Wisznice
Wisznice
start
Powiat: bialski
Gmina: Wisznice
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
Gmina Wisznice w zasobach internetowych (dostęp 11-13 września 2024)
Strona Główna – Gmina Wisznice , po jej wyświetleniu pojawią się „Aktualności”. Poniżej bieżących informacji umieszczono szereg zakładek dotyczących programów i projektów rządowych lub realizowanych przez samorząd, a także informacje dotyczące związanych z tym przepisów prawa.
Na górnym pasku znajdują się następujące zakładki: Urząd. Kolejna zakładka Gmina stanowi szczegółową prezentację gminy uporządkowaną w czterech rozbudowanych wewnętrznie blokach 1. O Gminie („Jak dojechać”, „Mapy gminne”, „Wsie gminne” (po kliknięciu nazwy wsi dostępne są podstawowe informacje na temat jej historii), „Warunki naturalne” (ważne dla turystyki przyrodniczej), „Herb Gminy”, „Wyznania i religie” /z podziałem na unitów i Żydów/, „Statystyka”, „Partnerzy Gminy Wisznice”), 2. Historia („Dzieje Wisznic”, „Stroje regionalne”, „Pamiętniki”, „Wspomnienia”, „Biografie”, „Ciekawostki”, „Eurosceptycyzm”, „Weteran powstania”), 3. Instytucje („Jednostki organizacyjne”, „Oświata”, „Zdrowie”, „Stowarzyszenia”, „Emeryci”, „Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Wisznicach”) oraz 3. Projekty europejskie. Linki do większości wskazanych powyżej grup informacji zostaną pomieszczone w odpowiednich działach merytorycznych tego zestawienia. Pozostałe zakładki paska górnego to Dla mieszkańców (porady i wskazówki natury praktycznej w relacjach mieszkaniec – urząd), Dla turystów (szerzej informacje te zaprezentowane są w dziale Turystyka kulturowa w Gminie Wisznice) oraz ikona służąca wyświetlaniu wszystkich Aktualności.
Strategia rozwoju zrównoważonego gminy Wisznice na lata 2007-2015 z perspektywą do roku 2020
Oferta inwestycyjna Gminy Wisznice (zawiera podstawowe informacje natury statystycznej o całej gminie)
Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej
Lotnisko Wisznice patrz takżetutaj
Raport o stanie Gminy Wisznice za 2023 r. (Piotr Dragan – redakcja merytoryczna i nadzór Wisznice, 31 maja 2024 r.), plik pdf
Raport o stanie Gminy Wisznice za 2022 r., Wisznice, maj 2023 r. (Piotr Dragan – redakcja merytoryczna i nadzór), plik pdf
Raport o stanie Gminy Wisznice za 2021 r., Wisznice 2022. (plik pdf)
Gmina wiejska Wisznice (dane statystyczne)
Plan zagospodarowania przestrzennego gminy Wisznice (2011) (plik pdf)
AKTUALNOŚCI
Gmina Wisznice: Bezpłatny Biuletyn Informacyjny [Nr 1] (2002) (w Bialskiej Bibliotece Cyfrowej dostępne są wybrane numery pisma do 2006 r.). Gmina nie posiada w chwili obecnej własnego, regularnie wydawanego i adresowanego wyłącznie do mieszkańców gminy periodyku, pisma, czasopisma, informatora etc. Stąd pojawiają się jedynie efemeryczne przedsięwzięcia w jakiś sposób wypełniające te lukę, np. Co w gminie piszczy : pismo tworzone wspólnymi siłami Gminnego Ośrodka Kultury oraz Liceum Ogólnokształcącego im. Władysława Zawadzkiego w Wisznicach 2010 (w Bialskiej Bibliotece Cyfrowej dostępne są wybrane numery pisma z 2009 r.) orazNowoczesność i Tradycja: informator Banku Spółdzielczego w Wisznicach Nr 1 (2008) (w Bialskiej Bibliotece Cyfrowej dostępne są również inne numery pisma).
Gdzie w Wisznicach? (lokalny informator dostępny na fb)
„Podlasianin” (z tagiem Wisznice)
„Słowo Podlasia” (z tagiem Wisznice)
„Gościniec Bialski” (komplet zeszytów tego periodyku dostępny jest na stronie Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej)
„Wspólnota Parczewska” (z tagiem Wisznice)
„Echo Katolickie” (z tagiem Wisznice)
Radio BIPER (z tagiem Wisznice)
Biała24 (z tagiem Wisznice)
„Polskie Radio Lublin” (z tagiem Wisznice)
„Kurier Lubelski” (z tagiem Wisznice)
„Dziennik Wschodni” (z tagiem Wisznice)
„Nowy Tydzień” (z tagiem Wisznice)
WSIE GMINY WISZNICE
Curyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 716.
Małgorzacin (województwo lubelskie)
Kolonia Małgorzacin w liczbach
Marylin (województwo lubelskie)
Wieś Polubicze Dworskie w liczbach
Polubicze Wiejskie patrz takżetutaj
Wieś Wisznice-Kolonia w liczbach
STOWARZYSZENIA, ORGANIZACJE I FUNDACJE
Stowarzyszenie Forum Rozwoju Regionu w Wisznicach
Stowarzyszenie „Razem dla Wisznic”
Stowarzyszenie Rozwoju Wsi OSP Jedna Dubica
Stowarzyszenie „Forum Rozwoju Regionu”
Katolickie Stowarzyszenie Społeczno-Oświatowe i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego w Wisznicach
Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Dołholiska, Łyniew, Marylin, Polubicze, Ratajewicze „ Integracja”
Centrum Kultury Chrześcijańskiej w Wisznicach
Ochotnicza Straż Pożarna (informacja zbiorcza dotycząca 6 jednostek ochotniczych straży pożarnych funkcjonujących na terenie Gminy Wisznice)
Jednostka OSP w Wisznicach (na fb)
Jednostka OSP w Polubiczach (na fb)
Koło Gospodyń Wiejskich w Wygodzie
Koło Gospodyń Wiejskich w Horodyszczu (na fb)
Koło Gospodyń Wiejskich Polubicze (na fb)
Koło Gospodyń Wiejskich Łyniew
Koło Gospodyń Wiejskich Ratajewicze
Koło Gospodyń Wiejskich w Dubicy „DUBICZANKI”
EDUKACJA, OŚWIATA I WYCHOWANIE
Szkoła Podstawowa z Oddziałami Przedszkola im. J.I. Kraszewskiego w Wisznicach
Szkoła Podstawowa w Wisznicach
Szkoła Podstawowa im. ks. Jana Twardowskiego w Horodyszczu
Szkoła Podstawowa w Horodyszczu
Szkoła Podstawowa im. Józefa Kossowskiego w Polubiczach
Szkoła Podstawowa w Polubiczach na fb
Liceum Ogólnokształcące w Wisznicach im. Władysława Zawadzkiego (szkoła posiada specyficzne dla regionu klasy przygotowujące do służby w Straży Granicznej!)
Szkoła Podstawowa w Rowinach została zamknięta w 2007 roku, a w 2012 SP w Dołholisce. Patrz więcej: Najstarsze szkoły w gminie
ŻYCIE RELIGIJNE
Parafia Najświętszego Serca Jezusowego HORODYSZCZE
Parafia Najświętszego Serca Jezusowego Horodyszcze (strona Diecezji Siedleckiej)
100-lecie Parafii w Horodyszczu
Parafia Rzymskokatolicka pw. Przemienienia Pańskiego w Wisznicach
Parafia Wisznice na fb
Parafia Przemienienia Pańskiego w Wisznicach (na stronie Diecezji Siedleckiej)
Parafia Św. Jana Ewangelisty, Polubicze
Parafia św. Jana Ewangelisty w Polubiczach Wiejskich
KULTURA
Gminy Ośrodek Kultury i Oświaty w Wisznicach prowadzi działalność kulturalną w budynku GOKiO Wisznice, Centrum Kultury Chrześcijańskiej w Wisznicach, WDK Horodyszcze, Centrum Kultury Lokalnej w Rowinach oraz w Świetlicy Wiejskiej w Dubicy. W GOKiO Wisznice działa także Klub Seniora. gminy. Zajęcia dla seniorów prowadzone są zarówno w Klubie jak i z wykorzystaniem sali widowiskowej i Pracowni Orange. W grudniu 2021 roku działalność rozpoczęło Kino. Na bieżąco jest też prowadzona strona internetowa Gminnego Ośrodka Kultury i Oświaty w Wisznicach oraz funpage’a ośrodka na portalu społecznościowym Facebook.
Sprawozdanie z działalności Gminnego Ośrodka Kultury i Oświaty w Wisznicach w 2021 r .
Dom Kultury+ czyli projekty mieszkańców naszej gminy
Gminna Biblioteka Publiczna im. K. Kraszewskiego w Wisznicach (jest samorządową instytucją kultury wpisaną do rejestru Instytucji Kultury dnia 24 kwietnia 2003 roku prowadzonego przez organizatora. Od 2003 roku Biblioteka pełni zadanie samodzielnej instytucji kultury, w skład biblioteki wchodzi Filia w Horodyszczu)
Regionalne Centrum Kultury Ludowej w Rowinach
Alla Tarasiuk, Alina Maniowiec, Zakres działań współczesnej biblioteki publicznej. (plik pdf)
Zbiór pieśni i przyśpiewek z regionu Wisznic, Lublin, Wisznice 2007
HISTORIA
Publikacje i źródła dostępne online:
T. Demidowicz, Wisznice: zarys dziejów, Biała Podlaska 1996.
M. Olejnik, Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie w świetle (artykuł jest dostęny na platformie czasopism UMCS, „Studia Białorutenistyczne”)
A. Szołucha, Rys historyczny Wisznic. Z. 2. Wisznice w okresie zaborów 1795-1918, Wisznice 2024.
A.Szołucha, Rys historyczny Wisznic. Polski Związek Emerytów Rencistów i Inwalidów w Wisznicach, Z. 4, Wisznice 2009.
L. Zugaj, Gmina Wisznice – dzieje samorządu i administracji (akty prawne, mapy, dane), Lublin 2020.
M. Koper, Rec. Słowniczek nazw fizjograficznych gminy Wisznice, red. A. Maniowiec
i E. Sokołowska, Wisznice 2006, ss. 38, „Roczniki Humanistyczne” Tom LV, zeszyt 6 – 2007. (tekst pojawia się automatycznie po wpisaniu tytułu recenzji)
Gmina Wisznice. Historia, natura, kultura, Wisznice 2022 (dwujęzyczny, polsko-angielski album z tekstem dotyczącym dziejów Wisznic)
St. Łogonowicz, Zawrócone chwile, Biała Podlaska 2006 (wspomnienia)
Pamiętniki na stronie gminy umieszczono relacje odnoszące się do dziejów lokalnych, na uwagę zasługuje relacja Ks. Mariana Romanowicza Pamiętnik z II wojny światowej ; Kronika Tadeusza Raczkowskiego ; Urywki historii Augusta Romanowicza ; Historia pewnego powołania Ks. Jana Romanowicza Patrz także:Echa lat minionych w zwykłych słowach zapisane: Wojenne historie, Wisznice 2013 (pamiętniki M. Romanowicza, R. Waszczuka, J. Sokołowskiego). Józef Babicz /1892 – 1939 / Nasz dziadek i pierwsza ofiara okupacji niemieckiej w Wisznicach . Generalnie publikowanie lokalnych źródeł jest inicjatywą rzadką, ale godną pochwały i naśladowania!
Dzieje Wisznic (obszernie informacje podzielone na okresów historycznych od XIII wieku począwszy do lat 90. XX w. , link odnosi czytelnika do strony gminy)
Biografie (dostępny na stronie gminy zbiór krótkich biografii ludzi związanych z regionem: Sapiechowie, duchowni uniccy, Ignacy Sosnkowski, partyzanci z okresu II wojny światowej)
Historia społeczności żydowskiej w Wisznicach
Wisznice – akcja „Reinhardt” (pod adresem Teatru NN dostępne są relacje ustne dotyczące Wisznic)
Bialski informator samorządowy: gmina Wisznice, Biała Podlaska 2001.
A.Maniowiec, E. Sokołowska, red., Słowniczek nazw fizjograficznych gminy Wisznice, Wiszsnice 2006
Publikacja Tadeusza Doroszuka „Gmina Wisznice w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1944” nie jest dostępna online, ale informacje na jej temat można znaleźć tutaj
Władze lokalne w Wisznicach (wykład dr D. Tarasiuka wygłoszony na otwarciu nowej siedziby urzędu gminy Wisznice dnia 15 lutego 2007 r.)
Ciekawostki (krótkie teksty dostępne na stronie gminy najczęściej nawiązujące do historii lokalnej np. Znani w Wisznicach czy Grobowiec Kraszewskich )
Jubileusz 90 – lecia Banku Spółdzielczego w Wisznicach
ZABYTKI I TURYSTYKA KULTUROWA NA TERENIE GMINY WISZNICE
Baza noclegowa w Gminie Wisznice
Atrakcje turystyczne w Gminie Wisznice
Dawna cerkiew greko-katolicka w Wisznicach (obecnie jest to Kościół filialny pw. Św. Jerzego i Wniebowzięcia NMP w Wisznicach)
Zespół kościoła parafialnego pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Wiszniach
Kościół św. Jerzego i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Wisznicach
(erygowany w 1606 r.)
Zabytkowy zamknięty cmentarz w Wiszniach (cmentarz założony został około 1800 roku jako cmentarz dla parafii unickiej i katolickiej)
Zespół kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty w Polubiczach
Zespół dworsko-folwarczny w Polubiczach Dworskich
Monastyr Narodzenia Matki Bożej w Horodyszczu
Zespół pałacowo – parkowy w Horodyszczu
Pomnik pamięci Józefa Babicza (J. Babicz byłpierwszą ofiarą okupacji niemieckiej w Wisznicach)
Polubicze, kościół św. Jana Ewangelisty
Kościół świętego Jerzego i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (dawny rzymskokatolicki kościół filialny należący wcześniej do parafii Przemienienia Pańskiego. Jeden z rejestrowanych zabytków miejscowości. Obecnie znajduje się w nim Centrum Kultury Chrześcijańskiej).
Wisznice – Nad Zielawą (opracowanie trasy turystycznej autorstwa Dariusza Walczyna)
Ochrona przyrody Natura 2000 Wisznice
Pomnik pamięci ofiar zamordowanych w latach 1939-1944 na terenie szkoły podstawowej w Wisznicach
SPORT
Gminny Ludowy Klub Sportowo – Turystyczny „Tytan” Wisznice. Oficjalna strona klubu (w zakładce o klubie, „Historia klubu”)
„Tytan” Wisznice na fb
Gminny Ludowy Klub Sportowo-Turystyczny „Tytan” Wisznice
Akademia Piłkarska „Tytan” Wisznice
Kompleks sportowy przy Szkole Podstawowej w Wisznicach
Uczniowski Klub Sportowy „North” przy Szkole Podstawowej w Wisznicach
Uczniowski Klub Sportowy „North”
Uczniowski Ludowy Pożarniczy Klub Sportowy „Elf” w Wiszniacach
Kluby uczniowskie są umieszczone w Wykazie Uczniowskich Klubów Sportowych (UKS) bialskiego starostwa powiatowego
O regularnych i mniejszych imprezach sportowych na terenie gminy (turniejach, zawodach, biegach) regularnie informuje portal gminy w „Aktualnościach”
VIDEO:
Gmina Wisznice Biper TV (na specjalnym kanale Biper TV na Youtube dostępnych jest około 150 filmików z życia gminy – oświata, sport, kultura, religia, wydarzenia jubileuszowe i bieżące)
Inne ciekawe i godne polecenie produkcje filmowe to przede wszystkim Zagłada sztetla w Wisznicach (reportaż TVP 3 z dnia 26 09. 2022 r.), Szlakiem lubelskich sztetli, Wisznice (film dok. produkcji TVP 3 Lublin) oraz film promocyjny Gminy Wisznice
Nazwa, przynależność administracyjna
Wisznice są nazwą patronimiczną. Pochodzi ona od imienia Wisznia z dodanym przyrostkiem -ice, oznaczającym następców (potomków) tej osoby.
Podlasie, do którego zaliczano okolice Wisznic, w XV w. należało generalnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Wisznice znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r. z województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko–litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim] [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Wisznice od 1566 r. znalazły się w powiecie brzeskim województwa brzesko-litewskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).
Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. miejscowość weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) Wisznice należały do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono je do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.
Gmina
Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powołano wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. Wisznice były centrum addzielnej gminy. W 1856 r. obejmowała ona: Aleksandrów – 2, Anielin – 2, Curyn – 1, Lipinki – 19, Łyniew – 39, Małgorzacin – 2, Perechod – 29, Rowiny – 24, Sapiehów – 3, Stasiówka – 22, Wisznice – 143, Wygoda – 6, Zacisze – 1, Żeszczynka – 41 i Żuława – 5 dymów) [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1870 r. osada weszła w skład gminy Horodyszcze [APL, BKSW, sygn. 4]. W II Rzeczypospolitej miejscowość nadal w składzie gminy Horodyszcze, której nazwę w 1928 r. zmieniono na gmina Wisznice [Monitor Polski, 1928, nr, 168, poz. 325]. W 1933 r. utworzono gromadę Wisznice Osada [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. osadę włączono do gromady Wisznice, w skład której weszły: Wisznice Osada, Wisznice Kolonia, Wygoda, Dubica Górna, Dubica Dolna, Curyn i Rowiny [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1960 r. przyłączono do niej gromady Łyniew i Horodyszcze [DUWRNwL, 1959, nr 9, poz. 63] a w 1962 r. gromadę Polubicze [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. W 1973 r. osada stała się siedzibą gminy Wisznice [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].
Wójtami gminy byli m.in.: Paweł Ratajewicz (1924), Stanisław Brzozowski (1930), Bonifacy Krupski (do 1940), Bohdan (Teodor) Bihdaj (1940–1941), Czesław Targoński, który pozostawał początkowo wójtem po zakończeniu wojny. Zastąpił go Piotr Jaroć z Rowin. Potem urząd ten sprawowali: Jan Górski (1947–1948) i Bolesław Tymoszuk (od 1948) [APL OCH, Starostwo Powiatowe we Włodawie, sygn. 1023; Doroszuk, 2018].
Mikrotoponimia
Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) w osadzie są ulice: Cicha, Fabryczna, Jasna, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Kościelna, Krótka, Krzywa, Nowa, Ogrodowa, Partyzantów, Piotra Makaruka, Polna, Przemysłowa, Rowińska, Rynek, Sosnowa, Spacerowa, Warszawska, Władysława Zawadzkiego, Włodawska, Zielona i Żabia [https://eteryt.stat.gov.pl/].
W drugiej połowie XX wieku w Wisznicach i Wisznicach Kolonii posługiwano się następującymi nazwami: Bojary, Czortyniawka, Grabarka, Grobelka, Horyce, Kamieniste, Kirkut, Koło Lipy, Koński Deptak, Kupiste, Lubnia, Naddatki, Ochoża, Pastewnik, Piszczanica, Podwarki, Popówka, Rozwadowskie, Ryski, Ryże Błota, Stawek, Szeroka Smuga, Szkolny Lasek, Szopisko, Śniadeckie, Targowica, Ułeczka, Werchołaz, Wola, Wołoki, Zacisze, Zadwórki, Zapłoty, Zaruka, Zaszos i Zwierzyniec [Maniowiec, 2006; Olejnik, 2017].
Antroponimia
W 1813 roku domy w Wisznicach posiadali: Kasper Czernik, Wasyl Rowiński, Mikołaj Makarewicz, Maksym Brocki, Ignacy Komorowski, Michał Rowiński, Jaśko Łapiński, Tomasz Łapiński, Osyp Zaliszczyk, Jaśk Jaroszkiewicz, Piotr Pogrzelski, Chweś Jarosiewicz, Michał Makarewicz, Jan Kaczyński, Mikołaj Klimek, Michałko Zaliszczyk, Kondrat Balicki, Wasyl Pańko, Jan Namoylik, Filip Wójtowicz, Antoni Parafiniuk, Jan Kaliszewicz, Dimiter Makarewicz, Józko Semenowicz, Maksym Hirzewski, Iwan Stępowicz, Chwedor Romanowicz, Iwan Chirzewski, Hryć Bedzio, Iwan Pańko, Hryć Namoylik, Stefan Kasianowicz, Juśko Kornylewicz, Denis Wójtowicz, Onufry Zieniuk, Tomasz Zaliszczyk, Jakub Jaruszkiewicz, Harasym Makarczuk, Iwan Parafiniuk, Hryć Jaruszkiewicz, Kazmirz Ptaszczuk, Adam Jaroszkiewicz, Wasil Sypilewicz, Semen Makarczuk, Jozef Gabrylowicz, Semen Płaszczuk, Lewko Butrymowicz, Paweł Kraśko, Józef Moroz, Stefan Balicki, Stach Girul, Iliasz Krasko, Michał Szpak, Iwan Bałaj, Józef Kostecki, Stefan Skolimowski, Stefan Demczuk, Jacko Parafiniuk, Ignacy Litwin, Stefan Koziorzyniec, Hryć Komoszewski, Paweł Jaroszewjcz, Iwan Bedzio, Antoni Bednarczyk, Tomasz Kaczajczuk, Józko Petryniuk, Maksym Dorobosnowski, Chwedor Romaniuk, Łukasz Górski, Stefan Namoylik, Hawryło Wortolec, Chwedor Wortolec, Jakim Mutwicki, Benedykt Słuchawicz, Hryć Romaniuk, Paweł Girul, Oleksa Romaniuk, Jaśko Panasiejko, Korniło Łapiński, Hryć Górski, Bartłomiej Girul, Hawryło Kaliszewicz, Semen Wortolec, Michał Rejzner, Aleksander Sokołowski, Lewko Bednarz, Oleksa Gawrylewicz, Michał Koziorzyniec, Jerzy Hulewski, Wasyl Stachewicz, Semen Wortolec, Michał Rogalewski, Jaśko Kuzmiński, Bartek Chewsiuk, Sylwester Gromisz, Iwan Kozak, Tomasz Krukowski, Dominik Baszamko, Iwan Łukowski, Antoni Witebski, Filip Witebski, Szymon Nowakowski, Jakub Fijałkowski, Kadźmirz Krukowski, Wojciech Zachorzy, Panasiewiczowa, Wojciech Filipowicz, Michał Szpilewicz, Ludwik Sokołowski, Józef Panasiejko, Michał Petryniuk, Wasyl Skoczko, Jakub Sebestiańczuk, Franciszek Majewski, Antoni Krukowski, Bartłomiej Dulczyk, Głowacka, Franciszek Koryzna, Skolimowska, Anteźko Moskal, Antoni Ratwicki i Jakub Malczyk [APS, Witkowski Wiktor, pisarz aktowy departamentu siedleckiego, sygn. 7].
W 1864 r. w Wisznicach uwłaszczeni zostali chłopi: Bałaj Jan, Bałaj Magdalena, Brodzki Tadeusz, Chilczuk Jakim, Chotkowski Grzegorz, Chwedkowska Marianna, Chwedkowski Melan, Czikier Jakub, Dydziuk Ignacy, Fiedoruk Eliasz, Gabrylewicz Katarzyna, Gabrylewicz Paweł, Gilewski Demid, Górski Józefat, Jaroszewicz Piotr, Jaroszkiewicz Filip, Jaroszkiewicz Marianna, Jaroszkiewicz Mikołaj, Jaroszkiewicz Paweł, Jaroszkiewicz Tomasz, Korniecki Dawid, Kostecki Aleksy (I), Kostecki Aleksy (II), Kostecki Ananiasz, Krukowski Tomasz, Kumisiewicz Ustim, Kusiewicz Ustim, Lesiuk Antoni, Lesiuk Grzegorz i Jan, Łapiński Józefat, Łukomski Leontyn, Makarewicz Adam, Makarewicz Denis, Makarewicz Jan, Makarewicz Józefata, Makarewicz Naum, Makarewicz Piotr, Makarewicz Roman, Makarewicz Semen, Michalczuk Iwan, Misiejuk Stefan, Namolnik Andrzej, Namolnik Grzegorz, Namolnik Ignacy, Namulnik Julianna, Niczyporuk Bazyli, Nowadski Marcin, Pańko Daniel, Pańko Marianna, Pańko Teresa, Parafiniuk Bazyli, Poleszczuk Paweł, Poleszuk Jan, Rezner Wiktor, Romaniuk Franciszek, Romaniuk Grzegorz, Romaniuk Jakub, Romaniuk Józefat, Romaniuk Stefan, Rowińska Julianna, Rowiński Awakum, Rowiński Jakub, Rowiński Józefat, Rowiński Laurenty, Selwaniuk Julianna, Soroka Onufry, Stawecka Katarzyna, Stepowicz Katarzyna, Sumko Michał, Szpak Grzegorz, Szpak Jan, Szpak Ostap, Szpilewicz Marta, Szpilewicz Stefan, Szyszkowska Helena, Waszczuk Bazyli, Winniczuk Jan, Winniczuk Siemion, Wiszniewski Ignacy, Wołosowicz Semen, Wójtowicz Wiktor, Zaleszczyk Aleksandra, Zaleszczyk Andrzej, Zaleszczyk Jan i Paweł, Zaleszczyk Józefata, Zaleszczyk Korniło, Zaleszczyk Mikołaj, Zaleszczyk Ostap i Zaleszczyk Semen. Z kolei w 1866 mieszczanie nie rolnicy: Adamczewski Aleksander, Banasiewicz Wiktor, Czerniak Jan, Dydziuk Paweł, Krukowski Julian, Majewska Marianna, Mojsiejuk Semen, Mojsiewicz Eudocja, Raczkowski Franciszek, Śmiszewski Kazimierz i Witepski Dominik oraz wyznania mojżeszowego: Baumgalc Hersz Lejb, Bencjan Lanca, Berman Lejba, Fridman Herszko, Fridman Matiel, Fridman Moszko, Goldfarb Naftula, Goldfarb Szmul (I), Goldfarb Szmul (II), Goldfarb Wulfr, Grzebmacher Szloma, Gutmafer Herszko, Gutmafer Szaz, Gutmafer Szmul Icek, Gutmanowicz Zawel, Handelman Brucha, Handelman Wulfr, Hor. Mojsze Lejb, Horn Icek, Jekerman Dawid, K. Nuta, Kaufman Icek, Kaufman Zelman, Kerszenblat Srul, Kidielewicz Abrum, Koftun Herszko, Koftun Simcha, Lanca Icek, Liberman Mesr, Liderman Pinks, Morgensztern Aaron Wulfr, Motia Szmerko, N. Szmul, Najamonowicz Nuta, Naparstek Eil, Pinkiel Złoty, Pulko Mordko, Rozejszans Hersz Chaim, Rozen Mejer Chaim, Rozenblat Chaim, Samson Ajblum, Sroka Dawid, Sroka Herszko, Sroka Josio (I), Sroka Josio (II), Sroka Pinks, Szechman Umerb, Sznejdeman Nota, Szpektor Berg Henia, Szrajbman Herszko, Szuchmacher Wulf, Szyszkowski Stanisław, Tenenbaum Jankiel, Wejtrond Lejzor, Winyryd Moszko, Wisman Nichil, Zakerman Jankiel, Zejdman Fejge, Zeldgefter Josel, Zeldgefter Majte Abram, Złoty Icek Pinkiel (I), Złoty Icek Pinkiel (II), Złoty Pinkiel, Żółtek Moszko, Żółtek Szolko (I) i Żółtek Szulko (II). W 1869 r. na ziemi poduchownej uwłaszczeni zostali: Derlecki Piotr, Ostrowski Stanisław, Romaszewski Józef i Titow Daniel [APL, ZTL, sygn. 3299].
