Horodyszcze

Patrz hasło: Wisznice.

Nazwa wsi pochodzi od ruskiego słowa „horodyszcze” oznaczającego miejsce po niefunkcjonującym już umocnieniu drewniano-ziemnym. Polski odpowiednik to grodzisko [NMP, 1999, t. 3, s. 493].

Podlasie, do którego zaliczano okolice Horodyszcza w XV w., należało generalnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko–litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. w związku z unią lubelską, województwo podlaskie zostało wcielone do Korony, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Granica województw podlaskiego i brzesko–litewskiego stała się jednocześnie granicą między Koroną a Litwą. Jej przebieg budził liczne spory i wątpliwości. Horodyszcze początkowo pozostawało w województwie brzesko–litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sytuacja zaczęła komplikować się począwszy od lat 70. XVI wieku. Kasper Dembiński, poślubiwszy w 1575 r. Marynę Kopciównę stał się właścicielem dóbr horodyskich. Słynął z dość konfliktowego charakteru i częstych procesów sądowych [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842, s. 204–212]. Będąc „koroniarzem” unikał stawania i rozstrzygania swych spraw przed sądami ziemskimi i grodzkimi w Brześciu. Konsekwentnie swoje sprawy kierował do grodu w Mielniku w województwie podlaskim. Szczególnie było to widoczne po 1580 r., kiedy został podkomorzym mielnickim [Urzędnicy podlascy, 1994, s. 115]. Jeśli zaznaczymy, że do głównych kompetencji podkomorzego należało rozstrzyganie sporów granicznych, to upór Dembińskiego co do przynależności administracyjnej jego dóbr wydaje się zrozumiały [Ternes, 2018, s. 8]. We „własnym” grodzie mógł bezpośrednio wpływać na wydawanie korzystnych dla siebie wyroków. Upór i konsekwencja Dembińskiego przyniosły skutek. W dokumencie z 1576 r. dobra horodyskie określane były już jako leżące w „ziemi podlaskiej” [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322–324]. Z kolei w 1578 r. mowa była już wyraźnie o województwie podlaskim [AGAD, MK, sygn. 122, k. 184–189]. O ile jeszcze w rejestrach podatkowych województwa podlaskiego z 1580 r. dobra Horodysko-rossoskie nie były uwzględnione, o tyle od przełomu XVI i XVII w., aż do III rozbioru Rzeczypospolitej, dobra te zaliczane były konsekwentnie do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego [Ternes, 2018, s. 8]. Zważywszy, że tzw. trakt wohyńsko–łomaski zaliczany był z reguły do Litwy, należy podkreślić, że interesujące nas dobra nie miały bezpośredniej łączności terytorialnej z ziemią mielnicką. Były jej enklawą, otoczoną ziemiami województw brzeskiego i lubelskiego [por. Alexandrowicz, 1990, s. 91–97]. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. miejscowość weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) Horodyszcze włączono do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. miasto stanowiło odrębną jednostkę administracyjną, a folwark należał do gminy Horodyszcze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. osada w 1870 r. weszła w skład gminy Horodyszcze [APL, BKSW, sygn. 4]. Siedziba gminy Horodyszcze w ciągu swoich dziejów znajdowała się w rożnych miejscach. Przez długi okres lokowała się w Dubicy. Z kolei w 1907 r. zarząd gminy urzędował w Wisznicach. W II Rzeczypospolitej miejscowość wchodziła w skład gminy Horodyszcze, której nazwę w 1928 r. zmieniono na Wisznice. W 1933 r. utworzono gromadę Horodyszcze [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś stała się siedzibą gromady [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1960 r. przyłączono ją do gromady Wisznice [DUWRNwL, 19159, nr 9, poz. 63]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Wisznice [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

W latach 1954–1959 w Horodyszczu działała Gromadzka Rada Narodowa (GRN). W latach 1954–1858 jej radnymi byli: Franciszek Sidoruk, Witor Samczuk, Jadwiga Cybulska, Franciszek Samczuk, Jan Iwaniuk, Julia Klimkowicz, Józef Bartkowski, Franciszek Jabłoński, Karol Litwin, Jan Suzonowicz i Aleksander Makaruk [DUWRNwL, 1955, nr 1]. W kolejnej kadencji (1958–1959) radnymi byli: Karol Frończuk, Józef Klimkowicz, Jan Sokołowski, Piotr Welik, Franciszek Chilimoniuk, Franciszek Jabłoński, Antoni Sokołowicz, Michał Kapczuk, Eugeniusz Krupski, Jan Suzonowicz, Stanisław Cybulski, Józef Kiryk, Jan Bartkowski, Wacław Marciszewski i Stanisław Żukowski [DUWRNwL, 1958, nr 4].

Sołtysami w Horodyszczu byli m.in.: Filip Sidoruk (1920), Stefan Daszczuk i Jan Marciszewski (II wojna światowa), Franciszek Sokołowski (do 1949), Jan Dokudowiec (od 1949) [APL, KP PZPR we Włodawie, sygn. 272; Doroszuk, 2018, s. 42].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) w osadzie są ulice: Ciemna, Folwarczna, Folwark, Glinki, Górka, Graniczna, Kościelna, pl. Księdza Piotra Zabielskiego, Łąkowa, Ogrodowa, Parczewska, Partyzantów, Polna, Praga, Rynek, Słoneczna, Wisznicka, Wolność i Zamkowa [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1675 r. występowały m.in. takie nazwy terenowe: Mazurkowszczyzna, Dubowo, Kąt Kowalowski, Subkowskie, 2 zagony i Żydowszczyzna [APL OCH, HW, sygn. 8]. W inwentarzu z 1802 r. wymieniono: Borki, Pod Olszyną, Za Olszyną, Błota, Starzyna, Zarzeczyszcze, Smolnica, Błotna za Smolnicą, Selepek, Dubów i Zarośla [AGAD, Akta osób i rodzin, sygn. 234]. W drugiej połowie XX wieku posługiwano się nazwami: Bagień, Berezowka, Bocionek, Bołoteczko, Cerkwisko, Glinki, Granica, Graniczny Rów, Hawrylukowszczyzna, Jeziorka Dworskie, Kudrykowe, Kuty, Lyniski, Mazyrki, Mierne, Na Wiłach, Nowy Jork, Ogólne, Osowy Grąd, Ostrowo, Pożarnica, Rokitne, Serwitut, Zielawa, Smugi, Starosiele, Szychnowszczyzna, Ścierna, Telepek, Trybek, Wowcze, Zakanale, Zarezane, Zimny Rów i Żydówka [Maniowiec, 2006; Olejnik, 2017].

