Polubicze Wiejskie i Polubicze Dworskie

Patrz hasło: Wisznice.

Nazwa wsi jest prawdopodobnie odosobowa, od imienia Polubicz [NMP, 2013, t. 9, s. 125]. końcówka -cze oznacza potomków tego człowieka-pierwszego osadnika albo właściciela osady. Polubicze Wiejskie były jedną wsią do 31 XII 2008 r. Potem podzielono je na Polubicze Wiejskie Pierwsze i Polubicze Wiejskie Drugie.

Podlasie, do którego zaliczano okolice Polubicz w XV w. należało generalnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL), w jego ramach do rozległego województwa trockiego, a od 1513 r. nowo utworzonego województwa podlaskiego, ze stolicą w Drohiczynie. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. w związku z unią lubelską, województwo podlaskie zostało wcielone do Korony, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Granica województw podlaskiego i brzesko-litewskiego stała się jednocześnie granicą między Koroną a WKL. Jej przebieg budził liczne spory i wątpliwości. Polubicze początkowo pozostawały w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sytuacja zaczęła komplikować się począwszy od lat 70. XVI wieku. Kasper Dembiński, poślubiwszy w 1575 r. Marynę Kopciównę stał się właścicielem dóbr horodyskich z Polubiczami. Słynął z dość konfliktowego charakteru i częstych procesów sądowych [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842, s. 204–212]. Będąc „koroniarzem” unikał stawania i rozstrzygania swych spraw przed sądami ziemskimi i grodzkimi w Brześciu. Konsekwentnie swoje sprawy kierował do grodu w Mielniku w województwie podlaskim. Szczególnie było to widoczne po 1580 r., kiedy został podkomorzym mielnickim [Urzędnicy podlascy, 1994, s. 115]. Jeśli zaznaczymy, że do głównych kompetencji podkomorzego należało rozstrzyganie sporów granicznych, to upór Dembińskiego co do przynależności administracyjnej jego dóbr wydaje się zrozumiały [Ternes, 2018, s. 8]. We „własnym” grodzie mógł bezpośrednio wpływać na wydawanie korzystnych dla siebie wyroków. Upór i konsekwencja Dembińskiego przyniosły skutek. W dokumencie z 1576 r. dobra horodyskie określane były już jako leżące w „ziemi podlaskiej” [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322–324]. Z kolei w 1578 r. mowa była już wyraźnie o województwie podlaskim [AGAD, MK, sygn. 122, k. 184–189]. O ile jeszcze w rejestrach podatkowych województwa podlaskiego z 1580 r. dobra horodysko-rossoskie nie były uwzględnione, o tyle od przełomu XVI i XVII w., aż do III rozbioru Rzeczypospolitej, dobra te zaliczane były konsekwentnie do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego [Ternes, 2018, s. 8]. Zważywszy, że tzw. trakt wohyńsko-łomaski zaliczany był z reguły do Litwy, należy podkreślić, że interesujące nas dobra nie miały bezpośredniej łączności terytorialnej z ziemią mielnicką. Były jej enklawą, otoczoną ziemiami województw brzeskiego i lubelskiego [por. Alexandrowicz, 1990, s. 91–97]. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919-1939) Polubicze należały do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono je do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powstały gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. Polubicze należały do gminy Horodyszcze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. wieś weszła w skład gminy Horodyszcze [APL, BKSW, sygn. 4]. W II Rzeczypospolitej miejscowość nadal pozostawała w tej samej gminy, której nazwę w 1928 r. zmieniono na Wisznice. W 1933 r. utworzono gromadę Polubicze Wiejskie i Polubicze Dworskie, w skład tej ostatniej weszły: wieś, folwark oraz kolonie Mierzwinek, Olszówka i Zabłocie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś włączono do gromady Polubicze [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1962 r. gromadę przyłączono do gromady Wisznice [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. W 1973 r. obie osady włączono do gminy Wisznice [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

W latach 1954–1961 działała w Polubiczach Gromadzka Rada Narodowa (GRN). W kadencji 1954–1958 członkami GRN w Polubiczach byli: Józef Kossowski, Józefa Parafiniuk, Franciszek Butryn, Stefan Tchórz, Józef Korneszuk, Feliks Niepogodziński, Jan Korolczuk, Mikołaj Pańkowski, Józef Paluszkiewicz, Mieczysław Żelazowski, Franciszek Mazuryk, Bronisław Dragan, Teodor Daniłosio, Bronisław Wołowik, Maria Roznowicz, Józef Dmitruczuk, Piotr Misiejuk, Stefan Błoński, Stanisław Semeryło, Kazimierz Fasuła i Marian Kolejczuk [DUWRNwL, 1955, nr 1]. W latach 1958-1961 radnymi byli: przewodniczący – Kazimierz Kossowski, członkowie prezydium: Franciszek Polubiec, Jan Niczyporuk i Feliks Niepogodziński, członkowie rady: Marcin Kossowski, Józef Korneszczuk, Franciszek Butrym, Jan Zacharuk, Józef Tokarski, Józef Makaruk, Feliks Klimkowicz, Józef Dmitruczuk, Jerzy Rożnowicz, Jan Korolczuk i Józef Kossowski. W wyborach w 1961 r. do Rady weszli: przewodniczący – Franciszek Butrym (wcześniej był już na tym stanowisku, ale został zwolniony), członkowie prezydium: Franciszek Polubiec, Aleksander Drabko i Józef Tokarski, członkowie rady: Jan Niczyporuk i Feliks Niepogodziński, Józef Korneszczuk, Kazimierz Kossowski, Stanisław Semeryło, Franciszek Jakubiuk, Jan Pałkowski, Helena Januszko, Bronisław Dragan, Józef Kossowski i Eugenia Łukasik (wyjechała jednak na stałe przed pierwszą sesją Rady) [APL OCh, GRN w Polubiczach, sygn. 1].

Sołtysami w Polubiczach Wiejskich byli m.in.: Maciej Sawczuk i Jan Tymoszuk (II wojna światowa), Marek Turkiewicz (-1949), Bronisław Dragan (od 1949). Z kolei w Polubiczach Dworskich sołtysami byli m.in.: Jan Szubarczyk (II wojna światowa), Franciszek Korpysz (-1949), Feliks Klimkowicz (od 1949) [APL, Komitet Powiatowy PZPR we Włodawie, sygn. 272; Doroszuk, 2018, s. 42].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częścią wsi Polubicze Wiejskie są Bychanie a częściami wsi Polubicze Dworskie: Mierzwinek, Olszówka, Sulniawa i Żabiec [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W Polubiczach w 1802 r. odnotowano następujące nazwy terenowe: Błoto, Bród, Bychanie, Bychawiec, Dąbrowa, Gumnisko, Karolek, Kąt, Kor, Polemercie, Potereb, Smug, Stalyncowska, Sulmiwa, Szołków, Włoka Dworska, Włóka Habyniowska, Zajumka, Zawiersze i Zubice [AGAD, Akta osób i rodzin, sygn. 234]. W drugiej połowie XX wieku znane były następujące nazwy: Błoto, Brzozowica, Dąbrowa, Długie Humiska, Długie Łąki, Dorożysko, Dworskie, Glina, Koło Brzozowego Kąta, Korolek, Krynica, Łysia, Mierzwinek, Nadatki, Okop, Olicówka, Olszyna, Osów, Pastewnik, Piszczki, Popówka, Praborek, Prostowo, Serwituty, Sękaty Krzyż, Smuga, Solniwa, Stara Wieś, Syczówka, Torfiarnia, Ukazy, Wierzbina, Wiesiekirskie, Wygary, Zabłocie, Zaochoże, Zawersze i Żabiec [Maniowiec, 2006; Olejnik, 2017].

