Żeszczynka

Patrz hasło: Sosnówka.

Pochodzenie nazwy niejasne. Pierwotnie wieś określana jako Żeszczyno Wola, Zeszczynka. Na tzw. mapie Heidensfelda (1801 – 1804) jako Rzeszczynka.

Ziemie, na których powstała Żeszczynka, położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Początkowo w województwie trockim, a od 1513 r. w powiecie brzeskim województwa podlaskiego. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r. wydzielono z niego województwo brzeskolitewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim] [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne powstały na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. wieś należała do gminy Wisznice, a od 1856 r. do gminy Sapiehów [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II z 1864 r. gmin samorządowych w Królestwie Polskim, wieś weszła w skład nowej gminy Romanów [APL, BKSW, sygn. 4], której siedzibę w 1933 r. przeniesiono do Sosnówki. W 1933 r. utworzono gromadę Żeszczynka w skład jej weszły też kolonie Zapole i Żuławy [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. W latach II wojny światowej miejscowość należała do gminy Wisznice. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś włączono do gromady Przechód [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64], a od 1962 r. do gromady Sosnówka [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. wieś należy do gminy Sosnówka [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) wieś ma następujące części: Pieńki, Zady, Zapole i Żuława [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1846 r. gospodarstwa we wsi posiadali: Iwan Przybysz, Piotr Chotyniec, Iwan Chomiuk, Melan Martychowiec, Andrzej Eliaszuk, Iwan Lewczuk, Michał Karpiuk, Daniło Martychowiec, Suzon Suzoniuk, Iwan Klimiuk, Antoni Karpiuk, Prokop Klimiuk, Oleksa Szeniawski, Semen Zacharuk, Niczypor Howoruszka, Sawka Waszczuk, Sewesten Chulewski, Hryć Perchuć, Michał Maksymiuk, Eliasz Klimiuk, Bartłomiej Chomiuk, Lewko Perchuć, Wasyl Przybysz, Miron Waszczuk, Jan Worobiej, Paweł Martychowiec, Choma Paciuk, Potap Bożyk, Prokop Odyniec, Paweł Klimiuk, Naum Waszczuk, Eudochim Wasyluk, Jan Panasiuk, Semen Bezyk i Karp Paciuk [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2001 odkryto 12 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej (ślady osadnicze) stwierdzono kilka epizodów chronologicznych: ze środkowego neolitu (kultura pucharów lejkowatych), epoki brązu (kultura: trzciniecka i łużycka) oraz bliżej nieokreślonych faz średniowiecza wczesnego i późnego [NID, AZP obszar 66-88]. 

Pierwsza wzmianka o Żeszczynce (Żeszczyno Wola) odnosi się do roku 1590 [LBN, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 39]. Wieś powstała zapewne niewiele wcześniej, bowiem nie odnotowano jej w dziale dóbr między synami Pawła Sapiehy z roku 1579 [Sapiehowie, 1890, s. 333-334].

