Romanów

Patrz hasło: Sosnówka.

W literaturze upowszechnił się pogląd, że nazwa pochodzi od imienia Romana Sanguszki, rzekomego założyciela miejscowości [NMP, 2015, t. 11, s. 68]. Pogląd ten nie znajduje jednak wyraźnego potwierdzenia źródłowego. Trudno odnaleźć związki miejscowości z Sanguszkami. Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że miejscowość przyjęła nazwę od przepływającej w pobliżu rzeczki, czy raczej strugi Romanówka, lewego dopływu rzeki Hanki [por. ESHP: https://eshp.ijp.pan.pl/search/results/283292]. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że pierwotnie miejscowość występowała właśnie pod nazwą Romanówka.

Ziemie, na których powstał Romanów położone były w powiecie brzeskim województwa podlaskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od roku 1566 znalazły się w nowoutworzonym województwie brzeskolitewskim. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. osada weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne powstały na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. wieś należała do gminy Romanów [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II z 1864 r. gmin samorządowych w Królestwie Polskim, wieś weszła w skład nowej gminy Romanów [APL, BKSW, sygn. 4], której siedzibę w 1933 r. przeniesiono do Sosnówki. W 1933 r. folwark Romanów włączono do gromady Wygnanka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. W latach II wojny światowej miejscowość należała do gminy Wisznice. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś włączono do gromady Sosnówka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. wieś należy do gminy Sosnówka [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) wieś nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W drugiej połowie XIX w. we wsi posługiwano się następującymi nazwami terenowymi: Kuropatwa, Niedzieliska i Wyły [Wywiad z W. Przybysławskim].

W 1864 r. w folwarku uwłaszczono następujące osoby: Oleksa Koniewski, Tymosz Kamiński, Nazar Kazuń, Semen Słabczuk, Łukasz Tkaczuk, Wasilij Poleszuk, Teodor Poleszuk, Jakub Wysoczyński, Paweł Tirolczuk, Filip Wegiera, Roman Kokoszka, Nikifor Demczuk, Chariton Kisiel, Gryć Bedenak, Semen Szema, Trofim Demczuk i Iwan Demczuk [APL, ZTL, sygn. 3306]. Patrz dział: Właściciele.

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1996 odkryto 10 stanowisk. Do najstarszych znalezisk należy rylec krzemienny z późnego paleolitu lub wczesnego mezolitu. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej (ślady osadnicze), wyróżniono kilka epizodów chronologicznych. Najstarsze ułamki pochodzą z wczesnej epoki żelaza (okres przedrzymski i rzymski), kolejne z wczesnego średniowiecza (m.in. w zakresie VIII-XIII w.) i bliżej nieznanego okresu nowożytnego. Ponadto nie określono chronologii nielicznych niecharakterystycznych fragmentów ceramiki [NID, AZP obszar 67-89].

W literaturze pojawiają się informacje, że Romanów powstał przed rokiem 1540 i należał wówczas do Romana Sanguszki. Ta powtarzana bez podania podstawy źródłowej informacja, wydaje się błędna. Pierwsza wzmianka źródłowa o Romanowie (jako Romanówka) odnosi się do roku 1590 [LBN, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 39]. Wieś powstała zapewne niewiele wcześniej, bowiem nie odnotowano jej w dziale dóbr między synami Pawła Sapiehy z roku 1579 [Sapiehowie, 1890, s. 333-334].

Tereny, na których z czasem powstał Romanów, należały do szeroko rozumianych dóbr wisznickich i pierwotnie były częścią domeny książęcej. W roku 1511 Zygmunt I nadał m.in. Wisznice, Łyniew oraz okoliczne tereny wraz ze wszystkimi gruntami, rzekami, stawami, lasami, poddanymi, etc. swojemu zasłużonemu i zaufanemu urzędnikowi, dyplomacie, wojewodzie witebskiemu, a potem podlaskiemu, Iwanowi Sapieże [LM, ks. 25, nr 139; AGAD, Metryka Litewska – transkrypcje, sygn. 209, s. 877-881]. Poprzez rozmaite transakcje, skupywanie dóbr, prowadzenie akcji osadniczej, itp. rozpoczął on budowanie rozległego kompleksu dóbr, skupionych wokół ośrodków w Kodniu i Wisznicach. W ten sposób, rozluźniwszy mocno związki z rodzimą Smoleńszczyzną, stał się Iwan Sapieha protoplastą kodeńskiej linii rodu. Po śmierci Iwana Sapiehy w roku 1517, dobra wisznickie i kodeńskie przejął na ponad 60 lat jego syn, Paweł Sapieha, z czasem wojewoda nowogrodzki. Na jego czasy przypada chyba najbardziej intensywny rozwój tych terenów. Po śmierci Pawła, w roku 1579, dobrami po nim podzielili jego synowie. Dobra kodeńskie przypadły w udziale wojewodzie mińskiemu Mikołajowi, zaś bardziej nas tu interesującą włość wisznicką otrzymał Andrzej Sapieha [Sapiehowie, 1890, s. 333-334]. Jak się zdaje ten ostatni nie zarządzał bezpośrednio przypadłymi mu dobrami, początkowo wydzierżawiał włość wisznicką bratu Mikołajowi, a w roku 1590, ostatecznie mu ją odsprzedał [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 38-40]. Po śmierci Mikołaja w roku 1599, dobra wisznickie (w tym Romanów) otrzymał jego syn, także Mikołaj zwany Piusem, późniejszy wojewoda brzeskolitewski, zaś w roku 1614, w wyniku działów rodzinnych przeszły w ręce Krzysztofa Sapiehy, brata tego ostatniego. Po śmierci Krzysztofa, w roku 1637, powróciły na krótko do Mikołaja Piusa Sapiehy. Gdy ten zmarł w roku 1644, po różnych perypetiach, przejmowali je kolejno jego synowie: Kazimierz Melchiades (zm. 1654) i Jan Ferdynand (zm. 1659). Po bezpotomnej śmierci Jana Ferdynanda dobra wisznickie przeszły na jego stryjecznego brata, krajczego koronnego Krzysztofa Franciszka, a po jego śmierci (1665) na jego najstarszego syna Kazimierza Stanisława. Ostatni w roku 1677 podzielił się dobrami z młodszymi braćmi: Andrzejem Franciszkiem oraz Władysławem Jozafatem, późniejszym wojewodą brzeskolitewskim. Niestety nie znamy szczegółów tego podziału. Szybko się on jednak zdezaktualizował, bowiem wobec śmierci obydwu braci, na początku lat 80. XVII w., Władysław Jozafat stał się jedynym dziedzicem dóbr wisznickich. Borykający się z problemami finansowymi Władysław sprzedał w roku 1688 Romanów, a także Czeputkę, Wygnankę, Sosnówkę (wieś i folwark), Pohorylec i folwark Dubów, Świętosławie z Dunin Rajeckich Prażmowskiej, ta zaś w roku 1799 zapisała ją swojej siostrzenicy Elżbiecie z Frąckiewiczów, wdowie po Józefie Firleju i jej córce, Mariannie Firlejównie. Po śmierci Elżbiety, Romanowem zarządzał w imieniu małoletniej Marianny jej ojczym Stanisław Władysław Potocki. W roku 1712 Marianna Firlejówna poślubiła Karola Józefa Sapiehę, syna Władysława Jozafata i tym sposobem sam Romanów oraz reszta dóbr romanowskich powrócił do Sapiehów [AGAD, AR dz. XXIII, t. 111, p. 4, s. 55-62; 119- 122; 189-193]. Władysław zmarł w Wisznicach w 1733 r., pozostawiając po sobie trzech synów: Kazimierza, Karola Józefa, późniejszego wojewodę brzeskolitewskiego i Ignacego. Tzw. „hrabstwo wisznickie” przeszło w ręce Kazimierza. Po trzech latach, po jego przedwczesnej śmierci, współwłaścicielami majątku zostali dwaj pozostali bracia. Po śmierci Ignacego (1758), Karol Józef przejął całość dóbr wisznickich, stając się jednocześnie opiekunem i protektorem swych bratanków, synów Ignacego: Józefa, Franciszka Ksawerego i Kajetana. Gdy w roku 1768 Karol Józef Sapieha zmarł bezpotomnie, schedę po nim przejęli bratankowie. Jednak wobec bardzo aktywnego ich zaangażowania w konfederację barską, dobra te zostały zasekwestrowane. Kajetan zginął w czasie walk konfederackich w roku 1771, zaś Józef musiał na kilka lat udać się na emigrację. Dobra wisznickie uniknęły konfiskaty tylko dzięki staraniom żony Józefa, Teofili z Jabłonowskich. W roku 1778 doszło do kolejnego działu dóbr wisznickich, do którego oprócz Józefa i Franciszka Ksawerego, przystąpił także Kazimierz Nestor Sapieha [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 46; PSB, t. 21, s. 13]. Klucz romanowski tych dóbr, w tym Czeputka ostatecznie przeszedł w posiadanie Ksawerego Sapiehy. Potem ich właścicielką była Teofila Sapieżyna. Borykając się z dużymi problemami finansowymi, sprzedała ona 10 listopada 1802 r. klucz romanowski, składający się z Romanowa oraz wsi Czeputka, Sosnówka i Wygnanka Błażejowi Malskiemu. W 1826 r. dobra te odziedziczył jego syn Wiktor Malski. Po jego bezpotomnej śmierci, w 1847 r. dobra romanowskie stały się własnością jego sióstr: Zofii Kraszewskiej (1/4), Konstancji Moraczewskiej (1/4) i Józefy Szwykowskiej (1/2). Już rok później Konstancja sprzedała swój udział Zofii i jej mężowi Janowi. W 1850 r. wykupili oni część Józefy i stali się jedynymi właścicielami majątku. W 1857 r. całość sprzedali za 550 tys. złotych polskich dla syna Kajetana Kraszewskiego, który był właścicielem dóbr aż do 1899 roku. Wówczas spadek przejął Mieczysław Kraszewski. Na mocy jego testamentu, w 1919 r. dobra stały się własnością jego córek Marii Antoniny i Pauliny Jadwigi (mąż Jan Rościszewski) (3/4 część) oraz spadkobierców Bogusława Kraszewskiego (Janusza Kajetana, Mieczysława Antoniego i Marii Emmy) (1/4 część). W 1924 r. bezpotomnie zmarła Maria Antonina i jej część stała się własnością jej siostry Pauliny i jej męża Jana Rościszewskiego. W 1929 r. dokonano formalnego podziału spadku, a w 1937 r. uregulowano je w oddzielnych księgach hipotecznych (Romanów B – 984 ha – Rościszewscy; Omszana A i Omszana Las – 152 ha – Mieczysław Kraszewski; Omszana B – 68 ha – Janusz Kraszewski; Omszana C – 66 ha – Maria Emma Pruszyńska). Dobra Rościszewskich zostały rozparcelowane w latach 1937-1938. Gospodarstwa rolne w Romanowie nabyli wówczas rodziny pochodzące z okolicznych wsi oraz powiatów radzyńskiego i łukowskiego o nazwiskach: Gołaski (I), Gołaski (II), Grochowski, Hoszczaruk, Kot (I), Kot (II), Majka, Niewęgłowski, Orzechowski, Przybysławski, Rudko, Sidor, Siwek, Smagły i Sposób. Majątek Rościszewskich liczący wówczas 562 ha został znacjonalizowany w 1944 roku [APL OCH, HW, sygn. 2/466, 2/467, 2/468; Wywiad z W. Przybysławskim].