Spis ludności powiatu mielnickiego z 1662 r. wymienia następujących gospodarzy w Polubiczach: Nason Maximik, Chwier Hutko, Hric Lipski, Marcin Farcinski, Marko Diakonik, Chwiedko Diakonik, Oliszko Łupeiczyk, Zien Brodik, Walko Brodik, Misko Synoka, Chwedko Hłuszczyk, Siemion Hłuszczyk, Jadam Smorczewski, Jacko Szewczyk, Wasko Rozniewicz, Grzegorz Welik, Parachwin GarcarzykRoman Osicik, Philip Woszczyk, Sonia Woszczykowa, Wasko Powroznik, Iwan Rudczyk, Sidor Rudczyk, Ostap Kuczewicz, Korniło Chlebczyk, Hryc Mamoncik, Maryna Kulaianka, Demko Kozaczyk, Iwaszko Kurylik, Hryc Podoba, Iwan Kurylik, Timosz Dudaczyk, Karniey Soloninczyk, Krystina Siemionowa, Pawluk Garcarzyk, Kuryło Szałatowski, Troc Perchuc, Hryc Bacieszyk, Konach Manuryk, Chwedko Siechowicz, Stec Chałupka, Sidor Mazuryk, Chwedko Kuziaczyk, Hryc Łotiuszyk, Wasko Zdolski, Bartosz Zdolski, Woiciech Zdolski, Jan Zdolski, Oryszka Chwedkowa, Timosz Sudeiczyk, Dac Żygalik, Hawryło Klesiuk, Chwedor Popowicz, Hawryło Krajewski, Kuryan Wawrynczuk, Osip Wawrynowik, Prokop Szalhunik, Zosim Rodzki, Juchim Przystupka, Iwan Misieyk, Ihnatowa, Chwiedko Szygałowicz wójt, Franciszek Mazuryk, Darka Ochrymicha, Chwiedko Biekunik, Korniło Dmitrewicz, Wasko Dobrodzieik, Jarmosz Pekotik, Piotr Pekotik, Piotr Dobrodzieik, Masko Jakubik, Anton Kulik, Wasko Kulik, Anna Reszetarska, Timosz Brzozowski, Ilko Sawicki, Osip Zołotnik, Ilko Komaszyk, Tomko Buy, Hordiey Komaczyk, Karp Szarabczuk, Stec Szarabczuk, Jakim Korzeniewski, Waremko Prystupa, Timosz Nikonik, Iwan Kosiuk, Siłuech Meleszczuk, Philip Szubik, Chwiedko Szydinik, Senkowicz, Iwan Senkowicz, Weremko Kaliszyk, Iwan Kondrasik, Chwiedko Masłowski, Kondrat Androsik, Choma Raica, Jacko Koryszyk, Makar Buzko, Sawka Seroka, Olexa Seroczyk, Jarmosz Androsik, Andrzey Orynicz, Siemion Kuziomczyk, Artich Kaciuczyk, Ihnat Leniuk, Wasko Kaliszik, Dac Kubysik, Wasko Philip, Hapon Szydynik, Klim Ołycik, Mikita Czeciotuk, Olexa Pusięczuk, Iwan Dysiuk, Wasko Szydipik i Olexa Kosteniewicz [AWAK, t. 33, 1908].

W 1802 r. gospodarstwa posiadali: Osip Wetoszka, Stefan Rachubik, Tomasz Wetoszka, Ihnat Iszko, Chwedor Rudko, Hryć Kędruś, Semen Waszenko, Mikołaj Bałanda, Wasyl Mazuruk, Tomasz Kunasiuk, Iwan Kosowski, Jakub Tymoszuk, Hryć Tymoszuk, Hryć Łuszczuk, Karp Łuszczuk, Szymon Sacharuk, Semen Kuć, Iwan Kuć, Michał Tymoszuk, Samoć Kołnireć, Roman Paluch, Dymitr Demiłow, Józef Kastrat, Paweł Mazuruk, Józef Wapa, Masko Roznowicz, Hryć Broda, Jabub Welik, Benedykt Romanowicz, Tomasz Rachubik, Paweł Mazurek, Walko Lewczuk, Michał Sydoruk, Daniło Mazuruk, Michał Wawryn, Jakim Wawryniuk, Hryć Spruś, Mikołaj Welik, Michałko Parulski, Szymon Lapiuk, Jan Welik, Tymosz Piszczewski, Daniło Kalenczuk, Anton Prus, Stefan Kalenczuk, Iwan Niczyporuk, Iwan Michalczuk, Roman Kastrat, Grzegorz Manowiec, Anton Makaruk, Maksym Makaruk, Teodor Kachniuk, Chwedor Broda, Konrad Kuprianiuk, Teodor Ciupka, Iwan Doroszuk, Michał Roznowicz, Tomasz Kupryaniuk, Andrzej Doroszuk, Jan Kalenczuk, Jan Welik, Ihnat Welik, Michał Mazuryk, Teodor Bielecki, Wasyl Lewczuk, Dymitr Mazuryk, Karp Roznowicz, Aleksander Zdolski, Ihnat Zdolski, Andrzej Rachubik, Anton Rachubik, Paweł Jakubik, Daniło Sacharuk, Daniel Mazuruk, Jaśko Jakubik, Jan Wetoszka, Aleksander Iszczuk, Iwan Czeczot, Semen Kastrat, Mikita Hyś, Semen Romaniuk, Melan Bałanda, Hryć Kaczuczyk, Dawid Iszko, Roman Szpruch, Grzegorz Iszko, Piotr Wetoszka, Jan Czeczot, Kaliniec Szpruch, Łukasz Niepogodziński, Jaśko Welik, Wasyl Kupryaniuk, Stefan Koczera, Wawryn Mina, Jakub Iszko, Andrzej Kachniuk, Chilimon Chałupczyk. Poza Nimi Mieszkali We Wsi Bezrolni: Sydor Osypiuk, Naum Chilimoniuk, Gabriel Stefaniuk, Jan Moniczuk i Maksym Andrusiuk [[AGAD, Akta osób i rodzin, sygn. 234]].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących chłopów: Rachubik Semen, Olszewski Fabian, Pruss Ignacy, Zdolski Wiktor, Chilimoniuk Michał, Konstrat Fiodor, Kossowski Wincenty, Kossowski Iwan, Wetoszka Paweł, Beń Franciszek, Daniłosio Stepan, Niepogodziński Iwan, Lewczuk Sylwester, Mazuryk Iwan, Doroszuk Osip, Jakubiuk Karol, Jakubiuk Feliks, Jakubiuk Nikołaj, Jakubiuk Iwan, Zacharuk Marko, Zdolski Eliasz, Wawryniuk Ignacy, Wawryniuk Warfłomiej, Rogalewski Andrzej, Mazuryk Trochim, Mazuryk Joachim, Iżko Sidor, Ostapczuk Daniło, Śnieżka Nikołaj, Parulski Jakim, Korpysz Nikołaj, Kossowski Filip, Welik Dominik, Łapiuk Filip, Łapiuk Karol, Klimkowicz Teodor, Spuś Foma, Wawryniuk Chwedor, Welik Matwiej, Dragan Piotr, Szubarczyk Maksim, Mazuryk Daniel, Mazuryk Józefat, Mazuryk Onufry, Kaczan Prokop, Makaruk Piotr, Samczuk Stefan, Petruczynik Foma, Petruczynik Stefan, Mazuryk Anton, Kalińczuk Michał, Mazuryk Sidor, Różnowicz Wasyl, Różnowicz Paweł, Welik Osip, Daniłosio Makar, Spruch Ignatij, Korszulik Gierasim, Korszulik Trochim, Czeczot Jakow, Kossowski Piotr, Tymoszuk Matwiej, Kuć Marianna, Samczuk Ignatij, Jakubiuk Osip, Matczuk Wasil, Wetoszka Hryć, Chłuszczyk Daniło, Mazuryk Leon, Czech Michaił, Czeczot Demian, Timoszuk Iwan, Kossowski Ambrozij, Iżko Grigorij, Welik Andriej, Trubajczuk Konrad, Konstrat Tereszko, Dragan Oksientij, Niepogodziński Roman, Daniłosio Filip, Odyniec Karl, Komiec (?) Józefat, Głowacki Marcin, Głowacki Iwan, Fedorczuk Tereszko, Iżko Leon, Abramowicz Aleksander, Mazuryk Ustin, Kossowski Korniło, Miszczuk Michał, Barańczuk Stefan, Wetoszka Marina, Welik Josif, Kalińczuk Iwan, Kalińczuk Kondrat, Szubarczyk Nikołaj, Doroszuk Tadeusz, Różnowicz Semen, Welik Oleksa, Romaniuk Łukasz, Makaruk Jakow, Welik Józefat, Różnowicz Iwan, Dragan Piotr, Kornicki Daniło, Czeczot Wasilij, Makaruk Łukasz, Makaruk Oleksa, Turkowiec Roman, Kalińczuk Paweł, Dragan Józefat, Dragan Stefan, Broda Tadeusz, Spruch Oleksy, Nuszczyk Warfłomiej, Kalińczuk Korniło, Szubarczyk Paweł, Kalińczuk Josif, Welik Ignatij i Niczyporuk Michał [APL, TL, sygn. 3266].