Tereny, na których z czasem powstała Żeszczynka, należały do szeroko rozumianych dóbr wisznickich i pierwotnie były częścią domeny książęcej. W roku 1511 Zygmunt I nadał m.in. Wisznice, Łyniew oraz okoliczne tereny wraz ze wszystkimi gruntami, rzekami, stawami, lasami, poddanymi, etc. swojemu zasłużonemu i zaufanemu urzędnikowi, dyplomacie, wojewodzie witebskiemu, a potem podlaskiemu, Iwanowi Sapieże [LM, ks. 25, nr 139; AGAD, Metryka Litewska – transkrypcje, sygn. 209, s. 877-881]. Poprzez rozmaite transakcje, skupywanie dóbr, prowadzenie akcji osadniczej, itp. rozpoczął on budowanie rozległego kompleksu dóbr, skupionych wokół ośrodków w Kodniu i Wisznicach. W ten sposób, rozluźniwszy mocno związki z rodzimą Smoleńszczyzną, stał się Iwan Sapieha protoplastą kodeńskiej linii rodu. Po śmierci Iwana Sapiehy w roku 1517, dobra wisznickie i kodeńskie przejął na ponad 60 lat jego syn, Paweł Sapieha, z czasem wojewoda nowogrodzki. Na jego czasy przypada chyba najbardziej intensywny rozwój tych terenów. Po śmierci Pawła, w roku 1579, dobrami po nim podzielili jego synowie. Dobra kodeńskie przypadły w udziale wojewodzie mińskiemu Mikołajowi, zaś bardziej nas tu interesującą włość wisznicką otrzymał Andrzej Sapieha [Sapiehowie, 1890, s. 333-334]. Jak się zdaje Andrzej Sapieha nie zarządzał bezpośrednio przypadłymi mu dobrami, początkowo wydzierżawiał włość wisznicką bratu Mikołajowi, a w roku 1590, ostatecznie mu ją odsprzedał [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 38-40]. Po śmierci Mikołaja w roku 1599, dobra wisznickie (w tym Żeszczynkę) otrzymał jego syn, także Mikołaj zwany Piusem, późniejszy wojewoda brzeskolitewski, zaś w roku 1614, w wyniku działów rodzinnych przeszły w ręce Krzysztofa Sapiehy, brata tego ostatniego. Po śmierci Krzysztofa, w roku 1637, powróciły na krótko do Mikołaja Piusa Sapiehy. Gdy ten zmarł w roku 1644, po różnych perypetiach, przejmowali je kolejno jego synowie: Kazimierz Melchiades (zm. 1654) i Jan Ferdynand (zm. 1659). Po bezpotomnej śmierci Jana Ferdynanda dobra wisznickie przeszły na jego stryjecznego brata, krajczego koronnego Krzysztofa Franciszka, a po   jego śmierci (1665) na jego najstarszego syna Kazimierza Stanisława. Kazimierz Stanisław w roku 1677 podzielił się dobrami z młodszymi braćmi: Andrzejem Franciszkiem oraz Władysławem Jozafatem, późniejszym wojewodą brzeskolitewskim. Niestety nie znamy szczegółów tego podziału. Szybko się on jednak zdezaktualizował, bowiem wobec śmierci obydwu braci, na początku lat 80. XVII w., Władysław Jozafat stał się jedynym dziedzicem dóbr wisznickich. Zmarł on w Wisznicach w 1733 r., pozostawiając po sobie trzech synów: Kazimierza, Karola Józefa, późniejszego wojewodę brzeskolitewskiego i Ignacego. Tzw. „hrabstwo wisznickie” przeszło w ręce Kazimierza. Po trzech latach, po jego przedwczesnej śmierci, współwłaścicielami majątku zostali dwaj pozostali bracia. Po śmierci Ignacego (1758), Karol Józef przejął całość dóbr wisznickich, stając się jednocześnie opiekunem i protektorem swych bratanków, synów Ignacego: Józefa, Franciszka Ksawerego i Kajetana. Gdy w roku 1768 Karol Józef Sapieha zmarł bezpotomnie, schedę po nim przejęli bratankowie. Jednak wobec bardzo aktywnego ich zaangażowania w konfederację barską, dobra te zostały zasekwestrowane. Kajetan zginął w czasie walk konfederackich w roku 1771, zaś Józef musiał na kilka lat udać się na emigrację. Dobra wisznickie uniknęły konfiskaty tylko dzięki staraniom żony Józefa, Teofili z Jabłonowskich. W roku 1778 doszło do kolejnego działu dóbr wisznickich, do którego oprócz Józefa i Franciszka Ksawerego, przystąpił także Kazimierz Nestor Sapieha, dziedzic pobliskich dóbr kodeńskich [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 46; PSB, t. 21, s. 13]. Część dóbr wisznickich, w tym Przechód, skupiła z czasem w swym ręku wdowa po Józefie Sapieże, Teofila Strzeżysława z Jabłonowskich. Znajdując się w trudnej sytuacji finansowej zmuszona została do sprzedaży niektórych majątków. Pozostałą część dóbr wisznickich, w tym klucz Przechód, przeszły na własność jej syna Aleksandra Sapiehy (zm. 1812). Po nim odziedziczyły go jego żona Anna z Zamoyskich i ich dzieci Leon i Anna Zofia (późniejsza żona Adama Jerzego Czartoryskiego). W 1835 r. część należąca do Leona została skonfiskowana na rzecz skarbu publicznego Królestwa Polskiego na mocy postanowienia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w sprawie konfiskaty dóbr byłych powstańców listopadowych pozostających na emigracji. W tym samym roku całość dóbr wisznickich na publicznej licytacji nabył Ignacy Sosnkowski (zm. 1856). Krótko przed śmiercią, w 1856 r., sprzedał on wydzielone dobra Sapiehów Józefowi Kempińskiemu. W 1864 r. 63 gospodarzy z Żeszczynki stało się właścicielami 1216 morgów ziemi. W 1877 r. liczące 3294 morgów ziemi dobra kupił od ojca Ludwik Kempiński. Podzielił on majątek na cztery części hipoteczne: Aleksandrów, Lipiny, Sapiehów i Żuława. Dobra folwark Sapiehów w 1883 r. ponownie podzielono w 1877 r. na folwarki: Kruszyna (150 morgów), Młodnik (173 morgów), Zapole (279 morgów) i Sapiehów (1883 morgów). Folwark Żuława już w 1877 r. kupili Karol i Paweł Najdychorowie, w imieniu grupy chłopów (Denisiuk, Kaliński, Kuczyńska, Kuszneruk, Łaski, Matiejuk, Niedźwiedzki, Osipowicz, Rudzki, Szpakowski i Tichoniewicz) [APL OCH, HW, sygn. 1/24, 2/531, 4/40].