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1992 odkryto 11 stanowisk o charakterze śladów osadniczych. Wśród zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej wyróżniono ułamki z różnych faz średniowiecza i okresu nowożytnego (XII, XIV-XVI w.), także późniejsze. Ponadto nie określono chronologii nielicznych mało charakterystycznych ułamków naczyń i półsurowca krzemiennego [NID, AZP obszar 66-87].
W trakcie nadzoru archeologicznego prac związanych z remontem i modernizacją dawnej cerkwi unickiej natrafiono na ślady dawnego osadnictwa. Pierwsze ślady w postaci fragmentów ceramiki naczyniowej przedmiotów krzemiennych pochodzą z okresu neolitu (kultura amfor kulistych). Kolejne fazy zasiedlania pochodzą z różnych okresów średniowiecza (VIII-X; XII-XIII; XIV-XV w.) i późniejszych (XVI-XVIII w.). Poza dominującymi ułamkami naczyń glinianych, także polepy konstrukcyjnej, odkryto również kilkadziesiąt paciorków szklanych, fragmentów szklanych, monet srebrnych i miedzianych, również inne przedmioty metalowe (obrączki, nożyk) i gliniane (cybuch fajki, fragmenty kafli). Natrafiono także na relikty muru oraz pochówki [Banasiewicz-Szykuła i in. 2010, 36-37].
Pierwsza wzmianka o osadzie, miejskie dzieje Wisznic
Pierwsza informacja w źródłach pisanych o Horodyszczu pochodzi z dokumentu króla Kazimierza Jagiellończyka, który w 1447 r. nadał staroście brzeskiemu Nasucie (Naciu): Woin, Lubiczi, Wiszniczi, Jabłoczno, Kyjanieny i polo Horodiszczow [LM, t. 3, 1998, s. 63].
Zachowało się niewiele dokumentów dotyczących miejskości Wisznic w okresie przedrozbiorowym. Do dzisiaj nie odnaleziono zapisu źródłowego o nadaniu prawa miejskiego Wisznicom. Wiadomo jedynie, że otrzymały je one między 1511 a 1572 rokiem. Informacje o mieście Wisznice i jego mieszczanach w okresie przedrozbiorowym pojawiają się w źródłach sporadycznie. Wiemy np. że Krzysztof Sapieha w 1617 r. zwolnił z podwód mieszczan, każąc im opłacać w zamian 1 złp 10 gr. z włóki [LNB, f. 103, d. 547]. Na początku XIX w. miasteczko Wisznice, obejmujące obszar około 800 ha, zaliczane było do V kategorii miast Królestwa Polskiego. Do 1820 r. było ono administrowane przez wójta gminy. Wynikało to z braku funduszy miejskich na utrzymanie burmistrza. W 1819 r. ówczesna właścicielka Wisznic Anna Sapieżyna zobowiązała się do uiszczania składki na finansowanie działalności magistratu, w wysokości 600 złp. Burmistrzem miasteczka został wcześniejszy wójt gminy Józef Ożarowski (1820–1822). Po nim urząd ten sprawowali: Franciszek Czajkowski, Szymon Lechowicz, Józef Czajkowski, Piotr Olszewski, Romuald Narbutt, Hieronim Zuchmantowicz, Antoni Woźniakowski, Wawrzycki i Bartłomiej Martyniuk. W tym miejscu wypada poświęcić trochę uwagi kwestii herbu Wisznic. W latach 40. XIX stulecia władze rządowe nakazały przedstawienie herbu. Okazało się, że Wisznice takiego nie mają. Być może dawniej był nim herb rodu Sapiehów – Lis. Wobec tego Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych zaprojektowała nowy herb: „Biały koń uwiązany przy zielonej topoli na niebieskim tle”. Wisznice posiadały wówczas charakter ośrodka miejskiego. Ich centrum stanowił rynek o rozmiarach 68 na 244 metrów. Od strony zachodniej i północnej otoczony domami zajezdnymi i sklepami. Te duże budynki konstrukcji wieńcowej o długości ponad 20 m i szerokości 15–20 m, o dachach dwuspadowych i naczółkowych, pokrytych gontem lub słomą w większości należały do bogatych kupców żydowskich. W 1828 r. Żydzi byli właścicielami 24 kramów, największe z nich posiadali m.in. Leyb Jungietamb, Abram Złoty i Chaim Rozemblat oraz 11 domów zajezdnych, m.in. Reyzli Szulimowej, Jankiela Mezera i Nastuli Leybowicz. Na ul. Kościelnej mieszkali zaś katolicy zajmujący się rzemiosłem. Wisznice zostały pozbawione prawa miejskiego na mocy zarządzenia z dnia 24 XII 1869 r., które weszło w życie 14 I 1870 r. [Tarasiuk, 2006].