Dominującą grupę mieszkańców dworu i folwarku stanowili katolicy początkowo należący do parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach, a potem od 1919 r. parafii Narodzenia NMP w Motwicy w diecezji siedleckiej. W 1858 r. we wsi mieszkało 88 łacinników [APR, ZDP, sygn. 15542]. Na początku XX w. we wsi pojawili się nieliczni prawosławni, np. w 1914 r., mieszkało tam dwóch prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 993, 995, 1003].

W okresie międzywojennym we wsi działała polska jednoklasowa szkoła, w której uczyło się 71 uczniów [Falski, 1933, s. 176]. Po II wojnie światowej w Romanowie powstała czteroklasowa szkoła [APL OCH, Inspektorat Oświaty we Włodawie, sygn. 273].

W 1864 r. w Romanowie mieszkało 24 osób [APL, BKSW, sygn. 4]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 15 budynkach zamieszkiwało tam 160 osób. Deklarowali oni wyznanie rzymskokatolickie – 150 i mojżeszowe – 10 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 104 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Prawdopodobnie w I połowie XVII w. Romanów stał się siedzibą tzw. klucza romanowskiego w dobrach Sapiehów. Powstał tam dwór oraz folwark. Opis Romanowa przedstawił w swoich wspomnieniach jego właściciel  Kajetan Kraszewski [Kraszewski, 2000]. Po rozkwicie za jego prowadzenia majątek, zaczął podupadać. W okresie międzywojennym stał on  na skraju bankructwa.

Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Na jego mocy uwłaszczono 15 osób ze służby folwarcznej z Romanowa, które otrzymały w sumie niecałe 4 morgi ziemi oraz czworaki (co było nietypowym rozwiązaniem. Uwłaszczeni uzyskali prawo do następujących serwitutów: 12 wozów opału rocznie, drewna na poprawę budynków i prawa wypasania na gruncie dworskim jednej sztuki bydła. [APL, ZTL, sygn. 3280].

Część mieszkańców zajmowała się rzemiosłem i handlem. W 1929 r. w miejscowości działalność zawodową prowadziły smolarnia J. Goldrajcha i cegielnia M. Kraszewskiego [KAP, 1930].

Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie

Anna i Błażej Malscy w latach 1806–1812 rozebrali stający tam drewniany dworek i postawili na jego piwnicach ze sklepieniami krzyżowo-kolebkowymi nowy murowany dwór. Był to budynek klasycystyczny, z czterospadowym dachem krytym gontem i czterokolumnowym gankiem od strony frontowej. Obecnie dwór ma kształt z drugiej połowy XIX wieku. Kajetan Kraszewski w czasie remontu po pożarze, który strawił dach w 1858 r., dobudował w części środkowej piętro, zagospodarował poddasze, ganek frontowy zastąpił portykiem z czterema doryckimi kolumnami. Od strony parku powstał półkolisty, kolumnowy taras dźwigający balkon. Kolejny pożar z 1915 r., nie wyrządził wielu szkód. Przy remoncie Paulina Rościszewska z mężem zlikwidowali rampę przy podjeździe, zastąpiwszy ją szerokimi schodami. Wystawiony na sprzedaż i opuszczony przez właścicieli dwór, w którym planowano utworzyć posterunek żandarmerii niemieckiej spłonął w sierpniu 1943 r., podpalony przez oddział radzieckiej partyzantki. W 1946 r. upaństwowiono sześciohektarowy park i ruiny domu. W 1958 r. Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie podjęła decyzję o utworzeniu w Romanowie muzeum. Odbudowa ruin dworu trwała do 1962 roku. Kolejny etap prac remontowych, trwających w latach 1987–1991, przywrócił przed dworem podjazd z rampą, od strony ogrodowej taras z balkonem i historyczny układ salonu [http://www.muzeumkraszewskiego.pl/historia-dworu]. Budynek muzeum otoczony jest parkiem, do którego prowadzi brama z 1870 roku.

Kaplica dworska

„W kształcie rotundy, wzniesiona jednocześnie ze dworem, według projektu Jakuba Kubickiego, pod wezwaniem św. Anny, fundacji Konstancji z Morochowskich Nowomiejskiej, prababki pisarza. Klasycystyczna. Murowana z cegły, otynkowana, na rzucie koła, z dwoma ryzalitami na osi; przy frontowym – portyk, od tyłu – absyda zamknięta łukiem segmentowym. Portyk kaplicy joński, ma dwie kolumny, ponad nimi znajduje się gzymsowy, trójkątny fronton, zwieńczony szczytem schodkowym z krzyżem. Wnętrze kaplicy nakryte jest pozornym, kopulastym sklepieniem. Dach pierwotnie kryty gontem, obecnie blachą. W cokół kaplicy wmurowano prostokątne epitafia rodzinne w układzie chronologicznym m.in. Wojciecha Nowomiejskiego z herbem „Rawicz” – męża fundatorki kaplicy, pradziada pisarza” [http://www.muzeumkraszewskiego.pl/kaplica].

Upamiętnienie

Ku czci Tadeusza Szyszko, oficera WP poległego we wrześniu 1939 roku.

• W dworze romanowskim część dzieciństwa pod opieką dziadków spędził jeden z najsłynniejszych polskich pisarzy, Józef Ignacy Kraszewski.

• Kajetan Kraszewski (ur. 1827) właściciel Romanowa, całe swoje życie poświęcił trzem pasjom: rodzinie, gospodarstwu oraz działalności naukowej i pisarskiej, które niejednokrotnie wybiegały daleko poza ramy zwykłych amatorskich poczynań.

• Część mieszkańców Romanowa, w obawie przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi i austriackimi, w sierpniu 1915 r. udała się na uchodźstwo w głąb imperium rosyjskiego. Wśród nich była m.in. Józefa Pleszczyńska z rodziną (przebywała w guberni riazańskiej) [AAN, CKO, sygn. 334].

• W czasie II wojny światowej z rąk okupantów niemieckich zginęły osoby zaangażowane w ukrywanie dezertera niemieckiego, Władysława Nowicka i Stanisław Wojciechowski (1943). W tym samym roku w Rozwadówce pijani żandarmi niemieccy zastrzelili przejeżdżającego furmanką Nikodema Kota z Romanowa. W marcu 1944 r. we wsi pojawili się partyzanci radzieccy dowodzeni przez Petro Werszyhorę. Wieś została wówczas, 18 III 1944 r., zbombardowana przez lotnictwo niemieckie. Straty były niewielkie, spłonął jeden dom oraz kilka budynków gospodarczych [Doroszuk, 2018; Wywiad z W. Przybysławskim].