W okresie przedrozbiorowym chłopi zamieszkujący wieś byli najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej należeli oni do parafii w Wisznicach, a przed 1676 r. erygowano parafię greckokatolicką pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Żeszczynce, leżącą w diecezji włodzimiersko-brzeskiej a w XIX w. w diecezji chełmskiej. W tym roku pojawił się zapis o księdzu Janie Turenkiewiczu z Żeszczynki [Buczyło, 2014, s. 230]. Aleksander Sapieha 12 października 1810 r. wznowił jej erekcję [APL OCH, HW, sygn. 4/43]. 18 sierpnia 1756 r. wydano przywilej diakonowi cerkwi żeszczyńskiej. Mówił on o nadaniu mu ćwierci gruntu na Poniatowszczyźnie z „sianożęcią” do niego należącą [NIABwM, f. 1705, op. 1, d. 60]. Parafia prawosławna w Żeszczynce została zlikwidowana w 1915 roku. Od 1928 r. prawosławni ze wsi należeli do parafii w Międzylesiu, a w latach 1941–1943 do parafii prawosławnej w Wisznicach. Jej proboszczami lub administratorami byli m.in.: Jan Mitkiewicz, wygnany z parafii w 1720 r., aby nie prowadził do „dalszego zgorszenia”. Zastąpił go wówczas Jakub Radkiewicz/Rudkiewicz [NIAB, f. 1705, op. 1, d. 60]. Łukasz Pierocki (1778–?), Ignacy Łącki (do 1792–1816), Sylwester Łącki (1816–1833) i Ludwik Łącki (1833–1874) [Sęczyk, 2022, s. 763]. Proboszczami parafii prawosławnej w Żeszczynce byli: Iwan Starosielec (1874–1882) – zmienił wyznanie w 1875 r., Paweł Łonski (1882–1903), Grigorij Kobylanski (1903–1907) i Nikołaj Pajewski (1907–1915). W 1880 r. we wsi zamieszkiwało w 399 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 950]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, liczba prawosławnych we wsi spadła nieznacznie z 490 (1904) do 431 (1906). W przededniu I wojny światowej, tj. w 1914 r., we wsi mieszkało 496 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 993, 995, 1003]. W 1920 r. doliczono się tylko 6 rodzin prawosławnych [http://www.zeszczynka.sacro.pl/]. W okresie międzywojennym liczba prawosławnych we wsi wzrosła. Większość prawosławnych wywieziono ze wsi w czasie akcji „Wisła” w 1947 roku.

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy należący do 1919 r. do parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach, a potem parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Żeszczynce w diecezji siedleckiej. Początkowo byli nimi głównie zamieszkujący we wsi zastawnicy czy służba folwarczna. W 1858 r. mieszkało tu 20 a w folwarku Żuława 18 wiernych parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach [APR, ZDP, sygn. 15542]. Ich liczba nieznacznie wzrosła od ukazu tolerancyjnego w 1905 roku. W 1915 roku prawosławni ze wsi wyjechali do Rosji a cerkiew pozostała pusta. Po zakończeniu I wojny światowej mieszkańcy wsi Grzegorz Sozoniuk, Jan Czech, Grzegorz Marciszewski, Bazyli Karpiuk za pośrednictwem proboszcza wisznickiego księdza Jana Majsterskiego, zwrócili się do Kurii Biskupiej w Siedlcach o wznowienie skasowanej parafii. Biskup siedlecki Henryk Przeździecki w 1919 r. erygował rzymskokatolicką parafię Podwyższenia Krzyża Świętego w Żeszczynce, a jej patronem został św. Jan Chrzciciel. Obejmowała ona również wsie Sapiehów, Aleksandrów, Przechód, Lipinki i Kalichowszczyzna [http://www.zeszczynka.sacro.pl/]. Jej proboszczami byli księża: Michał Pióro (1921–1923), Stanisław Foryś (1923–1926), Kazimierz Izdebski (1926–1935), Feliks Leśniewski (1935–1942), Telesfor Perchuda (1942–1945), Jan Czornak (1945–1946), Stefan Szczotkarz (1946–1949), Kazimierz Wróblewski (1952–1955), Jan Żuk (kwiecień 1956–1967), Stanisław Kurek (1967–1968), Zygmunt Matysik (1968–1981), Feliks Rokita (1981–1985), Andrzej Trebnio (1985–1990), Tadeusz Gruza (1990–1999), Adam Kamecki (1999–2004), Dariusz Parafiniuk (2004–2008) i Bogusław Mich (2008–2015) [http://www.zeszczynka.sacro.pl/].

W Żeszczynce pierwsza szkoła powstała w 1854 roku. Z kolei prawosławna szkoła cerkiewno-parafialna rozpoczęła działalność w 1909 roku. Istniała tam też odrębna żeńska szkoła cerkiewno-parafialna [APL, KCH, sygn. 1003]. W okresie międzywojennym we wsi działała szkoła polska. W czasie okupacji niemieckiej powstała też szkoła ukraińska. W 1944 r. w Żeszczynce zaczęła prowadzić nauczanie czteroklasowa szkoła polska [Łogonowicz, 2006].

W roku 1690 odnotowano w Żeszczynce 70 „dymów”, co pozwala szacować liczbę ludności na około 350-420 osób [Rejestry podymnego 1667–1690, s. 96]. Według wykazu z 1827 r. we wsi oraz w folwarkach Żuława i Sapiehów znajdowało się 46 domów zamieszkanych przez 260 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 329]. W 1864 r. żyło tam 275, a w Żuławie – 15 osób [APL, BKSW, sygn. 4]. W 1887 r. we wsi w 63 domach mieszkało 400, a w Żuławie 6 osób [PKSG za 1887, s. 37]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Żeszczynce w 61 budynkach przebywało 282 osób. Deklarowali oni wyznanie prawosławne – 214, rzymskokatolickie – 78 i mojżeszowe – 30. Natomiast w folwarkach Zapole i Żuława mieszkało 49 osób, w tym katolików – 44 i prawosławnych – 5 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1943 r. Żeszczynka miała 493 mieszkańców [Amtliches, 1943]. W 2021 r. we wsi mieszkało 225 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Żeszczynki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była użytkowana przez włościan pańszczyźnianych. Chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku w Lipinkach a od początku XIX w. w folwarku w Sapiehowie. W XIX w. powstał folwark Żuława, liczący 229 morgów ziemi, do którego formalnie byli przypisani chłopi z odległej Bokinki Królewskiej.

Według umowy pomiędzy Aleksandrem Sapiehą a włościanami z Żeszczynki z 16 czerwca 1810 r. tych ostatnich obowiązywały następujące świadczenia: „1. Każden gospodarz mający swój dział siedzialny robić powinien na tydzień dwa dni sprzężajne, dwa dni czeladne. 2. Na rok dwa dni sprzężajne lub piesze według upodobania dworskiego odbywać powinni i do jakiej bądź roboty. 3. Sześć razy do roku gospodarz i cała jego czeladź najęta przez skarb być może tak sprzężajem, jak pieszo za cenę po groszy polskich dwadzieścia. 4. Zamiast dni świątecznych około Bożego Narodzenia każdy gospodarz sąg (sążeń kubiczny miary mający) urąbać, połupać i do dworu przywieźć. Gałęzi niezdatne do sągów i szczecinę zabrać do siebie powinien. 5. Zaorki, oborki sprzężajem dni dwa, zagrabki, ograbki dni dwa, gwałtów latem do żniwa z całą siemienistością do powinności zdatnej cztery. 6. Szarwarki, tak jak dworniej dwanaście, z których cztery na samo tylko dobro wsi użyte być może. 7. Kury, kapłony, jaja nie uważają się odtąd jak powinność roczna, tylko jak dziedzic sam będzie potrzebował, na ten czas od każdego gospodarza kur dwie, pół kapłona i jaj piętnaście żądać będzie można. 8. Czynsz pieniężny, osyp i manna, dawne inwentarskie nakłady gromadzie opuszczają się i pod żadnym pretekstem wznawiane być nie mogą, jako też żaden narzut pieniężny na najem nad wyżej opisany wymóg wymaganym być nie może wyjąwszy, gdyby dobra wola gospodarzy nastąpiła. 9. Wszystkie powinności tyczące się przędziwa, włókna, talek, nici, uprawiania konopi i lnu w jeden inny podatek lub pieniądze zamienione być nie mogą, tylko gdy potrzeba dworska wypadnie, na ten czas za rekwizycją odbywać powinni. 10. Swoje pasieki z pszczołami, czyli barcie powinni tak na wiosnę, jak i w jesieni przy widzie skarbowym pobierać i na rzecz skarbu nie posesora połową miodu i wosku dzielić się. 11. Do sadzenia i polewania kapusty, póki się dobrze nie przyjmie, do mycia i strzyżenia owiec dwa razy do roku na wiosnę i w jesieni chodzić jest ich powinnością. 12. Proso dworskie na jagły utłuc powinni, to jest każden gospodarz po pół ćwierci prosa podług próby dworskiej oddać do folwarku dobrze urządzone jagły obligowany. 13. Flisów do własnego zboża folwarcznego, gdyby na skład gdański wyprawione było według potrzeby dworu dawać za zwyczajną jednak opłatę i dogodną żywnością jak wszędzie powinni. 14. Na stróżę i stróżkę z kolei chodzić i wiele dni zabawią tyle dni pańszczyzny przyjmować im się zwykło obowiązani. 15. Na wartę nocną w kolej po dwóch do folwarku przeznaczonego chodzić obowiązani. 16. Straż do arendarza w tej wsi, gdzie egzystuje z pańszczyzny dodawanymi być ma, jeżeli mu się według kontraktu należy” [APS, Witkowski, sygn. 7, k. 379–381]. W 1813 r. 40 gospodarzy użytkujących po 15 morgów ziemi, posiadało w sumie 14 koni, 68 wołów, 3 byki, 20 krów, 37 świń i 137 owiec [APS, Witkowski, sygn. 7]. Według spisu z 1833 r. we wsi stało 30 drewnianych chałup w dobrym i 9 w złym stanie. Wszystkie były zbudowane tak samo. Miały one izbę z komorą, dwa małe okna, piec z glinianym kominem, podłogi – częściowo gliniane, częściowo drewniane, pułapy z desek i słomiany dach. Przy chałupach stały drewniane, budowane w słupy jednoklepiskowe stodółki, szopki i chlewy postawione z drewna lub chrustu oraz tylko pięć drewnianych spichlerzy [APL OCH, HW, sygn. 4/43]. W kolejnych latach powiększono areał gospodarstw chłopskich. Każdy z 35 wymienionych w tabeli prestacyjnej z 1846 r. chłopów posiadał ok. 26 morgów. W zamian zobowiązano każdego z nich do odbywania następujących powinności od 1847 roku. Przez cały rok obowiązywała pańszczyzna w wysokości – dwa dni sprzężajne i dwa dni piesze tygodniowo. Ponadto w okresie letnim, od 1 sierpnia do 15 września, obowiązywała pańszczyzna dodatkowa – dwa dni sprzężajne (oranie) i cztery piesze (koszenie) tygodniowo. Dodatkowo włościan obowiązywały darmochy (1 sierpnia – 30 września): sześć dni orania i cztery dni koszenia. Obowiązywały włościan również daniny na rzecz dworu, w postaci jednej gęsi, koguta, dwóch kur, 15 jaj i wiana grzybów. Każdy gospodarz zobowiązany był do uiszczania dziesięciny na rzecz parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych w oparciu o ukaz z 1846 r., zniosła od nowego 1847 r. następujące powinności chłopów z: stróżę do folwarku, strzyżenie owiec za poczęstne, uprawę konopi i wożenie drewna do cegielni oraz przymusowy najem, za który wyznaczono następujące opłaty, dzień sprzężajny – 1 złp, dzień pieszy: koszenie – 20 gr., grabienie – 10 gr., do żniwa – 1 złp, kopanie ziemniaków – 1 gr. za ćwierć. Poza tym chłopi uiszczali różne podatki: podymny, liwerunkowy, na rzecz szkółki oraz szarwarki – drogowy, transportowy i rekrucki. Musieli również odbywać dwa dni rocznie szarwarku drogowego. Drewno opałowe chłopi otrzymywali „w nagrodę posłuszeństwa włościan użytych porą letnią” [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Za otrzymany grunt mieli zapłacić nie jego poprzednim posiadaczom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. Na jego mocy chłopi z Żeszczynki otrzymali 1216 morgów ziemi. W oparciu o prawa z 1846 i 1864 uwłaszczono we wsi 38 gospodarstw, których właścicielami było 46 gospodarzy. Natomiast tylko według prawa z 1864 r. uwłaszczono dwa gospodarstwa i 22 właścicieli placów i ziemie wspólnotowe. Uwłaszczone gospodarstwa miały powierzchnię po ok. 23 morgów. Chłopi otrzymali następujące serwituty. Mogli paść według potrzeb swoje bydło na ziemiach dworskich. Ponadto mieli prawo otrzymywać materiał na naprawę budynków „według potrzeby po przekonaniu właściciela lub jego pełnomocnika z wójtem gminy i dwoma gospodarzami z sąsiednich wsi”; dwóch wozów tygodniowo (od 13 października do 13 kwietnia) opału, który mogli zbierać z siekierą, ale „wzbrania się rąbać drzewo z pnia i uszkadzania lasu, obcinania gałęzi ze zdrowych dębów i brzóz”; jednego wozu rocznie korzeni jodłowych lub sosnowych na oświetlenie; kołków i chrustu na ogrodzenia. W 1881 r. chłopi z Żeszczynki zrezygnowali z serwitutów w Małgorzacinie (za 40 morgów ziemi) i Sapiehowie (za 220 morgów ziemi). Nie rezygnując z serwitutów w Curynie [APL, ZTL, sygn. 3325; APL OCH, HW, sygn. 2/509, 2/513].