Właściciele i zarządcy
Początkowo Wisznice należały do domeny książęcej. Na zjeździe w Brześciu 7 czerwca 1511 r. król Zygmunt Stary wystawił dokument, w którym potwierdzał darowiznę Iwanowi Sapieże wsi Wisznice i Łyniew ze wszystkimi ich ziemiami, rzeczkami, stawami, sadzawkami rybnymi oraz zamieszkującymi je ludźmi [LM, kn. 25, 1998, poz. 139]. Ofiarowanie wspomnianych majętności było nagrodą za jego działalność dyplomatyczną, między innymi kilkukrotny udział w królewskich poselstwach do Moskwy. Iwan na początku XVI stulecia zakupił również wiele okolicznych wsi, w tym Kodeń, który otrzymał prawo miejskie. W ten sposób Sapieha zerwał swoje powiązania z rodzinną Smoleńszczyzną i stał się założycielem kodeńskiej linii tego rodu. Z nią na ponad trzysta lat, związane zostały dzieje Wisznic. W 1517 r. dobra wisznickie przeszły na własność jego syna Pawła Sapiehy. W 1579 r. dobra składające się z miasta, dworu, folwarków i wsi: Rowiny, Rozwadówka, Sosnówka, Motwica, Dołholiska, Pohorylec, Dance, Zabłocie i Lepniaki przypadły jego synowi Andrzejowi. Po kilku latach, w 1588 (1590?) roku sprzedał on je bratu Mikołajowi, który już od 1585 r. posiadał je w arendzie. Od jego śmierci w 1599 r., do 1614 r. dobrami wisznickimi zarządzał jego syn noszący to samo co ojciec imię Mikołaj. We wspomnianym 1614 r. w wyniku podziału majętności przypadły jego bratu Krzysztofowi. On to z własnym 150-osobowym oddziałem zbrojnych brał udział w bitwie pod Chocimiem w 1621 r. Po jego bezpotomnej śmierci w 1637 r. Wisznice stały się własnością jego brata Mikołaja. Od 1644 r. po śmierci Mikołaja Sapiehy zmieniały one często właścicieli. Najpierw przejął je jego syn Kazimierz Melchiades, uczestnik wielu wojen polsko-kozackich. Brał udział m.in. w bitwach pod Beresteczkiem i Białą Cerkwią. W 1649 r., gdy do pełnoletności doszedł jego młodszy brat Jan Ferdynand, dokonano podziału spadku. Wisznice i Kodeń miał otrzymać Jan Ferdynand, w zamian za opiekę nad siostrami i spłacenie długów ojca. Być może jednak otrzymał on wówczas tylko folwark Żuława z wsiami: Żeszczynka, Lipinki, Stasiówka i Perechod. Same zaś Wisznice przejął dopiero w 1654 r., po śmierci brata. Zmarł on bezpotomnie w 1659 r. Majętności przeszły w ręce jego stryjecznego brata Krzysztofa Franciszka, który zmarł również w młodym wieku. Kolejny dziedzic Wisznic Stanisław Kazimierz, syn Krzysztofa zmarł wskutek ran odniesionych w bitwie pod Chocimiem (1673 r.). Kolejnym właścicielem tego miasteczka został jego brat Władysław. Tak samo jak i jego poprzednicy borykał się on ze spłatą zaciągniętych długów. Władysław zmarł w Wisznicach w 1733 r., pozostawiając po sobie trzech synów: Karola, Kazimierza i Ignacego. Tzw. „hrabstwo wisznickie” przeszło w ręce Kazimierza. Po trzech latach, po jego przedwczesnej śmierci, współwłaścicielami majątku zostali dwaj pozostali bracia. Jednak Karol, któremu żona Marianna z Firlejów zapisała dobra Romanów, rzadko przebywał w Wisznicach. W 1778 r. dobra wisznickie odziedziczył Józef, jego dobra zostały zasekwestrowane. Wiązało się to z wzięciem czynnego udziału w konfederacji barskiej przez ówczesnego ich dziedzica Józefa, syna Ignacego. Józef, pomimo iż był jednym z niewielu wiernych do końca zwolenników konfederacji, nie zapisał się chlubnie w jej dziejach. Po jej upadku musiał emigrować za granicę. Jego dobra wisznickie uniknęły konfiskaty dzięki staraniom żony Teofili z Jabłonowskich. Udało się jej bowiem uzyskać uznanie za właściciela „hrabstwa wisznickiego” ich dopiero co narodzonego syna Aleksandra. „Hrabstwo wisznickie” zaczęło rozpadać się w 1792 r. Teofila Sapieżyna, znajdując się w trudnej sytuacji finansowej, zmuszona była do sprzedaży kolejnych majątków. Między innymi Romanów kupił w 1802 r. Błażej Malski, Rozwadówkę i Dołholiskę, w tym samym roku, Ignacy Jasiński, Motwicę otrzymał plenipotent Sapiehów Mierzejewski. Pozostała część dóbr wisznickich składająca się m.in. z miasta Wisznice, wsi pańszczyźnianych: Łyniew i Rowiny oraz folwarków: Curyn, Łyniew i Wygoda, po śmierci Aleksandra w 1812 r. stała się własnością dzieci Aleksandra: Leona i Anny Zofii (później żony Adama Jerzego Czartoryskiego). W 1835 r. część należąca do Leona została skonfiskowana na rzecz skarbu publicznego Królestwa Polskiego na mocy postanowienia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w sprawie konfiskaty dóbr pozostających na emigracji byłych powstańców listopadowych. W 1835 r. całość dóbr na publicznej licytacji nabył Ignacy Sosnkowski. Sprzedał on następnie ich część, m.in. folwark Łyniew siostrze żony Mariannie z Kowalewskich Ziółkowskiej (1837). Spadkobiercy Ignacego (zm. w 1856), tj. żona Małgorzata z dziećmi Juliuszem i Natalią (żoną Juliana Jana Frankowskiego) sprzedawali kolejne części dóbr: folwark Curyn z wsią Rowiny (1858) nabył Julian Frankowski; folwark Małgorzacin (1864) Adam Hankiewicz; folwark Zacisze (1865) Karol Szczebliński. Już od 1858 r. kilkunastu mieszkańców Wisznic kupiło kawałki ziemi. Ostatnim właścicielem Wisznic z rodu Sosnkowskich był Juliusz, który zagrożony licytacją majątku sprzedał w latach 1870–1871 dobra ziemskie Wisznice. Nabywcą był właściciel folwarku Zacisze Karol Szczebliński. Sosnkowski zachował jednak w „wyłączną używalność” dwór na Wygodzie. W 1875 r. ten ostatni połowę swojego udziału sprzedał Szolkowi Żółtkowi i Pinkusowi Złotemu. Ci w tym samym roku sprzedali wszystkie tereny rolne Iwanowi Romaniukowi i Antoniemu Gawrylowiczowi. W 1879 r. dobra Wisznice zostały ponownie wystawione na publiczną licytację, za zaległości wobec Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Ich sprzedaż odbyła się w 1880 r. Od tego momentu Wisznice zaczęły przechodzić na własność coraz większej liczby drobnych właścicieli [APL OCH, HW, sygn. 1/24, 2/635, 2/703; LNB, LNB, f. 103, d. 547; Sapiehowie, 1890].
Stosunki etniczne i wyznaniowe
Cerkiew prawosławna w Wisznicach powstała przed 6 lipca 1575 r. Tego dnia Paweł Sapieha uposażył sługę cerkiewnego włóką ziemi i placem, który wcześniej przez zaniedbanie po pożarze, dostał się w ręce okolicznych gospodarzy. Jej sytuacja ekonomiczna, jak i większości świątyń tego wyznania na Podlasiu, musiała być nienajlepsza. Uległa ona poprawie po odkupieniu dóbr wisznickich od Andrzeja przez jego brata Mikołaja. Nowy właściciel Wisznic powrócił do prawosławia. W związku z ucieczką, z powodu biedy, dotychczasowego duchownego Fedora Hryhorewicza do Włodawy, ustanowił nowym proboszczem prawosławnej parafii w Wisznicach, Fomę Słabniewicza. W 1588 r. uposażył cerkiew następująco: „w polach miesckich Wisznickich daju wałok dwie w katorom tot pop Fedor mieszkał ze wsim budowaniem, placy i folwarki„. Był to areał ziemi uznawany przez komisarzy królewskich dokonujących pomiary włócznej na Litwie za minimum wystarczające do przeżycia proboszcza wraz z rodziną. Ponadto parafia została zwolniona z płacenia czynszu dziedzicowi, podatku w osypce owsianej i żytniej. Uzyskała również prawo pobierania dziesięciny w wysokości pół kopy snopów żyta z każdej włóki rocznie. Cerkiew nie otrzymała natomiast chłopów pańszczyźnianych. Po trzech latach, w 1591 r., Mikołaj dokonał drugiego nadania dla tej samej cerkwi. Otrzymała ona wtedy dwie włóki i osiem mórg ziemi [NIAB, f. 1705, op. 1, d. 60]. Mikołaj zapisał też niewielką sumę wisznickiej cerkwi w swoim testamencie. Była to już wtedy prawdopodobnie świątynia greckokatolicka, gdyż jak można przypuszczać przyjęła ona postanowienia unii brzeskiej z 1596 roku. Początkowo w skład parafii wchodziły obok Wisznic następujące wsie: Rowiny, Łyniew i Rozwadówka, która 25 VI 1664 r. odłączyła się, tworząc nową parafię. W XIX w. na terenie parafii powstały nowe folwarki, w których zamieszkiwali unici: Curyn, Małgorzacin, Wygoda i Zacisze. Proboszczami parafii greckokatolickiej w Wisznicach byli m.in. Leon Markowski (1792–1810), 2. Konstanty Zieliński (1810–1828), Jan Żypowski (1828–1829), Tomasz Szulakiewicz (1829–1842), Mikołaj Nazarewicz (1842–1844), Emilian Starkiewicz (1844–1849), Leon Szokalski (1849–1862), Seweryn Zatkalik (1862–1872), Ludwik Mazanowski (1872–1875). Ten ostatni przeszedł na prawosławie zmieniając imię na Mikołaj (1875–1907). Po nim proboszczami prawosławnymi byli Paweł Bańkowski (1907–1913) i Józef Omelianowicz (1913–?) [Tarasiuk, 2006]. Greckokatolicka plebania w Wisznicach była silnym ośrodkiem oporu przeciwko przymusowemu przyłączeniu się do prawosławia. Ksiądz Seweryn Zatkalik zachęcał wiernych do trwania przy „starej” wierze. 7 X 1866 r. za jego wiedzą postawiono w okolicach Wisznic cztery krzyże łacińskie, dla obrony przed panującą wówczas epidemią cholery z napisami „Od powietrza, głodu, ognia i wojny zbaw nas Panie”. Jednocześnie była to demonstracja katolicyzmu. Ks. Zatkalik został wypędzony z probostwa przez naczelnika powiatu włodawskiego Antona Tura w 1872 r., gdyż nie chciał dołączyć do prawosławia. Na jego miejsce przysłano młodego księdza, rodem z Jabłonia, Mikołaja Mazanowskiego, zwolennika prawosławia. Po próbie wprowadzenia elementów obrządku prawosławnego w Wisznicach został w końcu 1874 r. wyrzucony z parafii przez wiernych. W 1874 r. w parafii wisznickiej nikt nie porzucił unii. Nie zmieniło to jednak faktu, że władze odgórnie zniosły unię i zamieniły w całym kraju Cerkiew unicką w prawosławną. Protesty unitów nasiliły tylko represje władz carskich, wobec niechcących przyjąć prawosławia. Jak donosiły władze policyjne w powiecie włodawskim „oporni” świętowali polskie (katolickie) święta, nie chodzili też do cerkwi prawosławnych, nie chcieli odbierać legitymacji z zapisem „prawosławny”. Wiadomo, że wiszniccy unici w większości nie pogodzili się z narzuconymi zmianami i ciążyli do kościoła rzymskokatolickiego [Tarasiuk, 2006]. Po ukazie tolerancyjnym z 30 kwietnia 1905 r. większość byłych unitów przeszła na katolicyzm. Przy prawosławiu pozostali nieliczni. W 1914 r. w miejscowości zamieszkiwało 89 prawosławnych, w tym niewielu chłopów [APL, KPCH, sygn. 1003].
Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili wierni obrządku rzymskokatolickiego. Krzysztof Sapieha w 1630 r. ufundował kościół rzymskokatolicki w Wisznicach nadając mu pięć włók w Wisznicach oraz dwie włóki w Łyniewie i cztery morgi lasu. Uposażył go rybołówstwem, prawem wolnego mlewa w młynie oraz 17 poddanymi chłopami. Zapewnił też fundusze na utrzymanie czterech mansjonarzy i dwóch kleryków. Krzysztof Sapieha pokrył też koszty budowy domu prepozyta, domu wikarych, mansjonarii, szpitala dla ubogich i szkoły [LNB, f. 103, d. 547; APL OCH, HW, sygn. 4/43]. W 1722 r. w wyniku sporu pomiędzy proboszczem miejscowej parafii a kahałem żydowskim o bluźnierstwo przeciwko wierze katolickiej, sąd nakazał Żydom wybudowanie dzwonnicy z dzwonami przy wisznickim kościele [LNB, f. 103, d. 547]. Krystyna Sapieżyna z Sanguszków w 1748 r. podpisała umowę na budowę nowego kościoła z Janem Rudzimowskim. Zbudowano go w 1751 r. Konsekracji dokonano w czerwcu 1754 r. Założony był on na planie rzutu prostokąta (16x36m), drewniany, trójnawowy z dwusieczną fasadą. Był wielokrotnie przebudowywany. Spłonął w lipcu 1908 roku. W 1754 r. przy wspomnianej świątyni wybudowano również drewnianą dzwonnicę. Natomiast za miastem „na Piaskach” (na późniejszym starym cmentarzu) wzniesiono kaplicę pod wezwaniem św. Wawrzyńca [LNB, f. 103, d. 547]. W 1858 r. parafia wisznicka pomimo swojej rozległości liczyła tylko 822 wiernych, w tym: Aleksandrów – 16, Curyn – 17, Czeputka – 14, Dołholiska – 64, Dubów – 17, Lipinki – 22, Lisica – 17, Łyniew – 62, Małgorzacin – 8, Motwica – 69, Perechod – 18, Pohorylec – 24, Romanów – 88, Rowiny – 17, Rozwadówka – 73, Sapiehów – 26, Sosnówka – 36, Stasiówka – 56, Wisznice – 112, Wygoda – 10, Wygnanka – 12, Zacisze – 6, Żeszczynka – 20 i Żuława – 18 [APR, ZDP, sygn. 15542]. W 1875 r. na terenie rzymskokatolickiej parafii Wisznice zamieszkiwało według oficjalnych danych 739 katolików [AAL, KGL, Rep. 60 VI 47]. Parafia zmniejszyła obszar po 1918 roku. Proboszczami w Wisznicach byli m.in. Faustyn Łyszczyński (1796–1836), Franciszek Michalski (1836–1841), Jakub Łukasiewicz (1841–1865), Władysław Lipiński (1865–1876), Kasjan Gręda (1876–1884), Michał Karwacki (1884–1885), Franciszek Chęciński (1885–1886), Franciszek Sejdziński (1886–1894), Antoni Pajdowski (1894–1898), Antoni Faręzewicz (1898–1899), Jan Majsterski (1899–1915), (1918–1920), Wacław Gąska (1915–1918), Franciszek Hordiewicz (1920–1922), Michał Władysław Pióro (1922–1924), Marian Juszczyk (1924–1927), Bronisław Nowek (1827–1933) i Bronisław Turski (1933–1969). Proboszczowie wiszniccy byli karani za niesienie pomocy opornym unitom, np. ksiądz Władysław Lipiński już w 1875 r. zapłacił 15 rb. za pochowanie unitki Apolonii Szulc z Łyniewa i lekceważenie polityki państwa. Ksiądz Kasjan Gręda w 1884 r. został ukarany grzywną w wysokości 100 rb. za udzielanie ślubów i spowiadanie „prawosławnych” [Tarasiuk, 2006].
Nie wiadomo kiedy osiedlili się w miasteczku pierwsi Żydzi. Najstarsze odnalezione informacje o nich pochodzą z 1689 roku. Potwierdzono wówczas wcześniejsze ich przywileje [LNB, f. 103, d. 547]. W 1711 r. mieli już własną szkołę [APR, ZDP, sygn. 15542]. W 1740 r. doliczono się w Wisznicach około 290 Żydów, w tym 200 dzieci, którzy zajmowali się rzemiosłem i handlem [Archiwum Parafii r-k. w Wisznicach]. W 1832 r. w Wisznicach stała synagoga „wysoka drewniana w węgły budowana. Wewnątrz jedna wielka izba, z amfiteatrem i galerią do nabożeństwa pośrodku, schowek snycerskiej roboty na przykazania. Na ścianach malowidła żydowskie. Za ścianą przyszkółek dla kobiet. Nisko 10 okien mniejszych, wyżej 8 większych. Dach z gontów”. Poza nią stały tam przyszkółek żydowski oraz łaźnia ze szpitalem [APL OCH, HW, sygn. 4/43]. Prawdopodobnie to ten obiekt strawił pożar w dniu 9 VII 1907 r. [AGAD, KGGW, 511]. Znamy nazwiska kilku wisznickich rabinów: Nota Moszkowicz (1730), Marko Dawidowicz (1762) [LNB, f. 103, d. 547]. Żydzi zniknęli z krajobrazu osady w czasie II wojny światowej, zamordowani przez Niemców.
W Wisznicach pojawiali się też przedstawiciele innych narodów, np. w 1717 r. mieszkali tam Cyganie wołoscy: Kazimierz i Anna Pulikowscy i Aleksander Węgliński [LNB, f. 103, d. 547].
Oświata
Unicką szkołę parafialną w Wisznicach założono formalnie w 1854 r. Jednak jak pisano w 1856 r. „dla braku dogodnego lokalu i ogrodu dotąd zorganizowaną być nie mogła”. W piśmie tym też dowiadujemy się, że w miasteczku przestała już działać szkoła elementarna [RGIA, f. 821, op. 4, d. 1381]. W 1865 r. powstała w Wisznicach koedukacyjna szkoła elementarna. Prawdopodobnie pierwszym nauczycielem był Afanasy Griniewicz. Po nim uczyli w niej: Mikołaj Budziłowicz (1867–1870), Iwan Danilewicz (1870–?), Fiodor Łoboda (?–1878–?), Iwan Wawriniewicz (?–1886–1887), Dionizy Gurynowicz (1887–1889–?), Piotr Juszkiewicz (?–1891–?), Józef Nazarewicz (?–1893–1894), Bazyli Matwiejenko (1894–1896), Stefan Kowgan (1896–1899) i Aleksander Samojluk (1899–1918) [Latawiec, 2018a].
Niewiele informacji zachowało się o szkolnictwie żydowskim. Pierwsze informacje mamy z 1912 r. W Wisznicach działało wówczas 5 chederów: Mordki Josela Rożanka, Bencjana Koszgera, Mejera Lejb Szrajdmana, Borucha Tauda i Josela Lancy [APL, SDS, sygn. 957]. Szkołę polską w Wisznicach utworzono w 1916 roku. Pierwszym jej kierownikiem został Benedykt Jacórzyński. Pierwszym pedagogami byli: Helena Jacórzyńska (żona kierownika) oraz Aniela Świeratówna (siostra H. Jacórzyńskiej). Szkoła wisznicka w 1919 r. posiadała status 1–klasowej placówki oświatowej, składającej się z 4 oddziałów. Ze względu na wzrost liczby uczniów, dość szybko została przekwalifikowana na szkołę 3-klasową, posiadającą 3-osobową kadrę pedagogiczną w roku szkolnym 1922/1923. W 1931 r. wymurowano budynek szkoły, spełniający ówczesne standardy oświatowe [Latawiec, 2018a].
