Pogorzelec

Patrz hasło: Sosnówka.

Dawna nazwa Pohorelickie, potem Pohorelec (Pochorelec). Nazwa pochodzi od ukraińskiego słowa (pohorilec, pohorielec), polskie (pogorzelec). Od 1933 r. polonizacja nazwy [NMP, 2013, t. 9, s. 83]. Oznacza miejsce pożaru, na przykład spalony las w celu przekształcenia terenu w pole uprawne.

Ziemie, na których powstał Pogorzelec położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Początkowo w województwie trockim, a od 1513 r. w powiecie brzeskim województwa podlaskiego. Na mocy reform administracyjnych w 1566 r. wydzielono z niego województwo brzeskolitewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim] [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Flisiński, 2003, s. 34–57].  Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. osada weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne powstały na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. wieś należała do gminy Romanów [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II z 1864 r. gmin samorządowych w Królestwie Polskim, wieś weszła w skład gminy Romanów [APL, BKSW, sygn. 4], której siedzibę w 1933 r. przeniesiono do Sosnówki. W 1933 r. utworzono gromadę Pogorzelec [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. W latach II wojny światowej miejscowość należała do gminy Wisznice. Po likwidacji gmin w 1954 r. powstała gromada Pogorzelec [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64], a od 1960 r. przyłączono ją do gromady Sosnówka [DUWRNwL, 1959, nr 9, poz. 63]. Od 1973 r. wieś należy do gminy Sosnówka [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) wieś ma następujące części: Hrada, Przydroże i Serafina [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XIX w. posługiwano się m.in. następującymi nazwami terenowymi: Karczew, Kopcy, Łozy i Studzienice [APL OCH, HW, sygn. 2/382].

W 1846 r. gospodarstwa rolne we wsi posiadali: Hawryło Wawryszuk, Kuźma Raboszuk, Michał Cajaniuk, Iwan Martyniuk, Wasyl Popielewicz, Korniło Paziuk, Iwan Sawczuk, Filip Sawczuk, Anton Paziuk, Iwan Demczuk, Nazar Wawryszuk, Andrzej Wołoch, Piotr Stadniczuk, Ułas Jodyniec, Walenty Romańczuk, Tymosz Semeniuk, Tryfon Bożyk, Sobestian Wawryszuk, Chwedor Antoszuk, Miron Skiba, Hawryło Mikołajczuk, Iwan Borysiuk, Ihnat Bobko, Oleksa Wawryszuk, Dawid Bożyk, Hawryło Zierczyk, Tymosz Karpiuk, Makar Pradiuszuk, Jozefat Sidoruk, Chwedor Wasiaczuk, Wasyl Kuc, Stefan Bedenak, Artem Paziuk, Chwedor Bedenak i Hryć Semeniuk [APL, RGL I, sygn. skarb. 243].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1997 odkryto 4 stanowiska. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej (ślady osadnicze), wyróżniono kilka epizodów chronologicznych. Najstarsze ułamki pochodzą z wczesnej epoki żelaza (kultura grobów kloszowych; okres rzymski), kolejne z nieznanej fazy wczesnego średniowiecza. Ponadto nie określono chronologii nielicznego półsurowca krzemiennego [NID, AZP obszar 68-88].

Pierwsza wzmianka źródłowa o Pogorzelcu (w brzmieniu Pohorelic) odnosi się do roku 1579, choć zapewne wieś powstała nieco wcześniej [Sapiehowie, 1890, s. 334].