Część mieszkańców wsi trudniła się innymi zawodami. Przez wieki we wsi funkcjonowała karczma. Na początku XIX w. znajdował się tam również browar dworski [APS, Witkowski, sygn. 7]. W 1846 r. kowalem we wsi był Adam Zacharewicz a gajowym Jarmusz Rozwadowczuk [APR, ZDP, sygn. 15539].

Kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Kościół w obecnym stanie jest efektem przebudowy i rozbudowy unickiej cerkwi, która powstała najprawdopodobniej na początku XVIII wieku. Jej opis z 1726 r. informuje o małej „cerkwi, z kwadratową nawą, węższym prezbiterium oraz babińcem zwieńczonym wieżą dzwonnicy. Formę zbliżoną do współczesnej świątynia otrzymała wskutek stopniowych remontów. W ten sposób ukształtowała się jednolita bryła budowli o planie wydłużonego prostokąta, zawierającego segmenty: prezbiterium i nawy oraz oddzielonego poprzeczną ścianą babińca. (…) W 1948 r. zmieniono pokrycie dachu kościoła i dzwonnicy z gontowego na blaszane, zmieniono też wieżyczkę i pomalowano szalunki zewnętrzne”. Generalny remont przeprowadzono w latach 1998–2002. Wymieniono m.in.: fundamenty, podwaliny, stolarkę, część belek stropowych i szalunków [https://zabytek.pl/pl/obiekty/zeszczynka-cerkiew-unicka-pw-podwyzszenia-krzyza-swietego-ob-].

• Powstańcy 4 kwietnia 1863 r. powiesili w Żeszczynce miejscowego gospodarza Mametkę Martychowca oraz pastucha z folwarku Zacisze Melana Hawryluka [APL, RGL, sygn. adm. 1640].

• Część mieszkańców wsi aktywnie uczestniczyła w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej z Królestwa Polskiego i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie, zorganizowanej na przełomie 1908/1909 r. przez Koło Polskie w III Dumie Państwowej. List protestacyjny podpisało 23 osób w imieniu 82 mieszkańców Żeszczynki [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

• Część mieszkańców Żeszczynki, w obawie przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi i austriackimi, w sierpniu 1915 r. udała się na uchodźstwo w głąb imperium rosyjskiego. Wśród nich była m.in.: Agata Gładyniuk (przebywała w guberni tambowskiej) [AAN, CKO, sygn. 334].