Polubicze Dworskie

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1998 i 1999 odkryto 31 stanowisk o charakterze śladów osadniczych. Najstarszym znaleziskiem jest rdzeń krzemienny z nieokreślonej fazy mezolitu. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej wyróżniono kolejne dwa horyzonty chronologiczne – z wczesnego średniowiecza (w zakresie XI-XIII w.) oraz nieokreślonej fazy nowożytności. Ze znacznej większości stanowisk nie określono chronologii nielicznych, mało charakterystycznych ułamków naczyń [NID, AZP obszar 66-86 – tam: Polubicze].

Polubicze Wiejskie

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1998 odkryto 18 stanowisk o charakterze śladów osadniczych, niektóre być może po siedlisku /obozowisku/osadzie. Wyróżniono kilka horyzontów chronologicznych. Najstarsza pochodzi z neolitu (kultura pucharów lejkowatych), kolejna z epoki brązu (kultura łużycka) i wczesnej epoki żelaza (kultura przeworska; bliżej nieokreślony okres rzymski?), także z kilku faz średniowiecza wczesnego (m.in. w zakresie VIII-XIII w.) i późnego, również z pogranicza średniowiecza i nowożytności oraz późniejsze. Ponadto z kilku stanowisk nie określono chronologii nielicznych, mało charakterystycznych ułamków naczyń [NID, AZP obszar 66-86 – tam: Polubicze].

Luźne znalezisko z początku (?) obecnego stulecia motyki kamiennej – narzędzia użytkowanego we wczesnym neolicie (cykl kultur pochodzenia południowego) [Libera 2006].

Na terenie części wsi o nazwie Bychanie w czasie prac rolnych w roku 1984 znaleziono grosz koronny Stanisława Augusta Poniatowskiego [Wojtulewicz 1994, 119].

Po raz pierwszy wieś Polubicze pojawiła się w dokumencie wydanym między 1 IX 1431 r. a 2 II 1432 r. przez litewskiego księcia Świdrygiełłę, który powoływał wówczas komisję graniczną na negocjacje pokojowe pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą a zbuntowanym księciem litewskim Świdrygiełłą, który miał odbyć się w „Połubiczach” [Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps. 237, nr 120, k. 148]. O znaczącej roli Polubicz w tym okresie świadczy zapis w akcie nadania Iwanowi Sapieże Łyniewa przez króla Zygmunta Starego z 1510 r., w którym wspomnianą wieś lokalizowano jako położoną „niedaleko Polubicz” [LM, kn. 25, 1998, s. 195].

