wartości [KZL 9, k. 185]. W tym samym roku Eustachy dziedzic Markuszowic zapisał swej żonie Zofii z Tęczyńskich oprawę na połowie wszystkich swoich dóbr w wysokości dwóch tysięcy grzywien, wymieniając przy tej okazji wszystkie wsie klucza markuszowickiego, w tym Kaleń [KZL 9, k. 193v, także k. 630v].

    W 1521 r. wieś została wykupiona wraz z Markuszowem i kluczem dóbr markuszowskich przez Mikołaja Firleja [Jusiak 2011, 89], po czym przechodziła w ręce kolejnych spadkobierców z tej rodziny. Po wygaśnięciu męskiej linii Firlejów, od lat 70. XVII po schyłek XVIII w. dziedziczyli ją kolejno: Sobiescy, Humieccy, Małachowscy, a następnie Kajetan Hryniewiecki (zob. hasło: Markuszów). Czasami była jednak wydzierżawiana lub zastawiana z prawem odkupu, jak ok. 1676 r., gdy posiadał ją Jan Wysocki [ŹD 15, 302].

    Stosunki etniczne i wyznaniowe

    Wieś należała do parafii Markuszów [DLB II, 572], choć ta podległość powstała zapewne dopiero po nabyciu osady przez Markuszowskich (po 1420, a przed 1426 r.). Wziąwszy pod uwagę informację z 1443 r. o zagarnięciu dochodów dziesięcinnych z tzw. nowizn przez plebana z Garbowa [ZDKiDK II, 444], można wysunąć domysł, że pierwotnie Kaleń należał do parafii garbowskiej, podobnie jak sąsiadujące z nim od zachodu Płonki Kurowskich [zob. SHGL, 183; Derwich 2000, 157].

    Oświata

    Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach

    Około 1444 r. wzmiankowano w źródłach kmiecia z Kalenia Pawła, który pozwał dziedzica Snopkowa o zabranie konia i sprzętów domowych o wartości 1 grzywny [KZL 1, s. 252, 263]. W 1491 poświadczony jest z kolei pracowity karczmarz Piotr [KZL 3, k. 73v], określony jako poddany Zbigniewa. Według wykazu podatkowego z 1674 r. w Kaleniu zapłaciło pogłówne 5 osób pochodzenia szlacheckiego i 35 plebejuszy [AGAD, ASK I, sygn. 162, s. 57]. W 1787 r. odnotowano tu 108 mieszkańców, wyłącznie chrześcijan [Kartoteka].

    Informacja z 1442 r. [ZDKiDK II, 434] o istnieniu we wsi 11 starych i 10 nowych łanów została błędnie utożsamiona z Kaleniem [zob. SHGL, 93; por. Derwich 2000, 158]. Nie znamy zatem ilości gospodarstw kmiecych w Kaleniu, wiadomo tylko, że przynosiły one dochód biskupowi krakowskiemu z tytułu dziesięcin w wysokości 6 grzywien [DLB II, 572; LR, 33]. We wsi funkcjonowała też karczma poświadczona już w 1426 r. [OfWojc., 10] i ponownie w 1491 r. [KZL 3, k. 73v]. Wieś była częścią pięciowioskowej majętności markuszowskiej (zob. hasło: Markuszów), którą właściciele traktowali jak gospodarczą całość. W 1563 r. uprawiano tu 4,5 łanów kmiecych [AGAD, ASK I, sygn. 33, 479v], a w pierwszej połowie XVII w. opłacano podatek już tylko z 3,6 łanów [Rejestr 1626, 134]. Druga połowa XVII w. okazała się okresem regresu gospodarczego dla tej wsi, w 1683 r. było tu co prawda 11 gospodarstw, ale tylko 6 z nich przynosiło dochody, a 5 porzucono i nikt nie uprawiał w nich roli. W 1775 r. odnotowano w Kaleniu 17 dymów, a w 1790 r. – 21, w tym 19 w chałupach chłopskich, jeden w młynie i jeden w karczmie. Znaczną rolę w gospodarce wsi musiało odgrywać również leśnictwo, bowiem znajdował się tu wówczas tartak [Ujma 2005, 111; Kartoteka].

    Zabytki i obiekty przyrodnicze

    Ważne wydarzenia

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci