Wygnanka (pow. bialski)

Patrz hasło: Sosnówka.

Nazwa bardzo popularna i często występująca. Określano tak zwykle niewielkie skupiska gospodarstw położonych na uboczu, poza właściwą wsią, jakby ,,wygnanych” poza jej terytorium. Często takie „wygnanki” usamodzielniały się i tworzyły osobną wieś. Biorąc pod uwagę warunki geograficzno-topograficzne, domniemywać można, że Wygnanka mogła wyłonić się z Romanowa.

Ziemie, na których powstała Wygnanka położone były w powiecie brzeskim województwa brzeskolitewskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne powstały na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. wieś należała do gminy Romanów [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II z 1864 r. gmin samorządowych w Królestwie Polskim, wieś weszła w skład nowej gminy Romanów [APL, BKSW, sygn. 4], której siedzibę w 1933 r. przeniesiono do Sosnówki. W 1933 r. utworzono gromadę Wygnanka, w skład niej wszedł też folwark Romanów [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. W latach II wojny światowej miejscowość należała do gminy Wisznice. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś włączono do gromady Sosnówka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. wieś należy do gminy Sosnówka [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) wieś ma następujące części: Pańskie, Pieńki i Posada [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących gospodarzy: Tichon Panczuk, Matwiej Panczuk, Piotr Słabczuk, Nikołaj Kuchta, Michaił Szymoniuk, Ihnat Kowalski, Jakow Kolada, Michaił Wegiera, Wawrysz Doleszuk, Chariton Wegiera, Matwiej Kolejko, Iwan Kolejko, Maksym Kolada, Iwan Kolada, Jakow Słabczuk, Ignat Kuriło, Josif Kolada, Paweł Matwiejuk, Semen Semeniuk, Anton Radczuk, Aleksiej Radczuk, Foma Kolada, Wasyl Dżygała, Paweł Potapiuk, Iwan Kisiel, Wasilij Bruczuk, Chwedor Kolejko, Demitr Zieniuk, Maksim Zieniuk i Paweł Nowosad [APL, ZTL, sygn. 3306].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2001 odkryto 24 stanowiska. Zebrane fragmenty ceramiki naczyniowej stanowią ślady osadnicze ze średniowiecza wczesnego (m.in. XIII w.) i późnego (XIV-XV w.), także z okresu nowożytnego (XVII-XVIII w.). Od miejscowej ludności uzyskano informacje o wyorywaniu kości ludzkich w miejscu nieistniejącego domniemanego kopca – chronologia nieznana. Nieokreślona jest także chronologia nielicznego półsurowca krzemiennego i ułamków naczyń [NID, AZP obszary: 66-89 i 67-89].

Pierwsza wzmianka o Wygnance odnosi się do roku 1631, choć osada powstała zapewne wcześniej [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 246].

W okresie, kiedy Wygnanka po raz pierwszy pojawia się w źródłach, szeroko rozumiane dobra wisznickie, do których była zaliczana, należały do krajczego koronnego Krzysztofa Franciszka Sapiehy (zm. 1665), następnie do jego najstarszego syna Kazimierza Stanisława. Ostatni w roku 1677 podzielił się dobrami z młodszymi braćmi: Andrzejem Franciszkiem oraz Władysławem Jozafatem, późniejszym wojewodą brzeskolitewskim. Niestety nie znamy szczegółów tego podziału. Szybko się on jednak zdezaktualizował, bowiem wobec śmierci obydwu braci, na początku lat 80. XVII w., Władysław Jozafat stał się jedynym dziedzicem dóbr wisznickich.  Borykający się z problemami finansowymi Władysław sprzedał w roku 1688 Wygnankę, a także Romanów, Sosnówkę (wieś i folwark), Czeputkę, Pohorylec i folwark Dubów, Świętosławie z Dunin Rajeckich Prażmowskiej, ta zaś w roku 1699 zapisała ją swojej siostrzenicy Elżbiecie z Frąckiewiczów, wdowie po Józefie Firleju i jej córce, Mariannie Firlejównie. Po śmierci Elżbiety, Wygnanką zarządzał w imieniu małoletniej Marianny jej ojczym Stanisław Władysław Potocki. W roku 1712 Marianna Firlejówna poślubiła Karola Józefa Sapiehę, syna Władysława Jozafata i tym sposobem Wygnanka oraz reszta dóbr romanowskich powróciła do Sapiehów [AGAD, AR dz. XXIII, t. 111, p. 4, s. 55-62; 119- 122; 189-193]. Władysław zmarł w Wisznicach w 1733 r., pozostawiając po sobie trzech synów: Kazimierza, Karola Józefa, późniejszego wojewodę brzeskolitewskiego i Ignacego. Tzw. „hrabstwo wisznickie” przeszło w ręce Kazimierza. Po trzech latach, po jego przedwczesnej śmierci, współwłaścicielami majątku zostali dwaj pozostali bracia. Po śmierci Ignacego (1758), Karol Józef przejął całość dóbr wisznickich, stając się jednocześnie opiekunem i protektorem swych bratanków, synów Ignacego: Józefa, Franciszka Ksawerego i Kajetana. Gdy w roku 1768 Karol Józef Sapieha zmarł bezpotomnie, schedę po nim przejęli bratankowie. Jednak wobec bardzo aktywnego ich zaangażowania w konfederację barską, dobra te zostały zasekwestrowane. Kajetan zginął w czasie walk konfederackich w roku 1771, zaś Józef musiał na kilka lat udać się na emigrację. Dobra wisznickie uniknęły konfiskaty tylko dzięki staraniom żony Józefa, Teofili z Jabłonowskich. W roku 1778 doszło do kolejnego działu dóbr wisznickich, do którego oprócz Józefa i Franciszka Ksawerego, przystąpił także Kazimierz Nestor Sapieha [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 46; PSB, t. 21, s. 13]. Klucz romanowski tych dóbr, w tym Czeputka ostatecznie przeszedł w posiadanie Ksawerego Sapiehy. Potem ich właścicielką była Teofila Sapieżyna. Borykając się z dużymi problemami finansowymi, sprzedała ona 10 listopada 1802 r. klucz romanowski, składający się z Romanowa oraz wsi Czeputka, Sosnówka i Wygnanka Błażejowi Malskiemu. W 1826 r. dobra te odziedziczył jego syn Wiktor Malski. Po jego śmierci, w 1847 r. dobra romanowskie stały się własnością jego sióstr: Zofii Kraszewskiej (1/4), Konstancji Moraczewskiej (1/4) i Józefy Szwykowskiej (1/2). Już rok później Konstancja sprzedała swój udział Zofii i jej mężowi Janowi. W 1850 r. wykupili oni część Józefy i stali się jedynymi właścicielami majątku. W 1857 r. całość sprzedali dla syna Kajetana Kraszewskiego. W 1864 chłopi stali się właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi [APL OCH, HW, sygn. 2/468].

W okresie przedrozbiorowym chłopi zamieszkujący wieś byli najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Początkowo należały one do parafii w Wisznicach, a od 1669 r. do powstałej wówczas parafii Narodzenia NMP w Motwicy, leżących w diecezji włodzimiersko-brzeskiej, a w XIX w. w diecezji chełmskiej. W 1775 r. we wsi zamieszkiwało w 28 domach 138 grekokatolików [APL, CHKGK, 122]. Z kolei w 1880 r. do parafii prawosławnej należało 334 osób z Wygnanki [APL, KPCH, sygn. 950]. W czasach likwidacji Cerkwi greckokatolickiej wierni ze wsi okazali znaczny opór przeciwko przejściu na prawosławie. Jeden z przywódców buntu, Józef Zieniuk został w 1875 r. zesłany za karę w trybie administracyjnym do guberni chersońskiej [Tarasiuk, 2018]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na legalne przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, liczba prawosławnych we wsi spadła z 299 (1904) do 43 (1906). W przededniu I wojny światowej, tj. w 1914 r., we wsi mieszkało 59 prawosławnych. Większość została wysiedlona ze wsi w ramach Akcji „Wisła” w 1947 r. [APL, KPCH, sygn. 993, 995, 1003].

Drugą grupę mieszkańców miejscowości stanowili katolicy należący do 1919 r. do parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach, a potem parafii Narodzenia NMP w Motwicy w diecezji siedleckiej. W 1858 r. we wsi mieszkało 12 łacinników [APR, ZDP, sygn. 15542]. Ich liczba wzrosła od carskiego ukazu tolerancyjnego w 1905 r., w wyniku którego większość mieszkańców wsi przeszła z prawosławia na katolicyzm.

W Wygnance rosyjska jednoklasowa szkoła ministerialna powstała w 1887 r. [APL, KCH, sygn. 1003].