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
Według spisu wojskowego ludności Galicji Zachodniej z 1808 r. w miasteczku było 195 domów, posiadających 234 izb i zamieszkiwanych przez 913 mieszkańców [Kumor, 1991, s. 151]. Według wykazu z 1827 r. w miasteczku znajdowało się 178 domów zamieszkanych przez 603 osoby [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 271]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 121 domach i 1782 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 13, s. 622]. W 1887 r. we osadzie w 148 domach zamieszkiwało 1898 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 232 budynkach zamieszkiwało 1470 osób, w tym 651 katolików, 8 prawosławnych i 811 wyznawców religii mojżeszowej [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 2021 r. w osadzie mieszkało 1355 osób [https://www.polskawliczbach.pl].
Zdecydowana większość mieszkańców wsi na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W okresie feudalnym największy obszar ziem uprawnych znajdował się w rękach ziemiaństwa. Okolice Wisznic przynajmniej do II połowy XIX w. pozbawione były praktycznie drobnej szlachty, posiadającej własne gospodarstwa. W związku z tym całość ziem skupiona była w rękach kilku właścicieli ziemskich oraz kościołów. Ówczesne zasady gospodarowania polegały na podziale majątku ziemskiego na dwie części: pierwszą, którą dostawali w „dzierżawę” chłopi oraz drugą, stanowiącą własne gospodarstwo dworskie, czyli folwark. W folwarkach dóbr wisznickich, ze względu na słabą jakość gleb, stosowano czteropolówkę, która w uproszczeniu polegała na tym, że całość ziem uprawnych była podzielona na cztery części. Trzy części stanowiły trójpolówkę a ostatnia (najmniej żyzne gleby) odłogowano przez dwa lata a potem siano tylko raz żyto.
Zachowały się szczegółowe informacje o obciążeniach pańszczyźnianych chłopów w tych dobrach z 1837 r. Chłopi z Wisznic posiadający wówczas gospodarstwa o powierzchni 17 morgów 46 prętów, musieli odrabiać po jednym dniu pańszczyzny sprzężajnej i pieszej tygodniowo przez cały rok, a ponadto odpracować w czasie żniw 19 dni pomocniczych, w tym 3 sprzężajne. Mieszkańcy pozostałych wsi mający większe gospodarstwa odrabiali po 2 pańszczyzny sprzężajnej i pieszej tygodniowo przez cały rok i 21 dni dodatkowych. Do tego dochodziły różne zobowiązania w naturze. Ponadto każdy gospodarz zobowiązany był do przewiezienia fury drzewa do cegielni, uprawy konopi, przędzenia nici, mycia i strzyżenia owiec, dojenia krów folwarcznych, stróży, najmu obowiązkowego, ok. 100 litrów owsa, 6 kur i wiana grzybów. Poza tym dochodziła dziesięcina oraz podatki państwowe [APR, ZDP, sygn. 15539]. Tymczasem mieszczanie (nie rolnicy) według dyspozycji Aleksandra Sapiehy z 1810 r. mieli odrabiać 6 dni tłoki rocznie oraz napełniać lodownię lodem. Potem zamieniono w 1826 r. tłokę na 4 dni gwałtu, czyli wyjścia w pole wszystkich mieszkańców domu, nie licząc kalek, starców i gospodyń domowych. Wobec oporu licznych rodzin zamieniono ją potem na 8 dni pieszych do żniwa. Żydzi zaś płacili tylko czynsz za swoje budynki [Tarasiuk, 2006]. Ukaz cara Aleksandra II z 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Za otrzymany grunt mieli zapłacić nie jego poprzednim posiadaczom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 23 gospodarstwa będące w posiadaniu 29 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ok. 20–23 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 19 gospodarstw, w tym 2 właścicieli gospodarstw rolnych i 17 posiadaczy placów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 582 morgów ziemi. We wsi 25 gospodarstw posiadało następujące serwituty: prawo otrzymywania z lasów dworskich materiału na poprawę i budowę budynków w miarę potrzeb, 26 wozów opału rocznie, z prawem wchodzenia z piłą do lasu, ale bez ścinania drzew z pnia, chrust i kołki na płoty w miarę możliwości. Pozostałe osady miały prawo jedynie do 10 wozów opału. Pełni gospodarze mogli paść swoje bydło w lasach i polach ornych folwarku. Serwituty stały się źródłem licznych sporów. Z czasem problem ten zaczął być rozwiązywany poprzez zamianę serwitutów na określoną ilość ziemi przekazywanej rezygnującym ze swoich dotychczasowych praw włościanom. Chłopi z Wisznic w 1882 r. zamienili serwituty na ziemię z właścicielami majątku Małgorzacin. Otrzymali wówczas 95 morgów. Następnie zamieniono serwituty z właścicielami Wygody. W 1885 r. otrzymano z tego tytułu 78 morgów [APL, ZTL, sygn. 3299].
Część mieszkańców zajmowała się rzemiosłem i handlem. W 1813 r. w Wisznicach pracowali : Michał Rejzner – stolarz, Tomasz Krukowski – tkacz, Iwan Łukowski– tkacz, Antoni Witebski – szewc, Szymon Nowakowski – kowal, Jakub Fijałkowski – stelmach, Kadźmirz Krukowski – tkacz, Wojciech Zachorzy – szynkarz, Panasiewiczowa– kuśnierz, Wojciech Filipowicz – tkacz, Michał Szpilewicz – młynarz, Ludwik Sokołowski – szewc, Józef Panasiejko – stolarz, Michał Petryniuk – stolarz, Wasyl Skoczko – szewc, Jakub Sebestiańczuk – szewc, Franciszek Majewski – szewc, Antoni Krukowski – szewc, Bartłomiej Dulczyk – szewc, Głowacka – szewc, Franciszek Koryzna – kowal i Skolimowska – strycharz [APS, Witkowski Wiktor, pisarz aktowy departamentu siedleckiego, sygn. 7]. Na podstawie ksiąg metrykalnych możemy dzisiaj ustalić nazwiska wielu rzemieślników pochodzenia żydowskiego. W latach 20. XIX stulecia występują m.in.: Leyzer Nutkowicz – szkolnik, Wolf Mortkowicz – rzeźnik, Dawid Moszkowicz – igielnik, Zelman Moszkowicz – krawiec, Wolf Zetkowicz Erlich – miernik, Zelman Zając – krawiec, Szmul Moyzel – krawiec, Kiziel Podszewka – krawiec, Dawid Brzytwa – cyrulik, Burych Sznajder – krawiec, Leyzer Naparstek – mączarz, Bemian Rzemień – szewc, Leyzer Szydło – szewc, Wolf Nitka – krawiec, Moszko Haftka – krawiec, Joel Igielnik – krawiec, Hersz Goldhar – czapnik, Dawid Luderman – fajkarz, Leyzer Luderman – garbarz, Icek Moszkowicz – jedwabnik. W 1837 r. dystrybutorem tabacznym w Wisznicach był Nuchym Fejwel Ickowicz [Tarasiuk, 2006]. W 1845 r. w Wisznicach doliczono się następujących rzemieślników: czapników – 4, szewców – 7, krawców – 4, tkaczy – 6, rzeźników – 2, cieślę, garbarza, kapelusznika, szklarza, stolarza, piekarza, mularza i strycharza [APR, ZDP, sygn. 15539]. Wisznice odgrywały również rolę znaczącego lokalnego ośrodka handlowego, wynikającą z położenia na krzyżowaniu kilku dróg oraz sporej odległości od większych ośrodków miejskich. Funkcja ta nie miała w większym stopniu wpływu na jego zamożność. Jednymi z największych wydarzeń w dziejach lokalnych społeczności były cotygodniowe targi i jarmarki. Te ostatnie odbywały się w Wisznicach trzy razy do roku – największy 5 maja a ponadto 6 lipca i 27 sierpnia. Targi odbywały się zaś w każdą niedzielę. Natomiast w 1905 r. w Wisznicach działały następujące placówki handlowe: sklepy – Gudiesy Duwidowny, Rudy Czesnaj, Szejndla Hejera, Szejna Lejzersonca, Ajzyka Zyldbersztejna, Szyfry Koremblum, Cirly Lederman, Lejby Sroki, Diny Szyfry Edelman, Brindla Sroki, Srula Lejb Tejbluma, Frajdla Sroki, Dwojry Fiszman, Malka Justmana, Moszki Złoto, Abrama Blumenkranca, Frandli Apelbrajt, Chaja Tauba Justmana, Simy Bajmglc, Mejera Szapira, Chaim Nuty Rozenberg, Sury Goldberg, Ilii Sroki, Bencjana Grzebmachera, Chany Kon, Eruchima Edelmana, Ezechiela Kacenslendogena i Chila Rozemblata; sklepy skórzane – Hersz Mendela Majzyka, Altera Wajngartena i Nuty Suchowolskiej; sklep żelazny – Duwida Sroki; sklepy piwne – Szai Jakubowicz i Sury Aurbach i Kazimierza Podbylskiego; „prikaznaja ławka” – Pejsacha Grzebmachera, Franciszki Tomasińskiej; sklep mięsny – Fejgi Berman, Mariam Frejdy Kac, Fajwela Winograda; sklep przemysłowy – Alty Golc; apteka – Stefana Wojnicza i karczma – Józefa Lipki [APL, Siedlecka Izba Skarbowa, sygn. 394].