• W czasie II wojny światowej Żeszczynka poniosła duże straty ludzkie. Było to m.in. skutkiem trawiącego wieś konfliktu pomiędzy katolikami a prawosławnymi. Pierwszą ofiarą okupantów niemieckich był Józef Łogonowicz (15 X 1941). W tym samym roku zginął Antoni Puki (20 XII 1941) [Doroszuk, 2018].

• Paweł Hulewski przed 1939 r. popadł w konflikt o miedzę z miejscowym księdzem Feliksem Leśniewskim. Po wkroczeniu wojsk radzieckich we wrześniu 1939 r założył on komitet rewolucyjny w Żeszczynce, na czele którego stanął osobiście. Zajmował się on wyłapywaniem polskich żołnierzy i odstawianiem ich w ręce Sowietów. Po wkroczeniu Niemców jako Ukrainiec tworzył podwaliny pod „Samostijną Ukrainę”. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. poszukiwała go żandarmeria niemiecka z Wisznic. 22 lipca 1942 r. na podstawie listy członków „rewkomu” w 1939 r. z Żeszczynki rozstrzelała ona trzy rodziny. Zginęli wówczas: Ostrowscy – Stanisław, l. 65, Adam, l. 36, Wiktoria, l. 34, Edward, l. 15, Maria, l. 12, Aniela, l. 8; Suzoniukowie – Teodora, l. 65, Grzegorz, l. 45, Paulina, l. 43, Anna, l. 17, Marianna, l. 16, Paweł, l. 14, Zofia, l. 12; Hulewscy – Helena, l. 34 i Mikołaj, l. 3. Wiosną 1943 r. żandarmi niemieccy zastrzelili ocalałego wówczas Adama Ostrowskiego. Paweł Hulewski z synem ocalał i stworzył oddział rabunkowy złożony z Żydów i jeńców radzieckich. W ramach porachunków na tle podziału łupów banda Hulewskiego zlikwidowała inną grupę na Żuławie zimą 1943 roku. Paweł Hulewski po wojnie został komendantem Milicji Obywatelskiej w Sosnówce. Zginął 13 lub 14 lipca 1945 r. w zasadzce zorganizowanej przez oddział UPA (?) w lesie między Aleksandrowem a Sosnówką. Jego syn Władysław Hulewski, który po śmierci ojca wstąpił do UB we Włodawie, zginął 22 X 1946 r. czasie ataku na jego siedzibę oddziału podziemia niepodległościowego WiN pod dowództwem Leona Taraszkiewicza pseudonim „Jastrząb” [Bechta, 2000, s, 76–77; IPN Lu 1/17/16; IPN Lu, BU 206/54, 287/109; Doroszuk, 2018].

• 12 września 1942 r. okupanci niemieccy aresztowali jako zakładników 13 mieszkańców Żeszczynki. Siedem dni później trafili oni do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Spośród nich wojnę przeżyli tylko Feliks Wilczyński, l. 13 (zwolniony jako dziecko) i Stefan Odyniec, l. 17 (uciekł z obozu). Pobytu w obozie nie przeżyli: Maciej Chilczuk, l. 40; Franciszek Danieluk, l. 15; Jan Gulewski, l. 32; Bazyli Howoruszko, l. 32; Kornel Iszko (Iżko), l. 40; Adam Sidoruk, l. 40; Eliasz Sidoruk, l. 32; Jan Sidoruk, l. 35; Stefan Skrzyński, l. 21; Izydor Wroński, l. 31 i Czesław Zubelewicz, l. 20. Prawdopodobnie wspomnianego dnia (w akcie zgonu jest informacja o 18 września) we wsi podczas próby ucieczki został zastrzelony Eliasz Sidoruk, l. 36 [Doroszuk, 2018; Łogonowicz, 2006; „Gościniec Bialski”, 2010, nr 4(72)].

• W późniejszym czasie zginęli kolejni mieszkańcy wsi: zastępca sołtysa Adam Waszczuk (zabity przez partyzantów radzieckich); Paweł Maksymiuk, l. 40; Eudocja Maksymiuk, l. 39 i Mufina Kuryło, l. 35 (4/5 IV 1943); Ignacy, Józef i Michał Niedźwiedzki (22/23 VII 1943) i Maria Lonska, 35 (18 VII 1944) [Doroszuk, 2018].