Według juramentu złożonego w grodzie brzeskim w lipcu 1690 roku przez Świętosławę z Dunin Rajeckich Prażmowską chorążynę nadworną koronną, w całej włości romanowskiej obejmującej oprócz Wygnanki, Romanów, Czeputkę, Sosnówkę, Pohoryle, znajdowało się 115 „dymów”. Pozwala to szacować liczbę mieszkańców całej włości romanowskiej na około 580-700 osób. Niestety nie wiemy, ile z tych „dymów” przypadało na samą Wygnankę [AGAD, AR, dz. XXIII, t. 153, p. 13, s. 55, 58; Rejestry podymnego 1667–1690, s. 94-95]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 28 domów zamieszkanych przez 201 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 293]. W 1864 r. żyło tam 242 osób [APL, BKSW, sygn. 4]. W 1887 r. we wsi w 31 domach mieszkało 304 osób [PKSG za 1887, s. 21]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 24 budynkach zamieszkiwało 166 osób. Deklarowali oni wyznanie rzymskokatolickie – 162 i mojżeszowe – 4 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1943 r. Wygnanka miała 457 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 36]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 112 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Wygnanki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego, znaczna część ziemi była użytkowana przez włościan pańszczyźnianych. Chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku w Romanowie.

Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Za otrzymany grunt mieli zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. Na jego mocy chłopi z Wygnanki otrzymali 717 morgów ziemi. W oparciu o prawa z 1846 i 1864 uwłaszczono tam 25 gospodarzy. Natomiast tylko według prawa z 1864 r. jednego właściciela placu i ziemie wspólnotowe. Uwłaszczone gospodarstwa miały powierzchnię po ok. 27 morgów. Chłopi otrzymali następujące serwituty. Mogli paść bydło na gruncie dworskim. Ponadto mieli prawo pobieraniu drewna na poprawę i budowę budynków, ogrodzenia, sprzęty gospodarcze, 32 wozów rocznie opału, który mogli zbierać z siekierą, ale bez prawa rąbania pni drzew. W 1882 r. sprecyzowano zakres serwitutów. Chłopi zrezygnowali z serwitutów w 1928 r. w zamian za 286 ha ziemi [APL, ZTL, sygn. 3306].

• W czasie rosyjskiego spisu powszechnego w 1897 r. w Wygnance doszło do niepokojów społecznych, związanych z żądaniem części jej mieszkańców, aby zapisywani byli jako katolicy mówiący w języku polskim. Przywódcami buntu we wsi, ukaranymi przez władze carskie karami administracyjnymi byli: Iwan Zaniuk, Józef Zaniuk i Paweł Kołoda [APL, ZŻPB, sygn. 41].

• Znaczna część mieszkańców wsi aktywnie uczestniczyła w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej z Królestwa Polskiego i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie, zorganizowanej na przełomie 1908/1909 r. przez Koło Polskie w III Dumie Państwowej. List protestacyjny podpisało 171 mieszkańców Wygnanki [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

• Większość mieszkańców Wygnanki, w obawie przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi i austriackimi, w sierpniu 1915 r. udała się na uchodźstwo w głąb imperium rosyjskiego. Wśród osób korzystających z pomocy polskiego Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Piotrogrodzie byli m.in.: Marcin Golik (3 osoby z rodziną), Nikodem Kaźmiruk (4), Szymon Wegera (6), Piotr Pietraczyk (6), Szymon Kolejko (7), Szczepan Tarasiuk (3), Grzegorz Kolęda (4), Marianna Katczuk (4), Eliasz Słabko (5), Jan Słabko (2), Roman Słabczuk (4), Maciej Kolejko (5), Konrad Wegera (3), Jarosław Kolada (3), Ignacy Łobacz (3) i Jan Wegera (4). Wszyscy wymienieni, czyli w sumie 66 osób, przebywali w guberni penzeńskiej [AAN, CKO, sygn. 334].

• W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. poległ Sawczuk z Wygnanki [APL OR, RGO. Polski Komitet Opiekuńczy w Białej Podlaskiej, sygn. 38]. Represje okupanta niemieckiego w okresie II wojny światowej dotknęły mieszkań Wygnanki w mniejszym stopniu, niż większość okolicznych wsi. Śmierć poniósł tylko Jan Pastuchow wzięty za zakładnika 12 września 1942 r. i osadzony w obozie koncentracyjnym na Majdanku [Doroszuk, 2018].