Zabytki i miejsca pamięci
Dawna cerkiew grekokatolicka w Wisznicach (Centrum Kultury Chrześcijańskiej)
Cerkiew wybudowana została w latach 1870–1872. Od 1875 r., w związku z likwidacją Kościoła greckokatolickiego w Królestwie Polskim, świątynia spełniała rolę prawosławnej cerkwi parafialnej. W 1920 roku, świątynia została przekształcona na kościół rzymskokatolicki. W 1921 roku cerkiew wyremontowano. Od 1955 roku, kiedy to został konsekrowany nowy kościół parafialny cerkiew stała pusta i nie użytkowana. W 1978 roku wnętrze dawnej cerkwi strawił pożar. W latach 2009–2010 cerkiew została wyremontowana i przybrała formę Centrum Kultury Chrześcijańskiej [https://www.wisznice.pl/atrakcje-turystyczne].
Zespół kościoła parafialnego pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Wiszniach
W 1909 r. podpisano umowę na opracowanie projektu kościoła. Prace trwały do I wojny światowej, zebrane fundusze zaginęły. Po I wojnie światowej dopiero w 1937 r. arch. Bohdan Pniewski i inż. arch. Jan Cybulski na dawnych fundamentach opracowali kolejny projekt pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego i św. Antoniego Padewskiego. Realizowano go w latach 1937–1955. Kościół murowany z cegły i kamienia, założony na planie krzyża łacińskiego z dwuwieżową fasadą. Przy prezbiterium znajduje się zakrystia i kaplica. Dach pokryto blachą (dzisiaj miedzią), zwieńczono wieżyczką z krzyżem sufragana podlaskiego [https://www.wisznice.pl/atrakcje-turystyczne].
Zabytkowy cmentarz
Cmentarz założony w 1791 r. jako cmentarz dla parafii greckokatolickiej i rzymskokatolickiej. Zachowała się część nagrobków i grobowców.
Spis napisów na zachowanych nagrobkach na tzw. starym cmentarzu w Wisznicach:
- Zofii z Nałęczów Malskich Kraszewskiej. Błażeja Nałęcza Malskiego i Anny z Rawiczów (córki). Jana Kaniowy Kraszewskiego chorążego powiatu prużańskiego, żona. Ur. w Cieleśnicy w 1791 r. zm. w Romanowie 24 II 1859 r.
- Ignacego Sosnkowskiego b. pułkownika wojsk polskich, bohatera orderów Legii Honorowej, Krzyża Wojskowego Polski. Ur. 20 IX 1790. Zm. 1 IX 1856.
- Zaborowskich: Józefa, zm. 31 XI 1867; Emilii, zm. 19 II 1873; Karola s. Józefa, zm. 1942; Józefa, zm. 29 XI 1878; Władzia, zm. 1862; Katarzyny, zm. 1863.
- Tadeusz Tarkowski, zm. 19 lipca 1882 r.
- Bronisław Mierzwiński. Właściciel dóbr na Podolu i Podlasiu. Ur. 1800 r. W Machnowie na Ukrainie. Zm. w Polubiczach 30 X 1885 r.
- Grób rodziny Zbysławów.
Magdalena z Hankiewiczów Zbysław. 75 lat. Zm. 3 XII 1890.
Antoni Kazimierz Zbysław. Powstaniec 1863 r. Ur. w 1845. Zm. 1924 r.
- Grobowiec rodziny Kraszewskich.
Lucjan Kraszewski. 1820-1892.
Kajetan Kraszewski. 1827-1896. Syn Jana i Zofii z Malskich
Maryla z Rulikowskich Kajetanowa Kraszewska. Ur. 1 IV 1832 r. w Mirczu. Zm. 12 IX 1900 r. Romanowie.
- Wiktor Werpechowski, syn Marcina i Eleonory z Dębickich. Zarządzający dobrami Romanów. Ur. 9 XII 1815 r. Zm. 7 IX 1894 r.
- Marianna z Olszewskich Gręda. 44 lat. Zm. 7 X 1896 r.
- Aniela z Zalewskich Ratajewiczowa. Żyła 75 lat. Zm. 18 XI 1908.
Bolesław Ratajewicz. 43 lat. Um. 14 II 1905.
Miejsca pamięci
Ważne wydarzenia
Protest przeciwko powstaniu guberni chełmskiej
Mieszkańcy osady aktywnie uczestniczyli m.in. w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej i przyłączenia jej do generał–gubernatorstwa w Kijowie. Na przełomie 1908/1909 r. Koło Polskie w III Dumie Państwowej zorganizowało akcję pisania protestów w tej sprawie. Włączyła się do niej ludność Południowego Podlasia. List protestacyjny podpisały 144 osoby w imieniu 481 mieszkańców Wisznic [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].
Tragiczne wydarzenia 1915 roku
28 sierpnia 1915 r. Wisznice zajęły bez walki wojska niemieckie i austriackie nacierające od strony Horodyszcza. Wycofująca się armia rosyjska, stosująca taktykę pozostawiania po sobie spalonej ziemi, spaliła prawie w całości Wisznice. Ocalało tylko kilka budynków, w tym cerkiew. Przed tym Wisznice opuścił proboszcz parafii rzymskokatolickiej ksiądz Jan Majsterski, który osiadł w Bobrujsku (dzisiejsza Białoruś). Prawdopodobnie skłoniło to większość wisznickich katolików do udania się na uchodźstwo w głąb imperium rosyjskiego. W 1916 r. znaczna grupa uchodźców z Wisznic, licząca 38 osób, przebywała w lesie Ustynówka w okręgu białocerkiewskim na Ukrainie. Były tam m.in. rodziny Bałajów, Poliszczuków, Waszczuków, Gabrylewiczów i Trochonowiczów. Mieszkańcy Wisznic znaleźli sie też m.in. w guberni tambowskiej – 89 osób, w Kazaniu – 9, w Taszkiencie (Szpilewicz), w Ufie (Gabrylewicz, Bałaj) [APL, CKO, sygn. 296, 334].
Komunistyczny Komitet Rewolucyjny w 1939 r.
Najdramatyczniejsze wydarzenia tzw. kampanii wrześniowej 1939 r. związane były z działalnością Komunistycznego Komitetu Rewolucyjnego w Wisznicach (potocznie nazywanego „Czerwoną Wstążką”). Jego członkowie, jak wynika z ustaleń Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu IPN zamordowali wówczas co najmniej 10 żołnierzy i kolejarzy.
W swoim Dzienniku ks. Marian Romanowicz pod datą 24 IX 1939 r. zapisał: „Zaczynają swoje rządy w Wisznicach Żydzi i chłopi zza Wisznic z nad Bugu. Rządy terroru w Wisznicach. Rozstrzeliwanie żołnierzy, kolejarzy i zamiar rozstrzeliwania bogatych mieszkańców, księdza, aresztowania, zrabowania, zabieranie dobytku i ziemi […]. Zamiar rozstrzelania obywatela Wisznic Babicza [Doroszuk, 2018, s. 26–30; Tarasiuk, 2011a].
Lata powojenne
O słabości partii komunistycznej w Wisznicach w latach 40. XX w. świadczą informacje archiwalne. Dopiero w 1947 r. utworzono koło gminne PPR w Wisznicach Jednym z jego problemów było zapisywanie się w szeregi partii „wrogów ideologicznych”, tylko w Wisznicach w 1948 r. wyrzucono ich z partii pięciu. Oto słowa, które wypowiedziano na zebraniu KG PZPR w 1950 r.: „Ksiądz kanonik [Turski] ma podejście do kobiet i różnymi sposobami ich otumania, chcąc temu zapobiec trzeba organizować szeroką i silną organizację kobiecą i wtedy ksiądz kanonik skończy swoje podejście bo kobiety będą uświadomione” [APL, KP PZPR we Włodawie, sygn. 272; Tarasiuk, 2011].
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci