Czeputka

Patrz hasło: Sosnówka.

Dawniej Czeput, Czeputy, od nazwy osobowej Czeput, w formie 1iczby mnogiej, wtórnie z sufiksem -ka. Od słowa „czepiać”, ukr. czepljaty, czipaty [NMP, 1997, t. 2, s. 212].

Okolice Czeputki w XV w. należały generalnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie. Znalazły się one wówczas w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w 1566 r. z województwa podlaskiego wydzielono nowe, brzeskolitewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim] [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej) [Mapa, 1803]. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119].

W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) Czeputkę włączono do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne powstały na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie. Zostawali nimi z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Pomocą służyli im w poszczególnych wsiach sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej poł. XIX w. wieś należała do gminy Romanów [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. wieś weszła w skład nowej gminy Romanów [APL, BKSW, sygn. 4], której siedzibę w 1933 r. przeniesiono do Sosnówki. W 1933 r. utworzono jednowioskową gromadę Czeputka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. W latach II wojny światowej miejscowość należała do gminy Wisznice. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś włączono do gromady Sosnówka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. Czeputka należy do gminy Sosnówka [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) wieś nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących gospodarzy: Nikifor Demczuk, Iwan Kot, Iwan Demczuk, Łukasz Zieniuk, Iwan Podkowiński, Chwedor Kazmirczuk, Jewdok Kisiel, Stepan Kozioł, Chwedor Oleszczuk, Iwan Ulaniuk, Chariton Zariński, Artem Demczuk, Oleksa Kazimierczuk, Trofim Sobczuk, Jakow Rusziński, Ilja Samojluk, Nikita Lewczuk, Maksim Wawryszuk, Chwedor Lewczuk, Wasilij Szimoniuk, Trochim Tarasiuk, Michaił Bożik, Nikita Kaniewski, Kuźma Masztaleruk, Iwan Szimoniuk, Wasyl Dejneko, Stepan Demczuk, Chwedor Demczuk, Kuźma Lewczuk, Andriej Gawriluk, Stepan Juchimiuk, Piotr Bedenak, Wasilij Kolejko, Andriej Kozieł, Dymiter Baszyniuk, Martin Bakalar, Iwan Demczuk, Semen Kazmirczuk i Wasilij Pietrowski [APL, ZTL, sygn. 3194].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1996 odkryto 7 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej (ślady osadnicze) wyróżniono kilka epizodów chronologicznych. Najstarsze ułamki pochodzą z wczesnego średniowiecza (m.in. IX w.), kolejne z przełomu średniowiecza i okresu nowożytnego, następne z nieznanej fazy okresu nowożytnego. Ponadto nie określono chronologii nielicznych, niecharakterystycznych fragmentów ceramiki i półsurowca krzemiennego [NID, AZP obszar 67-89].

Do roku 1576 odnosi się informacja o wsi Czeput, należącej do Pawła Sapiehy [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 278].

Tereny, na których z czasem powstała Czeputka, należały do szeroko rozumianych dóbr wisznickich i pierwotnie były częścią domeny książęcej. W roku 1511 Zygmunt I nadał m.in. Wisznice, Łyniew oraz okoliczne tereny wraz ze wszystkimi, gruntami, rzekami, stawami, lasami, poddanymi, etc. swojemu zasłużonemu i zaufanemu urzędnikowi, dyplomacie, wojewodzie witebskiemu, a potem podlaskiemu, Iwanowi Sapieże [LM, ks. 25, nr 139; AGAD, ML– transkrypcje, sygn. 209, s. 877-881]. Poprzez rozmaite transakcje, skupywanie dóbr, prowadzenie akcji osadniczej, itp. rozpoczął on budowanie rozległego kompleksu dóbr, skupionych wokół ośrodków w Kodniu i Wisznicach. W ten sposób, rozluźniwszy mocno związki z rodzimą Smoleńszczyzną, stał się Iwan Sapieha protoplastą kodeńskiej linii rodu. Po śmierci Iwana Sapiehy w roku 1517, dobra wisznickie i kodeńskie przejął na ponad 60 lat jego syn, Paweł Sapieha, z czasem wojewoda nowogrodzki. Na jego czasy przypada chyba najbardziej intensywny rozwój tych terenów. Po śmierci Pawła, w roku 1579, spadkiem po nim podzielili się jego synowie. Dobra kodeńskie przypadły w udziale wojewodzie mińskiemu Mikołajowi, zaś bardziej nas tu interesującą włość wisznicką otrzymał Andrzej Sapieha. W jej skład wchodziły wówczas, oprócz Czeputki, m.in. Sosnówka, Rozwadówka, Perehod, Pohoryle, Motwica, Lipinki [Sapiehowie, 1890, s. 333-334]. Jak się zdaje Andrzej Sapieha nie zarządzał bezpośrednio przypadłymi mu dobrami, początkowo wydzierżawiał włość wisznicką bratu Mikołajowi, a w roku 1590, ostatecznie mu ją odsprzedał [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 38-40]. Po śmierci Mikołaja w roku 1599, dobra wisznickie (w tym Czeputkę) otrzymał jego syn, także Mikołaj zwany Piusem, późniejszy wojewoda brzeskolitewski, zaś w roku 1614, w wyniku działów rodzinnych przeszły one w ręce Krzysztofa Sapiehy, brata tego ostatniego. Po śmierci Krzysztofa, w roku 1637, powróciły na krótko do Mikołaja Piusa Sapiehy. Gdy ten zmarł w roku 1644, po różnych perypetiach, przejmowali je kolejno jego synowie: Kazimierz Melchiades (zm. 1654) i Jan Ferdynand (zm. 1659). Po bezpotomnej śmierci Jana Ferdynanda dobra wisznickie przeszły na jego stryjecznego brata, krajczego koronnego Krzysztofa Franciszka, a po jego śmierci (1665) na jego najstarszego syna Kazimierza Stanisława. Kazimierz Stanisław w roku 1677 podzielił się dobrami z młodszymi braćmi: Andrzejem Franciszkiem oraz Władysławem Jozafatem, późniejszym wojewodą brzeskolitewskim. Szybko się on jednak zdezaktualizował, bowiem wobec śmierci dwóch braci, na początku lat 80. XVII w., Władysław Jozafat stał się jedynym dziedzicem dóbr wisznickich. Borykający się z problemami finansowymi Władysław sprzedał w roku 1688 Czeputkę, a także Romanów, Wygnankę, Sosnówkę (wieś i folwark), Pohorylec i folwark Dubów, Świętosławie z Dunin Rajeckich Prażmowskiej, ta zaś w roku 1699 zapisała ją swojej siostrzenicy Elżbiecie z Frąckiewiczów, wdowie po Józefie Firleju i jej córce, Mariannie Firlejównie. Po śmierci Elżbiety, Czeputką zarządzał w imieniu małoletniej Marianny jej ojczym Stanisław Władysław Potocki. W roku 1712 Marianna Firlejówna poślubiła Karola Józefa Sapiehę, syna Władysława Jozafata i tym sposobem Czeputka oraz reszta dóbr romanowskich powróciła do Sapiehów [AGAD, AR dz. XXIII, t. 111, p. 4, s. 55-62; 119-122; 189-193]. Władysław zmarł w Wisznicach w 1733 r., pozostawiając po sobie trzech synów: Kazimierza, Karola Józefa, późniejszego wojewodę brzeskolitewskiego i Ignacego. Tzw. „hrabstwo wisznickie” przeszło w ręce Kazimierza. Po trzech latach, po jego przedwczesnej śmierci, współwłaścicielami majątku zostali dwaj pozostali bracia. Po śmierci Ignacego (1758), Karol Józef przejął całość dóbr wisznickich, stając się jednocześnie opiekunem i protektorem swych bratanków, synów Ignacego: Józefa, Franciszka Ksawerego i Kajetana. Gdy w roku 1768 Karol Józef Sapieha zmarł bezpotomnie, schedę po nim przejęli bratankowie. Wobec aktywnego ich zaangażowania w konfederację barską, dobra te zostały zasekwestrowane. Kajetan zginął w czasie walk konfederackich w roku 1771, zaś Józef musiał na kilka lat udać się na emigrację. Dobra wisznickie uniknęły konfiskaty tylko dzięki staraniom żony Józefa, Teofili z Jabłonowskich. Udało się jej bowiem uzyskać formalne uznanie za właściciela „hrabstwa wisznickiego” ich dopiero co narodzonego syna Aleksandra. W roku 1778 doszło do kolejnego działu dóbr wisznickich, do którego oprócz Józefa i Franciszka Ksawerego, przystąpił także Kazimierz Nestor Sapieha [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 46; PSB, t. 21, s. 13]. Klucz romanowski tych dóbr, w tym Czeputka, ostatecznie przeszedł w posiadanie Ksawerego Sapiehy. Potem ich właścicielką była Teofila Sapieżyna. Sprzedała ona 10 listopada 1802 r. klucz romanowski, składający się z Romanowa oraz wsi Czeputka, Sosnówka i Wygnanka Błażejowi Malskiemu. W 1826 r., po jego śmierci, dobra te odziedziczył syn Wiktor Malski. Po jego bezpotomnej śmierci, w 1847 r. stały się one własnością jego sióstr: Zofii Kraszewskiej (1/4), Konstancji Moraczewskiej (1/4) i Józefy Szwykowskiej (1/2 część). Już rok później Konstancja sprzedała swój udział Zofii i jej mężowi Janowi Kraszewskiemu. W 1850 r. wykupili oni też część Józefy i stali się jedynymi właścicielami majątku. W 1857 r. całość sprzedali synowi Kajetanowi Kraszewskiemu. W 1864 chłopi w wyniku uwłaszczenia, stali się właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi [APL OCH, HW, sygn. 2/468].

W okresie przedrozbiorowym chłopi zamieszkujący wieś byli najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Początkowo należeli do parafii w Wisznicach, a od 1669 r. do powstałej wówczas parafii Narodzenia NMP w Motwicy, w diecezji włodzimiersko-brzeskiej, a po III rozbiorze Rzeczypospolitej w diecezji chełmskiej. W 1775 r. we wsi w 18 domach mieszkało 94 grekokatolików [APL, CHKGK, 122]. W 1880 r. w Czeputce żyło 183 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 950]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, liczba prawosławnych we wsi spadła z 355 (1904) do 155 (1906). W przededniu I wojny światowej, tj. w 1914 r., we wsi doliczono się 267 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 993, 995, 1003]. Prawosławni mieszkańcy zniknęli z Czeputki w 1947 r., kiedy wywieziono ich na tzw. Ziemie Odzyskane w ramach akcji „Wisła”.

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy należący przez wieki do parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach, a od 1919 r. są wiernymi parafii Narodzenia NMP w Motwicy, w diecezji siedleckiej. Początkowo łacinnikami byli jedynie zamieszkujący we wsi zastawnicy i służba. W 1858 r. we wsi mieszkało tylko 14 wiernych parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach [APR, ZDP, sygn. 15542]. Ich liczba wzrosła od ukazu tolerancyjnego w 1905 r., w wyniku którego znaczna część mieszkańców wsi przeszła z prawosławia na katolicyzm.

W Czeputce były tylko dwa okresy, kiedy funkcjonowała w niej szkoła. Pierwsza, rosyjska cerkiewno-prawosławna powstała w 1897 r. [APL, KCH, sygn. 1003]. W okresie II wojny światowej przez rok działała zaś we wsi szkoła ukraińska.

Według juramentu złożonego w grodzie brzeskim w lipcu 1690 r. przez Świętosławę z Dunin Rajeckich Prażmowską, chorążynę nadworną koronną, w całej włości romanowskiej obejmującej oprócz Czeputki, Romanów, Sosnówkę, Wygnankę, Pohorylec, znajdowało się 115 „dymów”. Pozwala to szacować liczbę mieszkańców całej włości romanowskiej na około 580-700 osób. Niestety nie wiemy, ile z tych „dymów” przypadało na samą Czeputkę [AGAD, AR, dz. XXIII, t. 153, p. 13, s. 55, 58; Rejestry podymnego 1667–1690, s. 94-95]. Według wykazu z 1827 r. w Czeputce było 36 domów zamieszkanych przez 274 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 84]. W 1864 r. mieszkało tam 284 osoby [APL, BKSW, sygn. 4]. Z kolei w 1887 r. we wsi w 51 domach zamieszkiwało 386 osób [PKSG za 1887, s. 114]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 28 budynkach zamieszkiwało 125 osób. Deklarowali oni wyznanie prawosławne – 96 i rzymskokatolickie – 39 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1943 r. we wsi mieszkało 288 mieszkańców [Amtliches, 1943, s. 36]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 105 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Czeputki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego, znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych. Chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku w Romanowie. Ukaz uwłaszczeniowy cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas użytkowali. Za otrzymany grunt mieli oni zapłacić nie poprzednim jego właścicielom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. Na jego mocy chłopi z Czeputki otrzymali na własność 1067 morgów ziemi. W oparciu o prawa z 1846 i 1864 uwłaszczono tam 32 gospodarzy i jednego właściciela placu. Natomiast tylko według prawa z 1864 r. kolejnych pięciu właścicieli placów i ziemie wspólnotowe. Uwłaszczone gospodarstwa miały zróżnicowaną powierzchnię, od 12 do 35 morgów. Chłopi otrzymali przy tym następujące prawa serwitutowe: mogli paść bydło na gruncie dworskim, pobierać 32 wozów opału rocznie, który mogli zbierać z siekierą, ale bez prawa rąbania pni drzew, otrzymywać drewno na poprawę i budowę swoich zabudowań, ogrodzenia i sprzęty gospodarcze. Chłopi zrezygnowali z serwitutów dopiero w 1928 r. w zamian za 240 ha ziemi [APL, ZTL, sygn. 3194]. Komasacji gruntów we wsi dokonano w 1935 r. [APL, UWL, Wydział Rolnictwa i Reform Rolnych, sygn. 790, 791].

Kapliczka pw. św. Antoniego

Drewniana o konstrukcji ramowo-słupowej z początku XX w. [https://zabytek.pl/pl/obiekty/kapliczka-pw.-sw.-antoni-860039].

• W 1577 r. spaliły się we wsi dwie stodoły [LNB, f. 103, d. 547, cz. 2, s. 280].

• Podczas spisu powszechnego 1897 r. w Czeputce doszło do niepokojów społecznych, związanych z żądaniem części jej mieszkańców, aby zapisywani byli jako katolicy mówiący w języku polskim. Przywódcami buntu, ukaranymi karami administracyjnymi, byli: Michał Kolejko i Leonty Kochan [APL, ZŻPB, sygn. 41].

• Część mieszkańców wsi aktywnie uczestniczyła w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej z Królestwa Polskiego i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie, zorganizowanej na przełomie 1908/1909 r. przez Koło Polskie w III Dumie Państwowej. List protestacyjny podpisało 29 osób z Czeputki w imieniu 83 mieszkańców [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

• Czeputka, co nie było typowe, przeżyła II wojnę światową bez ofiar wśród mieszkańców, co wynikało m.in. z dobrych relacji pomiędzy miejscowymi katolikami i prawosławnymi.

• Latem 1947 r. w ramach akcji „Wisła”, przeprowadzonej w celu wysiedlenia z ziem wschodnich Polski Ukraińców na tzw. „Ziemie Odzyskane” wywieziono około połowy mieszkańców Czeputki. Część z nich wróciła do rodzinnej wsi pod koniec lat 50. [„Gmina Sosnówka”, 2010, nr 7].