Początkowo Polubicze należały do domeny książęcej. Pierwszym prywatnym właścicielem Polubicz był prawdopodobnie Wasyl Andriejewicz Połubiński, dworzanin, marszałek hospodarski, starosta mścisławski i radomylski [Wiśniewski, 1983, s. 370–371]. Centrum jego włości było Horodyszcze, gdzie zbudował on gród [AVAK, t. 33, s. 375–377]. Po śmierci Wasyla dobra horodyskie, w tym i Polubicze, objęli jego syn Iwan, wespół z bratanicą Maryną Lwowną, która z małżeństwa z Iwanem Kopciem miała córkę również Marynę. W 1563 r. została wdową i dość szybko po raz drugi wyszła za mąż, tym razem za Stanisława Naruszewicza. Doszło do konfliktu rodzinnego zakończonego podziałem dóbr [AVAK, t. 33, s. 83–84]. Został on zakończony kiedy ostatnia dziedziczka fortuny Połubińskich Maryna Iwanowna Kopciówna poślubiła w 1575 r. Kaspra Dembińskiego, syna kanclerza koronnego Walentego Dembińskiego. Okazał się on sprawnym gospodarzem, umiejącym dbać o stan gospodarczy i prawny swoich dóbr. Udało się mu zawrzeć porozumienie z zwaśnionymi stronami i od przełomu lat 70. i 80. XVI w. stał się niekwestionowanym właścicielem całości dóbr rossosko-horodyskich [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322–324; AGAD, MK, sygn. 122, k. 184–189; APL, KGL, Relacje, sygn. 69, k. 1155–1167]. Małżeństwo Kaspra i Maryny Dembińskich doczekało się trzech córek: Agnieszki, Zofii i Doroty. Pierwsza z nich poślubiła Stanisława Trzcińskiego, późniejszego kasztelana sochaczewskiego. Zofia miała poślubić Aleksandra Koniecpolskiego. Zanim doszło jednak do ślubu zmarła jej matka Maryna. Zofia wraz z siostrą Dorotą, czas żałoby po matce postanowiły spędzić w klasztorze bernardynek na Stradomiu w Krakowie. Okazało się jednak, że postanowiły złożyć śluby zakonne. Aleksander Koniecpolski postanowił siłą odzyskać narzeczoną. W Wielki Piątek 1612 r. dokonał napadu na klasztor, wysadził drzwi „petardami” i uprowadził obydwie siostry Dembińskie [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842, s. 162–163; 204–212]. Wkrótce w Koniecpolu poślubił Zofię Dembińską, która urodziła syna Jana Przedbora, lecz niedługo potem sama zmarła. Wkrótce Aleksander Koniecpolski poślubił jej młodszą siostrę Dorotę, z którą miał synów Jakuba i Stanisława oraz córki Barbarę i Zofię. Tymczasem po śmierci pierwszej żony Kasper Dembiński poślubił Krystynę z Uhrowieckich. Z małżeństwa tego urodziła się córka Franciszka Katarzyna. W 1620 r. Kasper Dembiński zmarł, pozostawiając dość skomplikowaną sytuację majątkową. Do schedy po nim zgłosiły swe pretensje jego dwie wnuczki Bełżecka i Rzeczycka (córki Agnieszki z Dembińskich Trzcińskiej), córka Dorota, wnuk Jan Przedbor Koniecpolski oraz oczywiście wdowa Krystyna z Uhrowieckich. Około czterech lat trwały kłótnie, spory i procesy między stronami [Wiele szczegółów związanych z tymi sporami znaleźć można w księgach grodzkich lubelskich, np. APL, KGL, Relacje, sygn. 50, k. 162–163, 192–193; sygn. 51, k. 246–256, 423–424; sygn. 52, k. 60–63, 319–320]. Sytuacja uspokoiła się dopiero, kiedy kuratelę nad dobrami horodysko-rossoskimi przejęli hetman Stanisław i kasztelan chełmski Samuel Koniecpolscy. Dzięki ich pośrednictwu zakupił je w 1625 r. Mikołaj Firlej, kasztelan wojnicki i starosta lubelski. W ten sposób dobra te na ponad sto lat znalazły się w rękach Firlejów [ANK, ZZG, sygn. 180, k. 17–28]. Zaznaczyć jednak należy, że była to transakcja zwana potocznie wyderkafem. W jej wyniku za zapłaconą kwotę Firlej nie zyskiwał pełni praw do dóbr, a prawo do pobierania rocznych procentów, Koniecpolski zachowywał zaś prawo ich odkupu za pierwotną kwotę. Sytuacja ta zmieniła się dopiero 3 marca 1642 roku. Wówczas hetman Stanisław Koniecpolski przekazał dobra z Polubiczami swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich, ci zaś tego samego dnia, ostatecznie, bez prawa odkupu, przekazali je synowi Mikołaja Firleja (zm. 1636), Zbigniewowi Firlejowi (zm. 1649), staroście lubelskiemu [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658–674]. Następnym właścicielem Polubicz był syn Zbigniewa – Mikołaj Andrzej, rotmistrz wojsk królewskich, starościc lubelski (zm. ok. 1678). Mikołaj Andrzej Firlej mając spore kłopoty finansowe dość często zastawiał, zadłużał, bądź puszczał w dzierżawę poszczególne dobra. Kolejnym właścicielem dóbr był Józef Stanisław (zm. 1697 r.). Ten ostatni nie miał męskiego potomka, w związku z czym dobra horodysko-rossoskie przypadły jego żonie Elżbiecie z Frąckiewiczów, która wyszła ponownie za mąż za Stanisława Władysława Potockiego, i jej córki Marianny Kazimiery Firlej (zm. 1738). Ta ostania zawarła związek małżeński z Karolem Sapiehą z Wisznic (1698–1768). Nie znamy dokładnie okoliczności przejęcia klucza horodyskiego przez Potockich. Być może doszło do tego dopiero po śmierci Marianny Kazimiery Sapiehowej w 1737 r. Jednakże w trakcie spraw sądowych w XIX w. mieszczanie horodyscy powoływali się na dyspozycje brata Stanisława Władysława Potockiego – Jerzego wydane już 20 X 1730 r., co może wskazywać, że już wówczas posiadał on te dobra. Przejęcie dóbr przez Potockich potwierdzała kolejna dyspozycja dotycząca Horodyszcza z 28 I 1748 r., wydana przez Eustachego Potockiego. Z drugiego związku małżeńskiego z Konstancją Podbereską miał on dwóch synów Mariana i Eustachego. Klucz horodyski odziedziczył po nim Eustachy, który był generałem artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pozostawił on po sobie 5 synów: Kajetana, Ignacego, Jerzego, Stanisława i Jana. Po śmierci Eustachego (zm. 23 II 1768 r.) w wyniku wstępnego podziału spadku w 1771 r. klucz horodyski otrzymał najstarszy z braci – Kajetan. Ostatecznego podziału masy spadkowej po Eustachym Potockim dokonano dopiero w 1779 r., po osiągnięciu pełnoletności przez jego najmłodszego syna – Jana. W jego wyniku klucz horodyski przeszedł na własność Jerzego Michała Potockiego [Anusik, 2010]. Na licytacji w 1804 r. dobra kupił Antoni Butler [APL OCH, HW, sygn. 3/23]. W 1811 r. kupił je Jan Dionizy Frankowski. W 1832 r. odsprzedał on wieś i dwór w Polubiczach zięciowi Tadeuszowi Ursyn Niemcewiczowi, ale bez części chłopów pańszczyźnianych (losy tej części wsi do I wojny światowej były związane z Horodyszczem). W 1843 r. majątek przeszedł w ręce dzieci Niemcewicza: Jadwigi, Eleonory i Jana. Ostatni z nich sprzedał omawiane dobra Jakubowi Czerskiemu (prawdopodobnie w 1853 r.). Potem nabyli je Władysław i Felicja Rudniccy oraz Tomasz Rudnicki. Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. mieszkańcy Polubicz, stali się właścicielami użytkowanych wcześniej gospodarstw. W 1868 r. folwarki Polubicze (2097 morgów) i Mierzwinek (401 morgów) stały się własnością Bronisława Mierzwińskiego. Po jego śmierci w 1885 r. odziedziczyły je jego dzieci i wnuki. W 1888 r. na licytacji kupiła je synowa Bronisława – Gabriela Mierzyńska (!), wdowa po Alfredzie. W 1890 r. ich właścicielami byli: Gabriela (1/3 całości), Maria Barbara i Konstancja Maria Mierzyńskie (1/3) oraz Eugeniusz Wiktor, Janina Maria, Gustaw Józef, Maria Teodozja, dzieci Grzymisława Mierzyńskiego (1/30). W 1892 r. dołączono jeszcze synów Bronisława Mierzyńskiego – Kaliksta Zdzisława. W 1898 r. rozparcelowano część majątku. Kupili go wówczas: Demid Kossowski, Ambroży Czech, Iwan Szatałowicz, Wojciech Steckiewicz, Michał Łobacz, Magdalena Szaniawska, Stefan Gierasimiuk, Marianna Prokopiuk, Paweł Prokopiuk, Magdalena Kossowska, Aleksander Prokopiuk, Wojciech Prokopiuk, Ludwika Welik, Franciszek Melanowski, Maksym Szymoniuk, Andrzej Szymoniuk, Osip Szymoniuk, Anna Doluk, Kuźma Karolczuk, Karolina Łobacz, Maciej Szpak, Helena Weremko i Stanisław Junak [APL OCH, HW, sygn. 5/14]. W 1895 r. z ksiąg hipotecznych Polubicz wyodrębniono: Polubicze A „Zabołoć” – 294 morgi. W 1895 r. Gabriela Mierzeńska sprzedała go dla Marcina Olszewskiego, Michała Czecha, Juliana Parulskiego, Andrzeja Parulskiego i Aleksandry Wołodko). Polubicze B „Dąbrowa” – 162 morgi, Polubicze C „Olszówka” – 111 mórg, Pryborek – 102 morgi i Mierzwinek – 348 mórg. W ten sposób obszar majątku ziemskiego w Polubiczach zmniejszył się do 763 morgów. Na początku XX wieku nabył go Zdzisław Dmochowski. Po odzyskaniu niepodległości jego właścicielem został syn Zdzisława, również Zdzisław Dmochowski.

Zdecydowana większość mieszkańców Polubicz była wyznawcami Kościoła greckokatolickiego. Dokumenty archiwalne nie pozwalają na stwierdzenie, do jakiej parafii należeli oni do połowy XVI w., czyli do ufundowania 26 VIII 1550 r. parafii prawosławnej w pobliskim Horodyszczu, która po unii brzeskiej z 1596 r. stała się greckokatolicką. Z pewnością z dużymi nadziejami przyjęli oni decyzję Komitetu do spraw Królestwa Polskiego z 26 lutego 1870 r. o utworzeniu nowej parafii w Polubiczach. Pierwszym jej proboszczem został pochodzący z Galicji ksiądz Julian Nasalski. Niepokoje religijne na tle dążenia władz do przyłączenia unitów do Cerkwi Prawosławnej uległy w Polubiczach zaostrzeniu na początku 1873 r., gdy proboszczem tamtejszej parafii został ksiądz Michał Wachowicz, zwolennik tzw. „oczyszczenia” obrządku unickiego z elementów rzymskokatolickich. Nasilenie buntu przeciwko proponowanym zmianom nastąpiło jesienią 1873 r. Jego apogeum przypadło na pierwsze dni następnego roku. Polubiczanie 13 stycznia 1874 r. zniszczyli ikonostas oraz nie pozwolili na odprawienie mszy prawosławnej. Sprowadziło to na nich represje ze strony władz carskich. Do Polubicz przybył w asyście wojska naczelnik powiatu włodawskiego ppłk Anton Tur. Wierni zgromadzili się pod cerkwią, nie chcąc dopuścić do jej zajęcia przez wojsko. Doszło do walki wręcz. W końcu chłopi zostali poddani batożeniu, ale tylko jeden z nich, po otrzymaniu 500 uderzeń łozą, zgodził się na przyjęcie prawosławia. Nie mogąc zmusić włościan do wyrażenia zgody na „oczyszczenie obrządku”, wojsko podjęło kolejną próbę wejścia do cerkwi. W trakcie otwierania drzwi świątyni jeden ze strażników ziemskich został zabity przez chłopa, którego z kolei zabili bagnetami rosyjscy żołnierze. Być może był to Michał Franczuk, wymieniony później na pamiątkowym medalu. Ponadto w wyniku starcia  pięciu chłopów zostało ciężko rannych, a wielu pokaleczono. Obrażenia odniosło także kilku żołnierzy oraz ppłk Tur, który miał złamaną nogę. Z raportu prawosławnego proboszcza parafii polubickiej z 1895 r. wiemy, że w wypadki zaangażowani byli m.in. bracia Bazyli i Stefan Kalińczukowie. W omawianym czasie mieli oni brać aktywny udział w buncie, tj. „wdarli się z innymi do cerkwi, pobili duchownego, połamali wyposażenie cerkwi i wyrzucili rodzinę duchownego z plebanii”. Za karę Bazyli został wzięty do wojska, a Stefana poddano karze cielesnej. Represją wobec wsi za opór był długotrwały postój wojska carskiego, który pociągnął za sobą liczne nadużycia oraz materialne wyniszczenie tutejszych gospodarstw. Wydarzenia te odbiły się szerokim echem nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Świadczy o tym chociażby medal ufundowany przez Koło Emigracji Polskiej w Paryżu, z napisem „1874. Braciom Rusinom pomordowanym przez carat moskiewski. Za wierność dla Kościoła i Polski”. Natomiast na rewersie znajdowała się księga męczeństwa pod gwiazdą, na której znajdował się m.in. napis „Województwo Podlaskie i Lubelskie. Polubicze. Drelów. Pratulin”. Po uznaniu przez władze wszystkich unitów za prawosławnych ich czynny opór wygasł. Zgnębieni prześladowaniami i kontrybucjami grekokatolicy przeszli do biernego sprzeciwu, polegającego przede wszystkim na bojkotowaniu prawosławia. Prawosławnymi proboszczami w Polubiczach byli kolejno: M. Wachowicz (1875-1876), Eustachy Somik (1876-1879), Josif Kołbuś (1879–1881), Michaił Liszkiewicz (1881–1883), Władimir Drozd (1883–1892), Aleksander Tomaszewicz (1892–1893), Romił Gankiewicz (1893–1894), Grigorij Koblanskij (1894–1903), Eustachy Michalczuk (1903–1905), Wasyli Krasiew (1905–1907), Gieorgij Filimonow (1907–1910), Iwan Starosielec (1910–1914) i Antoni Woznyj (1914–1915). W 1884 r. prawosławny proboszcz Władimir Drozd donosił, że w Polubiczach nadal żaden parafianin nie wypełniał obowiązków religijnych. „Oporni”, nie chcąc zawierać ślubów w cerkwiach, zawierali je nielegalnie w obrządku rzymskokatolickim. W ten sposób wzięło ślub wiele par z Polubicz. Już w 1878 r. donoszono, że w Polubiczach w związkach takich żyli: Joachim Mazurek, Paweł Prokopiuk i Wincenty Kosowski. W latach 90. XIX w. chłopi z okolicznych miejscowości zaczęli pisać do Petersburga prośby o pozwolenie na przejście z prawosławia na katolicyzm, m.in. w 1895 r. kilkadziesiąt rodzin wysłało delegata do samego cara z podobną petycją. Wśród podpisanych było m.in. 17 gospodarzy z Polubicz (Denis Mazurek, Stefan Petruczynik, Daniel Samczuk, Tadeusz Rachubik, Tadeusz Doroszuk, Ludwik Dragan, Bazyli Kalińczuk, Jan Polubiec, Mateusz Głuszczyk, Marek Parulski, Mateusz Mazurek, Makar Wetoszka, Bartłomiej Timoszuk, Feliks Makaruk (I), Feliks Makaruk (II), Aleksander Spruch i Szymon Mazurek). Z kolei Daniel Polubiec miał odmówić wyznawania prawosławia, powołując się na fakt, że w czasie służby wojskowej był uznany za katolika. Inny mieszkaniec Polubicz Tadeusz Rachubik miał zdaniem prawosławnego księdza popaść pod „wpływ miejscowej polskiej szlachty i stał się jaskrawym zwolennikiem katolicyzmu (…) wstydzi się mówić w ojczystym języku rosyjskim i mówi po polsku, przy tym jako rzeczywiście świadomy i mądry człowiek cieszy się dużym poważaniem w parafii”. Natomiast Marek Kossowski, syn zesłanego na Ural Ambrożego: „żywi wyjątkową nienawiść do prawosławia i stara się ją wmówić innym. Należy do Stowarzyszenia „Żywy Różaniec”, którego celem jest podtrzymywanie u wahających się opornych nienawiści do prawosławia. Udaje mu się to łatwo, gdyż uważany jest za oświeconego i mądrego człowieka, gdyż wrócił z wojska jako feldfebel (kapral)” [APL, CHWKP, sygn. 3665; Liwczak, 1994, s. 35, 50].