Tereny, na których z czasem powstał Pogorzelec, należały do szeroko rozumianych dóbr wisznickich i pierwotnie były częścią domeny książęcej. W roku 1511 Zygmunt I nadał m.in. Wisznice, Łyniew oraz okoliczne tereny wraz ze wszystkimi, gruntami, rzekami, stawami, lasami, poddanymi, etc. swojemu zasłużonemu i zaufanemu urzędnikowi, dyplomacie, wojewodzie witebskiemu, a potem podlaskiemu, Iwanowi Sapieże [LM, ks. 25, nr 139; AGAD, Metryka Litewska – transkrypcje, sygn. 209, s. 877-881]. Poprzez rozmaite transakcje, skupywanie dóbr, prowadzenie akcji osadniczej, itp. rozpoczął on budowanie rozległego kompleksu dóbr, skupionych wokół ośrodków w Kodniu i Wisznicach. W ten sposób, rozluźniwszy mocno związki z rodzimą Smoleńszczyzną, stał się Iwan Sapieha protoplastą kodeńskiej linii rodu. Po śmierci Iwana Sapiehy w roku 1517, dobra wisznickie i kodeńskie przejął na ponad 60 lat jego syn, Paweł Sapieha, z czasem wojewoda nowogrodzki. Na jego czasy przypada chyba najbardziej intensywny rozwój tych terenów. Po śmierci Pawła, w roku 1579, dobrami po nim podzielili jego synowie. Dobra kodeńskie przypadły w udziale wojewodzie mińskiemu Mikołajowi, zaś bardziej nas tu interesującą włość wisznicką otrzymał Andrzej Sapieha. W jej skład wchodziły wówczas, oprócz Pogorzelca, m.in. Sosnówka, Rozwadówka, Perehod, Czeputka, Motwica, Lipinki [Sapiehowie, 1890, s. 333-334]. Jak się zdaje Andrzej Sapieha nie zarządzał bezpośrednio przypadłymi mu dobrami, początkowo wydzierżawiał włość wisznicką bratu Mikołajowi, a w roku 1590, ostatecznie mu ją odsprzedał [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 38-40]. Po śmierci Mikołaja w roku 1599, dobra wisznickie (w tym Pogorzelec) otrzymał jego syn, także Mikołaj zwany Piusem, późniejszy wojewoda brzeskolitewski, zaś w roku 1614, w wyniku działów rodzinnych przeszły w ręce Krzysztofa Sapiehy, brata tego ostatniego. Po śmierci Krzysztofa, w roku 1637, powróciły na krótko do Mikołaja Piusa Sapiehy. Gdy ten zmarł w roku 1644, po różnych perypetiach, przejmowali je kolejno jego synowie: Kazimierz Melchiades (zm. 1654) i Jan Ferdynand (zm. 1659). Po bezpotomnej śmierci Jana Ferdynanda dobra wisznickie przeszły na jego stryjecznego brata, krajczego koronnego Krzysztofa Franciszka, a po jego śmierci (1665) na jego najstarszego syna Kazimierza Stanisława. Kazimierz Stanisław w roku 1677 podzielił się dobrami z młodszymi braćmi: Andrzejem Franciszkiem oraz Władysławem Jozafatem, późniejszym wojewodą brzeskolitewskim. Niestety nie znamy szczegółów tego podziału. Szybko się on jednak zdezaktualizował, bowiem wobec śmierci braci, na początku lat 80. XVII w., Władysław Jozafat stał się jedynym dziedzicem dóbr wisznickich. Borykający się z problemami finansowymi Władysław sprzedał w roku 1688 Pogorzelec, a także Romanów, Wygnankę, Sosnówkę (wieś i folwark), Czeputkę i folwark Dubów, Świętosławie z Dunin Rajeckich Prażmowskiej, ta zaś w roku 1699 zapisała ją swojej siostrzenicy Elżbiecie z Frąckiewiczów, wdowie po Józefie Firleju i jej córce, Mariannie Firlejównie. Po śmierci Elżbiety, Pogorzelcem zarządzał w imieniu małoletniej Marianny jej ojczym Stanisław Władysław Potocki. W roku 1712 Marianna Firlejówna poślubiła Karola Józefa Sapiehę, syna Władysława Jozafata i tym sposobem Pogorzelec oraz reszta dóbr romanowskich powróciła do Sapiehów [AGAD, AR dz. XXIII, t. 111, p. 4, s. 55-62; 119-122; 189-193; NIABwM, f. 1705, op. 1, d. 35]. Władysław zmarł w Wisznicach w 1733 r., pozostawiając po sobie trzech synów: Kazimierza, Karola Józefa, późniejszego wojewodę brzeskolitewskiego i Ignacego. Tzw. „hrabstwo wisznickie” przeszło w ręce Kazimierza. Po trzech latach, po jego przedwczesnej śmierci, współwłaścicielami majątku zostali dwaj pozostali bracia. Po śmierci Ignacego (1758), Karol Józef przejął całość dóbr wisznickich, stając się jednocześnie opiekunem i protektorem swych bratanków, synów Ignacego: Józefa, Franciszka Ksawerego i Kajetana. Gdy w roku 1768 Karol Józef Sapieha zmarł bezpotomnie, schedę po nim przejęli bratankowie. Jednak wobec bardzo aktywnego ich zaangażowania w konfederację barską, dobra te zostały zasekwestrowane. Kajetan zginął w czasie walk konfederackich w roku 1771, zaś Józef musiał na kilka lat udać się na emigrację. Dobra wisznickie uniknęły konfiskaty tylko dzięki staraniom żony Józefa, Teofili z Jabłonowskich. Udało się jej bowiem uzyskać formalne uznanie za właściciela „hrabstwa wisznickiego” ich dopiero co narodzonego syna Aleksandra. W roku 1778 doszło do kolejnego działu dóbr wisznickich, do którego oprócz Józefa i Franciszka Ksawerego, przystąpił także Kazimierz Nestor Sapieha, dziedzic pobliskich dóbr kodeńskich. Pogorzelec, a także Motwica i folwark Dubów przypadły właśnie jemu. Już jednak w roku 1782 odsprzedał on te trzy miejscowości, swojemu bliskiemu współpracownikowi, zarządcy i plenipotentowi, strażnikowi polnemu koronnemu Józefowi Mierzejewskiemu [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 46; PSB, t. 21, s. 13]. Po jego śmierci odziedziczył je jego syn Kalikst Ksawery Mierzejewski. W 1811 r. sprzedał on te dobra Michałowi Dunin-Borkowskiemu. W 1835 r. odziedziczył je jego syn Józef Dunin Borkowski [APL OR, HRP, sygn. Żelizna]. W 1840 r. dobra Motwica z Pogorzelcem (formalnie były wówczas częścią dóbr Żelizna!) sprzedał on Józefowi Bontoniemu za 321 tys. złp. Z kolei w 1844 r. dobra te odkupił od niego Feliks Moczulski (zm. 1850) za dużo wyższą sumę, 504 tys. złp. Po jego śmierci wieś przeszła na własność jego córek Malwiny i Heleny. W 1855 r. na publicznej sądowej licytacji dobra Motwica kupił za 505 tys. Eustachy Wołłowicz. Już jednak dwa lata później (1857) odbyła się kolejna przymusowa licytacja sądowa, wobec zalegania z wypłatą ponad 15 tys. rb. Józefowi Bontoniemu, którą wygrał Placyd Wierusz Kowalski oferując tylko 421 tys. złp. W 1864 r. chłopi z Pogorzelca stali się właścicielami 902 morgów użytkowanych wcześniej gruntów [APL OCH, HW, sygn. 1/17, 2/381, 2/382].