Na przełomie 1873/1874 r. w guberni siedleckiej w więzieniach w Siedlcach, Białej Podlaskiej i Brześciu osadzono kilkuset unitów sprzeciwiających się przyjmowaniu prawosławia. Wobec ich niezłomnej postawy, prawdopodobnie dla zastraszenia pozostałych, w kwietniu 1875 r. postanowiono zesłać do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej (dzisiejsza wschodnia Ukraina) 30 najbardziej „opornych”, wśród nich byli Michał Wawryszuk i Ułas Kossowski z Polubicz. Wobec zgody na przyjęcie prawosławia połowa z nich została jednak zwolniona. Wawryszuk znalazł się wśród zesłanych do guberni chersońskiej. Z kolei wśród 270 osób wysłanych na zesłanie 26 i 29 grudnia 1875 r. byli mieszkańcy Polubicz. Z więzienia w Białej Podlaskiej wywieziono Demiana Czeczota, Józefa Kalińczuka, Michała Kossowskiego, Mikołaja Szubarczyka i Jana Lewczuka a z więzienia w twierdzy brzeskiej – Piotra Kossowskiego. Józefat Kalińczuk i Michał Kossowski zesłani do guberni chersońskiej po 1885 r. wrócili samowolnie, a złapani przez władze carskie przysięgli wierność prawosławiu. Tymczasem nadal – jak informował ksiądz prawosławny – nie uczęszczali do cerkwi, tylko do kościołów katolickich (np. w Wisznicach). Nie świętowali także świąt prawosławnych tylko katolickie, zawarli „śluby krakowskie”, w domach wywiesili portrety papieża, należeli do kółka modlitewnego. Po kilkunastu latach w 1887 r. rodziny najbardziej „oporne” zesłano w głąb Rosji. Za odmowę przyjęcia prawosławia wywieziono wówczas kilkaset osób z Podlasia. Wśród nich były również rodziny z Polubicz, m.in:

– Czeczot Demian z Polubicz (pow. włodawski) – l. 52; dzieci: Szymon – l. 27 [została żona z dwójką dzieci]; Klemens – l. 23; Makary – l. 16; Wawrzyniec – l. 13; Katarzyna – l. 15; Tekla.

– Kossowski Ambroży – l. 62, zm. w 1887 w drodze na zesłanie; żona Marianna z Korpyszów – l. 67; dzieci: Błażej – l. 34 z żoną Anną; Tomasz – l. 25 [została żona z dwójką dzieci]; Anna – l. 30 [mąż Jan Marczuk, przyjechał w 1892] z trójką dzieci: Tomasz – l. 7, Ludwik – l. 5 i Marianna – l. 2.

– Szubarczyk Mikołaj – l. 59; żona Magdalena z Samczuków – l. 46; dzieci: Piotr – l. 29 [została żona Magdalena Mazuryk – l. 16]; Marcin – l. 28 [żona Paulina Odyniec z synem Józefem przyjechała do 1892]; Dionizy – l. 26 [została żona Natalia Lewczuk – l. 16]; Maciej – l. 24; Anastazja – l. 19 [później przyjechał mąż Tadeusz Kossowski – l. 25]; Maria – l. 12.

– Kossowski Piotr; żona Marianna ze Spruchów; dzieci: Mikołaj – l. 17; Stefan i Marcela [Tarasiuk, 2017, 2018, 2022].

Dopiero po ukazie tolerancyjnym z 30 IV 1905 r. większość byłych unitów z Polubicz stała się wiernymi Kościoła rzymskokatolickiego, o czym świadczą liczne zapisy w księdze małżeństw i urodzin parafii rossoskiej. W 1914 r. w miejscowości zamieszkiwało 40 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 1003]. Cerkiew prawosławna w Polubiczach zakończyła istnienie w 1915 roku.

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy obrządku rzymskokatolickiego przez wieki należący do parafii w Rossoszu. Rozwój katolicyzmu w Polubiczach nastąpił od 1905 roku. Tutejszą cerkiew, zamkniętą przez administrację niemiecką w 1915 r., na kościół katolicki poświecił kapelan wojsk niemieckich 21 V 1918 roku. Biskup siedlecki 29 maja 1919 r. „wznowił skasowaną bezprawnie w swoim czasie przez rząd rosyjski” parafię pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty w Polubiczach. Jej proboszczami byli: Konstanty Kimaczyński (1919–1920), Tomasz Adamkiewicz (1920), Jan Romanowicz (1920–1921), Józef Grajewski (1921–1922), Jan Bułkowski (1922), Piotr Zarych (1925–1928), Wacław Jankowski (1928–1941), Wacław Brzozowski (1942–1946), Stanisław Grajewski (1946–1953), Aleksander Kot (1953–1961), Mieczysław Patejuk (1961–1965), Antoni Krasowski (1965–1971), Antoni Bubeła (1971–1976), Jerzy Zychora (1976–1985), Lucjan Chojniak (1985–2005), Józef Nikoniuk [Tarasiuk, 2010].

Szkoła w Polubiczach zaczęła działać w 1868 roku jako element rusyfikacyjnej polityki władz carskich. W okresie rozbiorów uczyli w niej m.in.: Antoni Winski (1866), Julian Nasalski (1880–1882), Michał Onacewicz (1886), Iwan Murawski (1888), Prokop Parchocik (1892), Włodzimierz Busłowicz (1892–1893), Antoni Stiepanow (1893–1897), Aleksander Naumiuk (1897–1901), Leoncjusz Sagajda (1901–1904), Dionizy Gurynowicz (1904–1906) i Aleksander Brandeburg (1906–1915) [Latawiec, 2011a, s. 127]. Jednym z głównych problemów nauczycieli była słaba frekwencja uczniów, wynikająca z niechęci mieszkańców Polubicz do rusyfikacji. W latach 1872–1881 szkoła nie funkcjonowała z powodu bojkotu. W kolejnych latach uczęszczało do szkoły coraz więcej dzieci. W 1904 r. rozpoczęła się akcja ponownego bojkotu szkoły w Polubiczach. W tym czasie zaczęła rozwijać się nielegalna oświata polska, którą wspierała wówczas Zborowska, żona zarządcy majątku w Polubiczach. Pierwsze legalne polskie placówki oświatowe zorganizowano w Polubiczach w 1915 r. Za zgodą władz niemieckich powstały wówczas dwie szkoły. W odrodzonej Polsce pierwszą jednoklasową czterooddziałową szkołę powszechną w Polubiczach założono w 1920 r. Pierwszym jej nauczycielem został Karol Malarz. W tym samym miesiącu powstała druga szkoła, w której uczył Franciszek Zieniewicz. W kolejnych latach działała już tylko jedna czterooddziałowa szkoła, zaś w roku szkolnym 1925/1926 utworzono szkołę dwuklasową. W lipcu 1944 r. Polubicze opuściły oddziały niemieckie i do wsi powróciła szkoła polska. Kierownikiem szkoły był Leon Chełmicki [Tarasiuk, 2017].

Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 86 domów zamieszkanych przez 548 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 106]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 118 domach i 1034 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 8, s. 703]. W 1887 r. we wsi w 163 domach zamieszkiwało 1153 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Polubiczach w 206 budynkach zamieszkiwało 1212 osób. Deklarowali oni wyznanie rzymskokatolickie –1187, prawosławne – 20 i mojżeszowe – 5. Z kolei w Mierzwinku w 15 budynkach zamieszkiwało 95 osób, a w Olszówce w jednym domu 5 osób. Wszyscy deklarowali wyznanie rzymskokatolickie [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 2021 r. w Polubiczach Wiejskich mieszkało 536 a w Polubiczach Dworskich 127 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców wsi na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Źródła pisane wyjątkowo lakonicznie informują nas o kwestiach ekonomicznych omawianej części Południowego Podlasia. Wiemy jedynie, że przywilej nadania Polubicz Wasylowi Połubieńskiemu z 1503 r. informował, że wcześniej mieszkańcy tej wsi byli zobowiązani do oddawania właścicielowi dóbr daniny w postaci 12 kunic i 12 wiader miodu, które w wymienionym roku ograniczono do 7 kunic i 7 wiader miodu. Ponadto poddani mieli obowiązek służby z sierpem i kosą. Charakter danin może wskazywać, że tamtych czasach Polubicze były osadą bartniczą [ALM, t. 1, cz. 2, 1897, s. 120-121]. Na przełomie XVIII i XIX w. w Polubiczach przy drodze do Horodyszcza znajdowały się zabudowania folwarczne, m.in.: szopa, dwa chlewy, chlewek i stodoła zbudowane z chrustu, spichlerz z drzewa, browar z drzewa. Obok nich stała stara karczma budowa z drzewa w węgły. Głównym zabudowaniem był „budynek folwarczny”, zbudowany z drzewa, kryty słomą, z murowanym kominem. Stał tam też stary budynek folwarczny. Łącznie było tam ponad 20 budynków [AGAD, Akta osób i rodzin, sygn. 234]. W 1802 r. chłopi posiadający od 1,5 do 2,5 ćwierci włóki oraz użytkujący staje czynszowe mieli następujące obciążenia. Musieli oni odrabiać pańszczyznę tygodniową, która była zróżnicowana, wynosiła na ogół dwa dni męskie (ze sprzężajem) i do 2 dni czeladnich (pieszych). Niektórzy nie odrabiali wcale pańszczyzny, np. Mikołaj Bałanda oraz zwolnieni z obciążeń, w związku z wykonywaną pracą: Michał Sydoruk (gajowy), Ihnat Welik (wójt), Jan Wetoszka (gajowy), Aleksander Iszczuk (polowy), Grzegorz Iszko (gumienny) i Jaśko Welik (radzki). Poza pańszczyzną stałą obowiązywały ich pięć dni gwałtów (wychodzenie do pracy z całą rodziną, poza jedną osobą pilnującą ognia) do żniwa oraz zaorki i zakoski (po jednej osobie), szarwarki. Każdy gospodarz z ćwierci gruntu ozimego oddawał 2 korce 11 garnców żyta i 2 złp czynszu. Z ćwierci zasianej jarzyną – 1 złp czynszu. Z 10 zagonów stajowych i dworskich czynszowych zasianych oziminą – 7,5 garnca żyta i 10 groszy. Jeśli nie mieli 10 zagonów to oddawali garniec żyta z każdego zagonu. Z zasianej morgi płacili 10 groszy. Za ogród oddawali kurę, a za poterebę koguta. Poza tym każdy gospodarz dawał kwartę manny, lub 6 groszy. Chłopów obowiązywała również stróża nocna w folwarku, moczenie i przędzenie lnu i konopi oraz oddawanie połowy miodu. W sumie 95 gospodarzy i 3 czynszowników opłacało na rzecz dworu 436 złp czynszu, oddawało 175 korców żyta, 38 kogutów, 162 kur i 89 jaj [AGAD, Akta osób i rodzin, sygn. 234]. Ukaz cara Aleksandra II z 2 III 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Za otrzymany grunt mieli zapłacić nie jego poprzednim posiadaczom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W wyniku działań uwłaszczeniowych gospodarze z Polubicz otrzymali na własność po 36 mórg i 56 prętów ziemi [APL, TL, sygn. 3266]. Uwłaszczenie nie przebiegało w sposób prosty, wiązało się z licznymi problemami i konfliktami. Teoretycznie uwłaszczone powinny być gospodarstwa według stanu posiadania z tabel prestacyjnych z 1846 r. Tymczasem w Polubiczach w latach 50. XIX powstało 29 pustek i półpustek, samowolnie opuszczonych przez chłopów niemających czym ich obsiewać i obrabiać. Półpustki zostawili (pisownia oryginalna): Tereszko Konstrat, Konrad Trubajło, Ignacy Pruś, Michajło Filimoniuk, Jan Kosowski (w chwili śmierci ojca był kilkunastoletnim jedynakiem, który prawdopodobnie nie zdołał obrabiać całości gospodarstwa), Wincenty Kosowski, Jan Tymoszuk, Wasyl Czupa, Sylwester Lewczuk, Liber Żyd, Tomko Petruczynik, Jozef Kołnierzyc, Tomasz Spuś, Tereszko Federczuk, Sidor Iżko, Józefat Mazurek, Jan Mazurek, Sobek Mazurek, Kołnierzyc, Marko Zachar i Maniczuk z Worońca. Z kolei pustki zostawili: Teodor Niepogodziński, Stefan Wietoszka, Jozko Sidor, Ignacy Spruch, Joziek Sidor, Jurek Zdolski, Mojsiej Mazurek, Feliks Jakóbik. Ziemia ta została następnie w większości wydzierżawiona przez Czerskiego na trzeci snop zboża dla dworu. Jednak na wieść o uwłaszczeniu chłopi, według słów dziedzica, ich użytkownicy przywłaszczyli sobie całość plonów. W końcu instytucje państwowe uznały, że w większości przypadków ziemia przeszła ostatecznie na własność włościan.

W czasie uwłaszczenia – poza ziemią – włościanie otrzymali także prawa serwitutowe. W ramach serwitutu leśnego włościanie zapisani w I części tabeli uwłaszczeniowej mieli otrzymywać za darmo po 26 fur opału rocznie, zyskując przy tym prawo wstępu do lasu z siekierą, z możliwością zrąbywania na pniu tylko suchych osin i brzóz. Ponadto obiecano im, że będą otrzymywać na wozy – dwie brzózki rocznie i jednego dęba raz na 3 lata. Natomiast na remont budynków mieli dostawać budulec w miarę potrzeb. W ramach serwitutu pastwiskowego chłopi uzyskali prawo pozwalające im paść zwierzęta w lasach Dąbrowa i Zabłocie. W ramach likwidacji serwitutów chłopi z tzw. części Rudnickiego Polubicz doszli w 1884 r. do porozumienia z właścicielem majątku Polubicze Bronisławem Mierzwińskim i odsprzedali mu swoje prawa serwitutowe za 219 mórg lasu w Dąbrowie oraz 133 morgi lasu i 15 mórg pastwiska w Zabłociu, czyli w sumie za 367 mórg. W wyniku podziału tej ziemi 73 gospodarstwa otrzymały po 5 mórg, a dwa po 1 mordze ziemi oraz prawo przejazdu przez ziemie dworskie. Mierzwiński wykupił również serwitut pastwiskowy od chłopów z części Frankowskiego w zamian za 75 mórg lasu w Dąbrowie (po 3 morgi na gospodarstwo) i 14 mórg w uroczysku Wyrub. Zrealizowanie tej wymiany poprzedziły kilkuletnie spory o zakres serwitutów, ich przebieg i charakter ilustruje kilka ciekawych faktów z historii ówczesnych Polubicz. W apelacji Mierzwińskiego z 24 lutego 1881 r., dotyczącej ustalenia co oznacza pojęcie „na remont budynków mieli dostawać budulec w miarę potrzeb”, czytamy, że miejscowi chłopi w ciągu 15 lat (1865–1881) wybrali z lasów dziedzica po 7,5 podwalin, 7,5 słupów, 15 belek, 17 krokwi, 46 łat itp. i w związku z tym władze państwowe uznały, że jest to norma 15-letnia. Tymczasem dziedzic uważał, że jest to norma na 50–60 lat, gdyż tak duże zużycie drzewa we wcześniejszym okresie wynikało z faktu, że w latach 1865–1872 praktycznie wszyscy włościanie postawili sobie nowe zabudowania. W tej sytuacji nie będzie potrzeby ich remontu przez kolejne 30–40 lat. Zarzucał również niegospodarność poprzednikowi, który miał godzić się na nadmierne wycinanie drzewa przez chłopów, aby w zamian pozwalali mu oni sprzedawać drewno. Przy okazji sporów Mierzwiński opisał zabudowania miejscowych włościan. Według stanu z 1861 r. posiadali oni po domu, chlewiku i stodole, a w 1864 r. wielu z nich nie posiadało nawet stodoły (po uwłaszczeniu dziedzic był zobowiązany do wspierania remontu jedynie tych budynków, które stały w 1864 r.). Nowe domy włościan miały rozmiar 15,6 na 9,8 łokci. Miały one dookoła domu oraz dwie pośrodku dębowe podwaliny, które położone na kamieniach mogły wytrzymać 50 lat. Chruściane stodoły i chlewiki nie miały podwalin. Jak z tego widać, stan zabudowań gospodarskich nie był w najlepszym stanie. Sytuacja pod tym względem zaczęła się poprawiać w kolejnych latach [APL, SGUdsW, sygn. 20782; Tarasiuk, 2017].

Niektóre osoby pracowały poza sektorem rolniczym. W 1895 r. karczmę w Polubiczach prowadził Iwan Klimiuk [APL, Siedlecka Izba Skarbowa, sygn. 287]. W 1905 r. sklepy posiadali Dawid Migdal i Etla Godferg [APL, Siedlecka Izba Skarbowa, sygn. 394]. W 1929 r. w Polubiczach działały trzy sklepy spożywcze: D. Hofera, I. Lesica i A. Roznowicza oraz cztery wiatraki: J. Mazurka, P. Nieczyporuka, J. Osińskiego i B. Roznowicza. We wsi był też kołodziej J. Omelanowicz [KAP, 1930, s. 583].

Tak wygląd kościoła w Polubiczach opisano w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce: „Drewniany, konstrukcji zrębowej z lisicami, oszalowany, na podmurówce. Orientowany, pseudobazylikowy, trójnawowy. Na planie wydłużonego prostokąta, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie, ujętym prostokątnymi, piętrowymi zakrystiami równymi wysokością korpusowi. Nawa główna i prezbiterium kolebkowym, nieco obniżonym nad zamknięciem, nawy boczne, zakrystia i kruchta płaskimi. Nawy boczne wydzielone pięcioma parami arkad na słupach o wysokich, czworobocznych, zwężających się ku górze cokołach i płaskich trójkątnych głowicach z rzeźbionym motywem tzw. zakopiańskiego słońca. Chór wsparty na dwóch kwadratowych filarach, z pełnym parapetem z profilowanym gzymsem, dołem w części środkowej kruchta, po bokach składzik i schody na chór. Okna zamknięte półkoliście, w profilowanych opaskach. Fasada dwuwieżowa, trójosiowa, z wysokim trójkątnym szczytem wydzielonym okapowym daszkiem. Na osi skrzydłowe drzwi, powyżej nadwieszony trójkątny szczycik z krzyżem otoczonym promieniami oraz zaślepione półkoliste okno wypełnione koncentrycznie zbiegającymi się promieniami, na jego wysokości w osiach skrajnych okna. W szczycie ślepy okulus w promienistej glorii. Wieże na planie kwadratu, dwukondygnacyjne, dołem wtopione, obite blachą. Dachy dwuspadowe, na wieżach namiotowe, kryte blachą. Na kalenicy korpusu od wschodu czworoboczna wieżyczka na sygnaturkę” [Katalog Zabytków, t. 8, z. 2].

Stary cmentarz w Połubiczach.

Zespół dworsko-folwarczny w Polubiczach Dworskich

Zabytkowy zespół dworski i folwarczny, z drugiej połowy XIX wieku. W skład zespołu wchodzi dwór, budynek gospodarczy, gorzelnia, park, stajnia i stróżówka. Obecnie w rękach prywatnych.

Protesty przeciwko rusyfikacji

Przebieg spisu powszechnego 1897 r. w Polubiczach dobrze przedstawia raport żandarmerii carskiej. „Nauczyciel Anton Stiepanow, jako spisujący tej wsi, poinformował nas, że 31 grudnia 1896 r. zaszedł do domu opornego Tadeusza Rachubika i w jego obecności przystąpił do wypełniania ankiety; oprócz Rachubika spisał jeszcze 4 domy. Na drugi dzień, tj. 1 stycznia 1897 r., ten sam Rachubik pojawił się u nauczyciela i grożąc, kazał pokazać jego ankietę i powiedział nauczycielowi, że oszukał go, nie pokazując jakiejś 4 stronicy interesującej go i na koniec powiedział „Przynieśli Was do mnie diabli”. (…) Oprócz tego wezwał go Rachubik do klasy, prosząc o zapisanie jego wyznania jako katolickiego, obiecując w zamian spokój ze strony włościan w czasie dalszego spisu. 2 stycznia cała wieś, ponad 100 osób, na czele z Rachubikiem spotkała nauczyciela, gdy szedł prowadzić spis i przekazali mu na ulicy swoje warunki prowadzenia spisu a mianoweicie: „wziąć z sobą czterech pełnomocników i według ich zaleceń wypełniać druki, zapisując wszystkich jako katolików, w przeciwnym razie nie będą się spisywać. (…)”. Sytuacja nie zmieniła się w ciągu miesiąca. 12 lutego 1897 r. mieszkańcy Polubicz żądali nadal zapisywania ich jako katolików mówiących w języku polskim, a Michał Kossowski kazał zapisać się nawet jako szlachcic (dworianin)” [Tarasiuk, 2017].

Mieszkańcy wsi aktywnie uczestniczyli m.in. w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie. Na przełomie 1908/1909 r. Koło Polskie w III Dumie Państwowej zorganizowało akcję pisania protestów w tej sprawie. Włączyła się do niej ludność Południowego Podlasia. List protestacyjny podpisały 342 osób w imieniu 924 mieszkańców Polubicz [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

II wojna światowa

Najbardziej znanym wydarzeniem z okresu wojny w Polubiczach była planowana zbiorowa egzekucja ich mieszkańców w dniu 6 IX 1942 roku. Nad ranem do wsi przyjechali Niemcy i idąc od dworu i od Horodyszcza, pędzili w kierunku środka wsi pod kościół wszystkich mężczyzn. Mężczyzn ustawiono przodem do kościoła w rzędzie, tyłem do lasku „Olszyna”. Przed nimi ustawiono karabin maszynowy. Od dworu nadjechał powozem dziedzic Dmochowski z żoną i synem (ok. 6 lat). Dziedzic podszedł do oficera niemieckiego i przekonał go, że we wsi nie ma partyzantów i poręczył sobą i rodziną. Kobiety przyniosły kury, gęsi, kaczki, jaja itp. na potrzeby armii niemieckiej. Dopiero wówczas mężczyźni zostali uwolnieni. Tego dnia zginął jednak Mieczysław Parafiniuk, który próbował ucieczki [Tarasiuk, 2017].