W okresie przedrozbiorowym chłopi zamieszkujący wieś byli najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej początkowo należeli oni do parafii greckokatolickiej w Wisznicach, a od 1669 r. do parafii Narodzenia NMP w Motwicy. W 1775 r. we wsi w 35 domach żyło 148 grekokatolików [APL, CHKGK, sygn. 122]. Z kolei w 1880 r. było tam 400 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 950]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na odchodzenie od prawosławia, liczba wyznawców tej religii we wsi spadła z 494 (1904) do 295 (1906). W przededniu I wojny światowej, tj. w 1914 r., we wsi mieszkało 322 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 993, 995, 1003]. Większość prawosławnych wysiedlono ze wsi w ramach Akcji „Wisła” w 1947 roku.

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy należący do 1919 r. do parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach, a potem do parafii Narodzenia NMP w Motwicy w diecezji siedleckiej. W 1858 r. we wsi mieszkało 24 łacinników [APR, ZDP, sygn. 15542]. Ich liczba wzrosła od ukazu tolerancyjnego w 1905 r., w wyniku którego część mieszkańców wsi przeszła z prawosławia na katolicyzm.

Sporadycznie w Pogorzelcu zamieszkiwali również Żydzi.

W Pogorzelcu jako pierwsza powstała rosyjska szkoła cerkiewno-prawosławna w 1899 r. [APL, KCH, sygn. 1003]. W okresie międzywojennym we wsi działała polska trzyklasowa szkoła, w której uczyło się 151 uczniów [Falski, 1933, s. 176].

Według juramentu złożonego w grodzie brzeskim w lipcu 1690 roku przez Świętosławę z Dunin Rajeckich Prażmowską, chorążynę nadworną koronną, w całej włości romanowskiej obejmującej oprócz Pogorzelca (Pohoryle), Romanów, Czeputkę, Wygnankę, Sosnówkę, znajdowało się 115 „dymów”. Pozwala to szacować liczbę mieszkańców całej włości romanowskiej na około 580-700 osób. Niestety nie wiemy ile z tych „dymów” przypadało na sam Pogorzelec [AGAD, AR, dz. XXIII, t. 153, p. 13, s. 55, 58; Rejestry podymnego 1667–1690, s. 94-95]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 42 domów zamieszkanych przez 274 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 98]. W 1864 r. żyło tam 281 osób [APL, BKSW, sygn. 4]. W 1887 r. we wsi w 69 domach mieszkało 471 osób [PKSG za 1887, s. 83]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 71 budynkach żyło 345 osób. Deklarowali oni wyznanie rzymskokatolickie – 198, prawosławne – 131 i mojżeszowe – 16 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1943 r. Pogorzelec liczył 417 mieszkańców [Amtliches, 1943]. W 2021 r. we wsi mieszkało 137 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Pogorzelca na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego, znaczna część ziemi była użytkowana przez włościan pańszczyźnianych. Chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarkach Motwica i Dębów (Dubów).

Każdy z 35 gospodarzy wymienionych w tabeli prestacyjnej z 1846 r. posiadał po ok. 25 morgów ziemi. W zamian za ziemię chłopi zobowiązani byli do odbywania następujących powinności. Przez cały rok obowiązywała ich pańszczyzna stała w wysokości – dwa dni sprzężajne i dwa dni piesze w ciągu tygodnia. Dodatkowo chłopów obowiązywały dwa dni orania i sześć dni pieszych rocznie oraz daniny na rzecz dworu, w postaci jednego koguta, trzech kur, 15 jaj, wian grzybów, osepu w owsie i 58 kop. czynszu pieniężnego rocznie. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych w myśl ukazu z 1846 r., znacząco ograniczyła obciążenia chłopów. Od 1847 r. zniesiono następujące powinności chłopów: dzień miesięcznie do „zwózki materiałów”, 4 dni rocznie tzw. kolejki do dworu (stróży), uprawę konopi i prosa, sadzenie i podlewanie kapusty, dojenie krów, 8 dni tzw. gwałtów, czyli wychodzenia do pracy z całą rodziną w wieku 15–60 lat, poza jedną osobą, które przeliczano na 18 dni pańszczyźnianych (zamieniono je na 6 dni pieszych rocznie) oraz 70 dni przymusowego najmu. Chłopi uiszczali nadal podatki: podymny, liwerunkowy oraz szarwarki – drogowy, transportowy i rekrucki [APL, RGL I, sygn. skarb. 243].

Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Za otrzymany grunt mieli zapłacić nie jego poprzednim właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. Na jego mocy chłopi z Pogorzelca otrzymali 902 morgów ziemi. W oparciu o prawa z 1846 i 1864 uwłaszczono tam 36 gospodarstw, których właścicielami było 41 gospodarzy. Uwłaszczone gospodarstwa miały powierzchnię po ok. 24 morgów. Włościanie otrzymali serwituty. Mogli paść swoje bydło na gruntach dworskich. Ponadto mieli prawo do otrzymywania materiału leśnego na budowę i poprawę budynków, 26 wozów rocznie opału, który mogli zbierać z siekierą. Otrzymywali również łuczynę, kołki i chrust na ogrodzenie według potrzeb, drewno na koła, osie, wozy i sanie. W 1896 r. właściciele majątku wykupili od chłopów prawa serwitutowe [APL, ZTL, sygn. 3265].

Część mieszkańców wsi zajmowała się rzemiosłem i handlem. Przez wieki we wsi funkcjonowała karczma. W 1929 r. w miejscowości działalność prowadził młyn – wiatrak S. Skrzyńskiego [KAP, 1930].

Cmentarz wojenny z I wojny światowej

Pochowano na nim żołnierzy niemieckich i austriackich poległych 14–15 sierpnia 1915 roku. Dokumenty podają nazwiska dwóch pochowanych tam żołnierzy z niemieckiego 3 pułku gwardii: Gerhard Holz, l. 28 (grób nr 20) i Gustaw Feis [APL, UWL, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, sygn. 3234].

• Podczas sporządzania rosyjskiego spisu powszechnego w 1897 r. w Pogorzelcu doszło do niepokojów społecznych, związanych z żądaniem części jej mieszkańców, aby byli zapisywani jako katolicy mówiący w języku polskim. Przywódcami buntu we wsi, ukaranymi przez władze carskie, karami administracyjnymi byli: Anton Nazaruk, Aleksy Byszuk i Kondrat Wawryszuk [APL, ZŻPB, sygn. 41].

• Część mieszkańców wsi aktywnie uczestniczyła w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej z Królestwa Polskiego i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie, zorganizowanej na przełomie 1908/1909 r. przez Koło Polskie w III Dumie Państwowej. List protestacyjny podpisały 44 osoby w imieniu 178 mieszkańców Pogorzelca [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

• Represje okupanta niemieckiego w okresie II wojny światowej dotknęły mieszkańców Pogorzelca w mniejszym stopniu, niż większość okolicznych wsi. Z rąk okupantów niemieckich zginął Paweł Bodenak (1944) [Doroszuk, 2018].

• W latach 1945–1946 z Pogorzelca do ZSRR w ramach repatriacji ludności ukraińskiej wyjechało siedem rodzin [AAN, Rejonowy Przedstawicie Rządu RP do spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski we Włodawie, sygn. 8]. Dużą grupę prawosławnych mieszkańców wsi wywieziono w 1947 r. na tzw. Ziemie Odzyskane w czasie akcji „Wisła”.