W 1662 r. właścicielami nieruchomości w Horodyszczu byli: Samuelowa Chorkowska, Iwan Michałowicz, Jacko Żukowski, Iwan Żukowski, Anton Żukowski, Chwedor Kusznierczyk, Marko Iowczyk, Roman Podleski, Chwedor Prystupa, Osyp Kiszczuk, Daniło Władyczka, Grzegorz Thorzewski, Lewko Chmuryk, Jendrzey Kurylik, Anton Siedlarczyk, Jacko Zaleski, Andrzey Soroczyk, Maryanna Tokarska, Chwiedko Nestoryk, Mikołay Szwiec, Łukasz Woitowiczki, Ilko Szwiec, Hawryło Demczuk, Siemion Juczyk, Olexa Szewczyk, Iwan Pasiuk, Woyciech Greziuczyk, Kuryan Kliaczenia, Iwan Ileyczyk, Roman Ileyczyk, Hordiej Oszomek, Konach Sawtylka, Stanisław Zarecki, Potap Łyczyn, Kalenikowicz, Jacko Makarczuk, Fhilip Mrysik, Dymitr Wołosianczyk, Siemion Wołosianczyk, Osip Mrysik, Tymosz Piekocik, Misko Wawryszyk, Hryć Wawryszyk, Iwan Zaniuk, Iwan Benbenko, Maxim Szwiec, Maxim Mawżonik, Ihnat Romanowicz, Iwan Marczuk, Sawko Sałobruszczyk, Dmitr Szczygłowicz, Szymon Kowal, Timosz Łaszczuk, Paweł Zbaniuk, Andrzei Philonczuk, Piotr Mrysik, Demian Szczygłowicz, Iwan Sadłowski, Sidor Steczyk, Juchimka Chwiedczycha, Melian Klimkowicz, Siemion Tereszczuk, Wowdia, Kondrat Bosik, Lewko Tryluk, Trochim Haczuruk, Jarmosz Rososiecz, Wawrzyniec Górski, Panas Łazczuk, Mikołai Chwiedynik, Chwiedor Chwiedynik, Juchim Wowczyk, Iwan Łaszuk, Roman Dubrowiec, Iwan Pypka, Siemion Koźluk, Siemion Rzeźnik, Iwan Piekotik, Chwiedko Sawczuk, Lewko Brodczyk, Chilion Bozik, Denis Sawczuk, Iwan Sawczuk, Onisko Chomęczuk, Andrzei Kalita, Misko Kalita, Troć Douhynik, Chwiedko Zutonik, Kuryan Szarkowski, Marcin Wolik, Niczypor Szokałowicz, Iwan Hawrylik, Kochan Szczydłowicz, Paweł Wakulik, Andrzei Rachunko, Waśko Haciurczyk, Osiey Szawrowicz, Kasper Rudnicki, Iwan Kosi, Matiey Lichoszway, Onisko Sowiński, Jakim Szczygłowicz, Nastia Lewczycha, Andrzei Krzeniuk, Łucia Pawłowa, Lewko Hryciuk, Lewko Kryczewski, Damiło Walinicz, Halszka, Chwiedko Klimczuk, Jaśko Łaboniuk, Ihnat Konewczyk, Onisko Kiszczuk, Naum Sawicki, Waśko Klocka i Maryna Parochonczycha [AWAK, t 33, 1908, s 454–457].

W inwentarzu z 1802 r. wymieniono: Olexa Kulikowski, Maxym Kalenczuk, Andrzey Kiriczuk, Chwedor Kiriczuk, Piotr Haraszkiewicz, Stefan Klimkowicz, Maxym Sokołowski, Nestor Wołowski, Michałko Sokołowski, Mikita Romaniuk, Dymitr Kościuczyk, Michałko Romaniuk, Jakób Sokołowski, Jan Tchorewski, Milan Tchorzek, Mikolay Ursulik, Andrzey Sokołowski, Maxym Perchuc, Chalimon Romaniuk, Semen Kiriczuk, Stefan Sychniewicz, Eliasz Chilimoniuk, Teodor Doroszuk, Grzegorz Żukowski, Dymitr Cybulski, Wasyl Zahaluk, Stefan Sokołowski, Makar Weremkowicz, Mikita Szubik, Roman Dudka, Iwan Klimkowicz, Stefan Szubik, Teodor Chilimoniuk, Jan Cybulski, Jan Kuc, Anton Kołodziey, Anton Sieledzki, Anton Wołczyk, Maryna Cybulska, Eudoxia Denisiukowa, Demian Romanowicz, Karp Sieyko, Wawrzyniec Jarczuk, Prokop Demczuk, Kazimierz Klimkowicz, Anton Gren, Mikita Skoczko, Jan Drozda, Marcin Sokołowski, Hryć Petruczyniuk, Kosciuk Cybulski, Roman Zyhaluk, Adam Warcabka, Iwan Szubik, Hryć Doroszuk, Stefan Kudła, Stefan Jadczuk, Sokołowski, Paweł Cybulski, Semen Denisiuk, Dymitr Stolaruk, Paweł Oworuszka, Pilip Cybulski, Dorosz Wołoszyn, Dmiter Kulik, Demko Makaruk, Wasyl Żukowski, Iwan Jabłoński, Zachar Kulikowski, Hryć Sokołowski, Osyp Denisiuk, Iwan Diadik, Nestor Żukowski, Piotr Wołoszyn, Prokop Sokołowski, Michał Pekut, Konstantyn Sokołowski, Szymon Sokołowski, Chwedor Sokołowski, Pilip Doroszuk, Wowdia Rosolicha, Iwan Sokołowski, Jowko Osyp, Dmitr Chilanczuk, Wasyl Bartkowski, Sak Milanowicz, Iwan Mazurek, Tomasz Galiński, Andruch Saczuk, Demko Bartkowski, Hryć Cybulski, , Hryć Szubik, Iwan Marczuk, Jan Marczuk, Iwan Welik, Anton Howoruszka, Pilip Żydkowski, Eliasz Tchoruk, Sydor Ihnatowicz, Piotr Kulikowski, Michał Sokołowski, Chwedor Cybulski, Iwan Doroszuk, Stefan Sokołowski, Jakim Tchor, Jasio [Józio] Klimkiewicz, Semen Klimkiewicz, Jasko Medus, Korniło Klimkiewicz, Andruch Rodak, Stefan Cybulski, Maryna Kalenczuczka, Józef Welik, Tomko Perchuc, Lukasz Bartkowski, Zapolski, Korniło Klimkiewicz, Stefan Klimkiewicz, Kazimierz Klimkiewicz, Jasio [Józio] Klimkiewicz, Semen Klimkiewicz, Kiriło Kołodziey, Franciszek Sokołowski, Samuel Saczyk, Miran Sokołowski, Iwan Bieniuk, Stefan Sokołowski, Jakób Stolaruk, Pilip Stolaruk, Semen Stolaruk, Manko Żukowski i Chwedor Kulikowski [AGAD, Akta osób i rodzin, sygn. 234].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących włościan: Kiryk Antoni, Kiryk Andrzej, Kiryk Anisim, Haraszkiewicz Denis, Parulski Antoni, Welik Marta, Żukowski Ludwik, Klimkowicz Ustym, Romanowicz Cyryl, Suzonowicz Jan, Marciszewski Piotr, Daszczuk Mikołaj, Dragan Roman, Klimkowicz Jan, Taryłko Jan, Diadik Paweł, Marczuk Prakseda, Marczuk Mikołaj, Marczuk Marianna, Romanowicz Jan, Cybulski Jan, Szubiński Józef, Szychniewicz Nicefor, Denesiuk Michał, Chilimoniuk Kornel, Denisiuk Michał, Zwieruk Daniel, Zwieruk Szymon, Marciszewski Jakub, Żukowska Tekla, Denisiuk Magdalena, Żygaluk Denis, Litwin Jan, Makaruk Andrzej, Kołodziej Antoni, Soroka Beniamin, Klimkowicz Grzegorz, Żygaluk Jan, Roznowicz Anna, Cybulski Grzegorz, Klimkowicz Tomasz, Klimkowicz Józefat, Klimkowicz Władysław, Cybulski Onysim, Kulik Szczepan, Romanowicz Anna, Sokołowska Eudocja, Petruczynik Mikołaj, Cybulski Aleksy, Ignatiuk Filemon, Bartkowski Józefat, Doroszuk Pelagia, Bartkowski Antoni, Garaszkiewicz Ignacy, Marczuk Daniel, Doroszuk Chalimon, Sokołowski Onufry, Bień Aleksander, Bień Joachim, Pinienbaum Icek Ajzyk, Wetoszka Marcin, Suzanowicz Michał, Welik Julianna, Suzanowicz Sylwester, Kulikowski Michał, Chwedorczuk Nestor, Sokołowski Grzegorz, Sokołowski Jerzy, Kulikowski Józef, Niedźwiedzki Szymon, Denisiuk Andrzej, Ignatiuk Nestor, Makaruk Wincenty, Cybulski Justyn, Cybulski Herasim, Kulikowski Grzegorz, Wołoszyn Maksym, Makaruk Paweł, Makaruk Michał, Makaruk Filip, Makaruk Adam, Howoruszko Teodor, Jabłoński Łukasz, Howoruszko Wasyl, Denisiuk Daniel, Sokołowski Teodor, Denisiuk Szymon, Diadik Jan, Żukowski Konstanty, Żukowski Józefat, Diadik Jakub, Klimkowicz Józefat, Jakubiuk Kazimierz, Cybulski Antoni, Cybulski Józef, Sokołowski Leoncjusz, Franczuk Józef, Romanowicz Teodor, Sokołowski Piotr, Demczuk Wasyl, Demczuk Andrzej, Demczuk Cyryl, Sokołowski Izydor, Tchórz Augustyn, Fronczuk Szczepan, Sokołowski Benedykt, Tchórz Barbara, Chalimoniuk Eudokjusz, Chalimoniuk Jakub, Welik Prakseda, Szubiński Piotr, Resner Wiktor, Żukowski Wasyl, Klimkowicz Grzegorz, Welik Jan, Roznowicz Teodor, Jaroszuk Mikołaj, Kowalczuk Wasyl, Suzanowicz Sidor, Welik Maksym, Wołowski Aleksander, Klimkowicz Andrzej, Romanowicz Nestor, Szychniewicz Niczypor, Sokołowski Maciej, Klimkowicz Jakim, Romanowicz Kasjan, Klimkowicz Sylwester, Suzanowicz Paweł, Romanowicz Roman, Parulski Ignacy, Samczuk Andrzej, Tremecki Franciszek, Lewczuk Paweł, Sokołowska Tatiana, Sokołowicz Paweł, Mironiuk Jakub, Sidoruk Lucjan, Tchórz August, Kulik Filip, Parafiniuk Kornel, Stepowicz Eudocusz, Sokołowska Krystyna i Żukowska Marianna [APL, ZTL, sygn. 3211].

Z doraźnych poszukiwań powierzchniowych w roku 1965 pochodzą dwa stanowiska, z których zebrano ceramikę z okresu neolitu (kultura pucharów lejkowatych) oraz wczesnego średniowiecza [Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 50-51].

Na prawym brzegu terasy zalewowej Zielawy znajduje się wczesnośredniowieczny zespół osadniczy. Na niewielkim wyniesieniu usytuowano pierścieniowate grodzisko zwane „Cerkwisko” lub „Szwedzkie Okopy”. Majdan o średnicy 36 metrów otacza częściowo zachowany wał o średnicy ponad 100 m, czytelny jedynie od strony rzeki oraz fosa. W sąsiedztwie obiektu grodowego zlokalizowane są dwie osady podgrodowe – starsza datowana jest na VIII-X/XI w., również w lesie „Bagno” znajduje się cmentarzysko kurhanowe złożone z 10 kopców ziemnych (średnicy 2-4 m i wysokości w przybliżeniu 1 m) pochodzących z IX-XI w.

Grodzisko w roku 1963 i 1965 było badane przez Andrzeja Hunicza i Stanisławę Hoczyk. Badaniami objęto fragment wału oraz majdanu, z których pozyskano kilkaset fragmentów ceramiki, także pojedyncze przedmioty żelazne (grot strzały, krzesiwo) oraz znaczne ilości kości zwierzęcych. Kolejne prace prowadzono w 1995 roku, powiększając zasób źródeł ruchomych, m.in. metalowych (strzemię, wędzidło). W nieznanych okolicznościach z rejonu grodziska uzyskano topór żelazny (brak datowania). Prowadzono również rozpoznanie osady podgrodowej oraz cmentarzyska kurhanowego. Na tym ostanim badania były prowadzone przez Joannę Kalagę z ośrodka warszawskiego w kilku sezonach na początku lat 1990. W ich wyniku ustalono, że były to pochówki ciałopalne, podkurhanowe – funkcjonujące od IX/X do XI wieku. Liczne źródła ruchome odkryto na jednej z osad przygrodowych badanych w latach 1995, 1998 i 2000 przez Mieczysława Bienię z ośrodka bialskopodlaskiego. Poza dominującą ceramiką (ponad 5 tysięcy fragmentów), stwierdzono również polepę konstrukcyjną, fragmenty prażnic, znaczne ilości przedmiotów metalowych: szydła, noże i nożyki, topór, siekiera, ciosło, klamry od pasa, dłuta, klucze i kłódki, grot oszczepu, groty strzał, fragmenty oporządzenia końskiego, ozdobne kabłączki, haczyki do połowu ryb, aplikacje, krzyżyki. Uzyskano także wyroby kościane: szydła, igły, klamerka od pasa, narzędzia do ornamentowania ceramiki, okładziny, łyżwy. Z wykopów pozyskano także przęśliki gliniane i wykonane z łupka wołyńskiego [Hoczyk 1966; Skrzyńska 2000; Misiewicz 2003, 96-98 i n.; Kotowicz 2005, 167; tenże, 2014, 52; Kozak-Zychman, Kotowicz, Tereszczuk 2005; Kuśnierz 2009, 155; Bienia 2019, 209-218].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1992 i 1993 odkryto blisko 60 stanowisk o charakterze śladów osadniczych, niektóre być może po siedlisku / obozowisku / osadzie. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej wyróżniono kilka horyzontów chronologicznych. Najstarszy pochodzi z neolitu (kultura: pucharów lejkowatych, tzw. strefy leśnej), kolejne z epoki brązu (kultura: trzciniecka, łużycka) i wczesnej epoki żelaza (okres przedrzymski i rzymski; kultura: przeworska, wielbarska), także z kilku faz wczesnego średniowiecza (w zakresie VIII-XIV w.), również z pogranicza średniowiecza i nowożytności (XIV-XVI w.). Ponadto z kilku stanowisk nie określono chronologii nielicznych, niecharakterystycznych ułamków naczyń i półwytworów krzemiennych [NID, AZP obszary: 66-87 i 67-87 – kilka stanowisk opisano: Kolonia Horodyszcze].

Przy budowie drogi gminnej w roku 2012 zarejestrowano kilka obiektów osadowych kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza [Bienia 2016, 130-131].

Kolejne znaleziska to zabytki odkryte przypadkowo. Być może z ludnością kultury łużyckiej należy łączyć kamienny półwytwór młotka i głowicę buławki [Struczyk 1995, ryc. [1] na s. 12; także Bienia 2003, fot. 12, 28; s. 31]. Natomiast ze środowiskiem kultury trzcinieckiej lub łużyckiej łączona jest brązowa siekierka łopatkowata proweniencji wschodniobałtyjskiej [Bienia 2003, ryc. 21; także Kłosińska 2016, Fig. 5: 4].

Pierwsza informacja w źródłach piśmiennych o Horodyszczu pochodzi z dokumentu króla Kazimierza Jagiellończyka, który w 1447 r. nadał staroście brzeskiemu Nasucie (Naciu) Woin, Lubiczi, Wiszniczi, Jabłoczno, Kyjanieny i polo Horodiszczow [LM, t. 3, 1998, s. 63].

Przez kilka wieków Horodyszcze było miastem, założonym prawdopodobnie na podstawie aktu z czasów króla Zygmunta Augusta. Do naszych czasów zachowała się znacznie uszkodzona kopia jego wypisu (w języku łacińskim i polskim) w mielnickich księgach grodzkich z 1759 r. [AGAD, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 2308; AGAD, KRSW, sygn. 3490, k. 49–56]. Po analizie dokumentu można przypuszczać, że został on sporządzony w 1572 r., a król nie zdążył go podpisać, gdyż w tym roku zmarł. Prawdopodobnie też na podstawie tego aktu Horodyszcze uzyskało prawo miejskie w odmianie magdeburskiej. Wiadomo, że w kolejnych stuleciach Horodyszcze posiadało prawo miejskie, stopniowo tracąc jednak atrybuty swojej miejskości, co można tłumaczyć brakiem zainteresowania kolejnych właścicieli rozwojem tego ośrodka. Prawo o miastach z 1818 r. nakazywało wprowadzenie w miastach urzędów municypalnych. Właściciel Horodyszcza Jan Dionizy Frankowski w 1819 r. zadeklarował opłacanie przez 6 lat składki na utrzymanie magistratu w minimalnej wysokości, czyli 600 złp. rocznie. W maju 1826 r. Frankowski poinformował, że od 1827 r. nie zamierza kontynuować opłacania składki miejskiej. W tej sytuacji jej regulowanie przejęli sami mieszczanie [AGAD, KRSW, sygn. 3489]. Burmistrzami w Horodyszczu byli m.in.: Stanisław Zarecki (XVII w.), Maxim Sokołowski (XVIII w.), Jan Cybulski (odnotowywany w latach 1797–1804), Szymon Markieta (1809 r.), Jan Dionizy Frankowski (1823–1824), Jacenty Mroczek (1824–1829), Mikołaj Rejmunt (1829), Józef Pikulski (1830), Torosiewicz (1830–1833), Mateusz Kwiatkowski (1833–1861), Antoni Motyczyński (1861–1862), Józef Grudziński (1864–1866), N. Gorski (?). Horodyszcze zostały pozbawione prawa miejskiego na mocy zarządzenia władz carskich z 24 XII 1869 r., które weszło w życie 13 I 1870 roku [Tarasiuk, 2019].

Początkowo Horodyszcze należało do domeny książęcej. Pierwszym znanym prywatnym jego właścicielem był prawdopodobnie Wasyl Andriejewicz Połubiński [Wiśniewski, 1983, s. 370–371]. Centrum jego włości było Horodyszcze, gdzie zbudował on gród [AVAK, t. 33, s. 375–377]. Po śmierci Wasyla (1551) dobra horodyskie objęli jego syn Iwan (zm. 1558), wespół z bratanicą Maryną Lwowną, która z małżeństwa z Iwanem Kopciem (zm. 1563) miała córkę również Marynę. Szybko po raz drugi wyszła ona za mąż, tym razem za Stanisława Naruszewicza. Doszło do konfliktu rodzinnego zakończonego podziałem dóbr [AVAK, t. 33, s. 83–84]. Kopciowie w 1571 r. potwierdzili chęć wydania Maryny Iwanownej za mąż za Erazma, syna kanclerza koronnego Walentego Dembińskiego, ale odmówili przekazania małoletniej Maryny pod opiekę matki kandydata na męża. Z nieznanych przyczyn Erazm został jednak księdzem a Maryna wyszła za mąż za jego brata Kaspra, co stało się najpóźniej w 1574 roku [Jaworski, 2003, s. 102–104]. Okazał się on sprawnym gospodarzem, umiejącym dbać o stan gospodarczy i prawny dóbr. Udało się mu zawrzeć porozumienie z zwaśnionymi stronami i od przełomu lat 70. i 80. XVI w. stał się niekwestionowanym właścicielem całości dóbr rossosko–horodyskich [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322–324; AGAD, MK, sygn. 122, k. 184–189; APL, KGL, Relacje, sygn. 69, k. 1155–1167]. Małżeństwo Kaspra i Maryny z Dembińskich doczekało się trzech córek: Agnieszki, Zofii i Doroty. Pierwsza z nich poślubiła Stanisława Trzcińskiego, późniejszego kasztelana sochaczewskiego. Zofia miała poślubić Aleksandra Koniecpolskiego. Zofia wraz z siostrą Dorotą, czas żałoby po matce postanowiły spędzić w klasztorze bernardynek na Stradomiu w Krakowie. Postanowiły złożyć śluby zakonne. Aleksander Koniecpolski siłą odzyskał narzeczoną. W Wielki Piątek 1612 r. dokonał napadu na klasztor, wysadził drzwi „petardami” i uprowadził obydwie siostry Dembińskie [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842, s. 162–163; 204–212]. Wkrótce w Koniecpolu poślubił Zofię Dembińską, która urodziła syna Jana Przedbora, lecz niedługo potem sama zmarła. Wkrótce Aleksander poślubił jej młodszą siostrę Dorotę, z którą miał synów Jakuba i Stanisława oraz córki Barbarę i Zofię. Tymczasem po śmierci pierwszej żony Kasper Dembiński poślubił Krystynę z Uhrowieckich. Z małżeństwa tego urodziła się córka Franciszka Katarzyna. W 1620 r. Kasper Dembiński zmarł, pozostawiając dość skomplikowaną sytuację majątkową. Do schedy po nim zgłosiły swe pretensje jego dwie wnuczki Bełżecka i Rzeczycka (córki Agnieszki z Dembińskich Trzcińskiej), córka Dorota, wnuk Jan Przedbor Koniecpolski oraz oczywiście wdowa Krystyna z Uhrowieckich. Około czterech lat trwały kłótnie, spory i procesy między stronami [APL, KGL, Relacje, sygn. 50, k. 162–163, 192–193; sygn. 51, k. 246–256, 423–424; sygn. 52, k. 60–63, 319–320]. Sytuacja uspokoiła się dopiero, kiedy kuratelę nad dobrami horodysko-rossoskimi przejęli hetman Stanisław i kasztelan chełmski Samuel Koniecpolscy. Dzięki ich pośrednictwu zakupił je w 1625 r. Mikołaj Firlej, kasztelan wojnicki i starosta lubelski. W ten sposób dobra te na ponad sto lat znalazły się w rękach Firlejów [ANK, ZZG, sygn. 180, k. 17–28]. Zaznaczyć jednak należy, że była to transakcja zwana potocznie wyderkafem. W jej wyniku za zapłaconą kwotę Firlej nie zyskiwał pełni praw do dóbr, a jedynie prawo do pobierania rocznych procentów, Koniecpolski zachowywał zaś prawo ich odkupu za pierwotną kwotę. Sytuacja ta zmieniła się dopiero 3 marca 1642 roku. Wówczas hetman Stanisław Koniecpolski przekazał dobra swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich, ci zaś tego samego dnia, ostatecznie, bez prawa odkupu, przekazali je synowi Mikołaja Firleja (zm. 1636), Zbigniewowi Firlejowi (zm. 1649), staroście lubelskiemu [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658–674]. Następnym właścicielem Horodyszcza był syn Zbigniewa – Mikołaj Andrzej, rotmistrz wojsk królewskich, starościc lubelski (zm. ok. 1678). Mikołaj Andrzej Firlej mając spore kłopoty finansowe dość często zastawiał, zadłużał, bądź puszczał w dzierżawę poszczególne dobra. Kolejnym właścicielem dóbr był Józef Stanisław (zm. 1697 r.). Ten ostatni nie miał męskiego potomka, w związku z czym dobra horodysko-rossoskie przypadły jego żonie Elżbiecie z Frąckiewiczów, która wyszła ponownie za mąż za Stanisława Władysława Potockiego, i jej córki Marianny Kazimiery Firlej (zm. 1738). Ta ostania zawarła związek małżeński z Karolem Sapiehą z Wisznic (1698–1768). W 1723 r. część klucza horodyskiego warta 7 tys. złp. przeszła za długi na własność Zarzeckiego. Ten z kolei w testamencie spisanym w 1742 r. przekazał je córce Mariannie [APL, KGCH, Zapisy, sygn. 48, s. 280–281]. Nie znamy dokładnie okoliczności przejęcia klucza horodyskiego przez Potockich. Być może doszło do tego dopiero po śmierci Marianny Kazimiery Sapiehowej w 1737 r. Jednakże w trakcie spraw sądowych w XIX w. mieszczanie horodyscy powoływali się na dyspozycje brata Stanisława Władysława Potockiego – Jerzego wydane już 20 X 1730 r., co może wskazywać, że już wówczas posiadał on te dobra. Przejęcie dóbr przez Potockich potwierdzała kolejna dyspozycja dotycząca Horodyszcza z 28 I 1748 r. wydana przez Eustachego Potockiego. Z drugiego związku małżeńskiego z Konstancją Podbereską miał on dwóch synów Mariana i Eustachego. Klucz horodyski odziedziczył po nim Eustachy, który był generałem artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pozostawił on po sobie 5 synów: Kajetana, Ignacego, Jerzego, Stanisława i Jana. Po śmierci Eustachego (zm. 23 II 1768 r.) w wyniku wstępnego podziału spadku w 1771 r. klucz horodyski otrzymał najstarszy z braci – Kajetan. Ostatecznego podziału masy spadkowej po Eustachym Potockim dokonano dopiero w 1779 r., po osiągnięciu pełnoletności przez jego najmłodszego syna – Jana. W jego wyniku klucz horodyski przeszedł na własność Jerzego Michała Potockiego [Anusik, 2010]. Na licytacji w 1804 r. dobra kupił Antoni Butler [APL OCH, HW, sygn. 3/23]. W 1811 r. kupił je Jan Dionizy Frankowski. Ten w 1832 r. odkupił część należącą do Mateusza Zamojskiego, którą Mikołaj Andrzej Firlej w 1675 r. przekazał Maksymilianowi Grzymackiemu (prawdopodobnie ówczesnemu proboszczowi parafii greckokatolickiej w Horodyszczu). Dalsze losy tej części dóbr horodyskich prezentuje testament Tomasza Hołubowicza z 1798 r. Córka Grzymackiego Barbara przekazała je w wianie mężowi Kazimierzowi Jezierskiemu (ok. 1710 r.), z kolei ich córka Franciszka zawarła małżeństwo z Tomaszem Markowskim. Oni też mieli tylko córkę Magdalenę (zm. 1774), która wyszła za mąż za wspomnianego Hołubowicza. On z kolei w testamencie sporządzonym 18 X 1797 r. przepisał Mazurkowszczyznę swojej córce Annie, która zawarła małżeństwo z Zamoyskim [APL OCH, HW, sygn. 8]. Zakup Horodyszcza przez Frankowskich był szansą na ich rozwój, gdyż ci prawdopodobnie jako pierwsi ich właściciele od czasów Połubińskich i Kopciów zamieszkali w Horodyszczu. Jan Dionizy Frankowski w 1832 r. sprzedał synowi Julianowi wieś Dubicę a w 1838 r. zięciowi Tadeuszowi Ursyn Niemcewiczowi wieś i dwór w Polubiczach, z wyłączeniem jednak pańszczyzny odrabianej przez 23 chłopów z tej wsi. Z kolei w 1840 r. w wyniku podziału spadku po zmarłym Janie Dionizym Horodyszcze przeszło w ręce jego synów Feliksa, Adolfa i Juliana oraz córek Zofii Jundziłłowej i Barbary Ursyn Niemcewiczowej wraz z jej dziećmi Janem, Jadwigą i Eleonorą Ursyn Niemcewiczami. Formalnego podziału majątku pomiędzy spadkobiercami dokonano jednak dopiero w 1856 r. Na mocy jego postanowień Horodyszcze otrzymał Julian. W wyniku kolejnego podziału z 1869 r. majątek przeszedł na własność Anny Horodyskiej. W rzeczywistości weszła ona w jego posiadanie już wiosną 1867 roku. Wraz z mężem zaczęła ona wyprzedawać części swoich dóbr, np. w 1898 r. sprzedano ok. 25 ha ziemi w uroczysku Górki 20 chłopom. W 1891 r. po śmierci ojca właścicielami dóbr zostały jego dzieci: Natalia Małgorzata Wiktoria – żona Stefana Moczulskiego; Wiktoria Karolina Ksawera, żona Ludwika Horocha; Maria Ignacja, żona Aleksandra Romualda Jackowskiego i Ignacja Anna Wiktoria, żona Zdzisława Juliana Frankowskiego oraz Julian Jan Ignacy Horodyski. W okresie międzywojennym jej spadkobiercy przeprowadzili częściową parcelację majątku, m.in. w 1923 r. rozparcelowano 130 ha. Wyprzedaż kontynuowano i w późniejszych latach [APL OCH, HW, sygn. 1/7, 1/8, 3/23]. Ostatecznie w wyniku reformy rolnej z 6 IX 1944 r. majątek Horodyszcze został znacjonalizowany i przeszedł na własność państwa.

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca wieś (a później miasteczko) w większości najpierw wyznawała prawosławie, a po unii brzeskiej stała się grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko–brzeskiej. Kniaź Wasyl Połubiński w pierwszej połowie XVI w. zbudował lub rozbudował gród i ufundował w nim prawosławną cerkiew pw. Trójcy Świętej w Horodyszczu. Wspomniany gród i cerkiew spłonęły przed 26 VIII 1550 roku. Kniaź Wasyl postanowił je odbudować, lecz nie zdążył tego zrobić przed swoją śmiercią w dniu 4 III 1551 r. [AWAK, t. 33, 1908, s. 375–377]. Najważniejszym obrazem w cerkwi horodyskiej był cudowny obraz Matki Boskiej Horodyskiej która według podań powstałych jednak prawdopodobnie dopiero w XX stuleciu, objawiła się na lipie rosnącej obok dzisiejszego kościoła w 1550 r. Faktycznie jest kopią XV-wiecznej płaskorzeźby Matki Boskiej Żyrowickiej. Najstarsza odnaleziona dotychczas informacja źródłowa o słynącym już wówczas cudami obrazie w Horodyszczu pochodzi z 1759 r. Obraz znajdował się w horodyskiej cerkwi do 14 VIII 1915 r., kiedy to proboszcz tamtejszej prawosławnej parafii ksiądz Włodzimierz Urban wraz z psalmistą Aleksandrem Żukowskim, uciekając przed nacierającymi wojskami niemieckimi i austro-węgierskimi, wywieźli go do Kijowa. Tam przynajmniej do sierpnia 1916 r. był on przechowywany w Soborze św. Michała Archanioła [Tarasiuk, 2021a].

Proboszczami grekokatolickimi w Horodyszczu byli m. in.: Maksymilian Grzymacki (1675–1712), Mikołaj Gabrylewicz (1712–1727), Antoni Gabrylewicz (1728–1740), Antoni Wysiekierski (1740–1780), Bazyli Wysiekierski (1780–1807), Wawrzyniec Lidkie-Miller (1807–1814), Grzegorz Jurkiewicz (1817), Sylwester Łącki (1817–1820), Piotr Kamiński (1820–1837), Jakub Skalski (1838–1855), Antoni Zatkalik (1856–1874) i Michał Wachowicz (1874–1875, przyjął prawosławie). Proboszczami prawosławnymi byli: Michał Wachowicz (1875), Piotr Skalski (1876–1904), Mikołaj Pajewski (1904–1907), Iwan Kowalski (1907–1909), Apołłon Skałozubow (1909–1913) i Władimir Urban (1914–1915). Greckokatolicka plebania w Horodyszczu stała się silnym ośrodkiem oporu przeciwko przymusowemu przyłączeniu do prawosławia (co nastąpiło zwlaszcza po 1875 roku), jak się wydaje ksiądz Antoni Zatkalik był w znacznym stopniu spolonizowany. Już w latach 60. doszło tam do zamieszek związanych ze sprzeciwem wobec polityki „oczyszczania” obrządku unickiego z elementów katolickich. W 1868 r. władze carskie wykryły, że pomimo zakazów w Horodyszczu chłopi zbierają się w domach Lwa Kołodzieja i Sylwestra Suzonowicza i śpiewają polskie pieśni a proboszcz Zatkalik nie stara się temu przeciwdziałać. Gubernator siedlecki w 1869 r. informował biskupa chełmskiego, że mieszkańcy Horodyszcza nadal w domach śpiewają „nieodpowiadające ich narodowości, polskie pieśni religijne”, ale nie stanowi to żadnego przestępstwa publicznego i nie podlega karze i powinno być zwalczane przez proboszcza. Nasilenie oporu nastąpiło późną jesienią 1873 r., kiedy władze nakazały podpisywać duchownym zobowiązanie, że od 1874 r. będą odprawiać mszę unicką według liturgii prawosławnej. W Horodyszczu w 1874 r. wojsko carskie próbowało złamać opór unitów przeciwko ich zjednoczeniu z prawosławiem. Do horodyskiej parafii przybyły dwie roty żołnierzy, którzy zaczęli znęcać się nad miejscową ludnością, każąc jej zbierać zamarznięte błoto z dróg, wykopać studnię na zamarzniętym podwórku plebanii. Według księdza Józefa Pruszkowskiego dokonywali oni aresztowań, grozili rozstrzeliwaniem i bili nie chcących przyjąć prawosławia. Wobec dalszego ich oporu do osady sprowadzono kolejne dwie roty piechoty, szwadron ułanów i sotnię kozaków. Zgromadzone wojsko żywiło się dobytkiem mieszkańców parafii, każdego dnia zabijano 3 woły, świnie i owce oraz pito wódkę na koszt unitów. Stan taki trwał 4 miesiące, po czym wojsko odeszło nie osiągnąwszy oczekiwanego rezultatu. Tzw. „oporni”, stanowiący w parafii w Horodyszczu zdecydowaną większość, unikali z premedytacją wypełniania obowiązków religijnych w cerkwiach prawosławnych [Tarasiuk, 2021a]. Po ukazie tolerancyjnym w 1905 r. w Horodyszczu przy prawosławiu pozostało 59 osób [APL, KPCH, sygn. 995]. W 1914 r. w miejscowości zamieszkiwało 31 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 1003]. Wyjechali oni z osady w 1915 roku. Po I wojnie światowej prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi.

Drugą grupę mieszkańców stanowili katolicy obrządku rzymskokatolickiego, należący do parafii rzymskokatolickiej w Rossoszu początkowo wchodzącej w skład archidiakonatu brzeskiego diecezji łuckiej. W 1782 r. zaliczono ją z kolei dekanatu międzyrzeckiego diecezji łucko–brzeskiej. Po rozbiorach Rzeczypospolitej, w 1805 r. wraz z całym dekanatem znalazła się w diecezji lubelskiej. Następnie w latach 1818–1867 wchodziła w skład dekanatu bialskiego diecezji podlaskiej, a po jej kasacie ponownie weszła w skład diecezji lubelskiej. W 1907 r. zwrócono się z prośbą do biskupa lubelskiego Franciszka Jaczewskiego o utworzenie parafii rzymskokatolickiej w Horodyszczu. 25 I 1919 r. mieszkańcy zwrócili się do biskupa podlaskiego z kolejnym podaniem, w którym tym razem prosili o „utworzenie a właściwie przywrócenie” parafii. 12 V 1919 r. biskup siedlecki Henryk Przeździecki erygował nową parafię rzymskokatolicką pod wezwaniem Siedmiu Boleści Błogosławionej Marii Dziewicy – Matki Bożej Bolesnej. Dekret wszedł w życie 1 czerwca 1919 roku [Młynarski, 1982, s. 24]. Jej proboszczami byli: Konstanty Kimaczyński (1919–1920); Jan Romanowicz (1920–1921); Józef Grajewski (1921); Stanisław Oskierko (1921–1924); Bronisław Żebrowski (1924–1925); Stanisław Szczepański (1926–1928); Czesław Rubaszek (1928–1933); Adolf Kodym (1933–1936); Stanisław Domański (1936–1941); Jan Berliński (1941–1944) [Tarasiuk, 2021a].

W Horodyszczu zamieszkiwali tylko w niektórych okresach nieliczni Żydzi.

Szkoła parafialna (greckokatolicka) powstała w Horodyszczu najpóźniej w 1856 r. [Rzemieniuk, 1991]. W 1865 r. powstała tu 1–klasowa koedukacyjna szkoła elementarna. Pracowali w niej kolejno następujący nauczyciele: Paweł Szydłowski (1865–1870), Michał Suprunowicz (1870–1875), Paweł Gładkiewicz (1776–1882), Semen Panasiuk (1883–1887), Albin Gesper (1888–1890), Stefan Nesterowicz (1890–1893), Grzegorz Kułaczkowski (1893–1896), Aleksander Szydłowski (1896–1897), Bazyli Stanisławow (1897–1899), Jakow Wasilewski (1900), Aleksander Dmitrjew (1901), Aleksander Kondratowicz (1902–1906), Aleksy Samusik (1907), Olga Semeniuk (1908–1909), Anna Budkowa (1909–1910) i Sergiusz Karwowski (1910–1917). Dążeniem większości mieszkańców Horodyszcza i jego okolic było kształcenie swoich dzieci w języku polskim. W czasie rewolucji 1905 r. w Horodyszczu żądano przywrócenia języka polskiego w szkole. Następnie wobec nie spełnienia przez władze tych apeli rozpoczęto bojkot szkół. W Dubicy i Polubiczach zostały one całkowicie zamknięte z powodu braku uczniów, a w Horodyszczu i innych miejscowościach gminy uczęszczała do nich tylko ich garstka. Szkolnictwo polskie musiało istnieć, gdyż bezpośrednio po pierwszej wojnie światowej, wielu mieszkańców Horodyszcza umiało podpisywać się w języku polskim. Podanie z 4 I 1919 r. wszyscy podpisali po polsku. W okresie międzywojennym działała również szkoła powszechna w Horodyszczu. Kierownikami omawianej placówki oświatowej kierownikami byli: W. Kaczyński (1924–1927), Stanisław Kopyś (1927–1931), Józef Hołyst (1931–1933), Stefan Lesiuk (1933–1938) i Eugenia Lesiuk (1938–1944) [Latawiec, 2013b; Tarasiuk, 2019a].

W spisie z 1662 r. wymieniono dwie jednostki osadnicze w Horodyszczu, dwór i miasteczko. W pierwszym z nich mieszkał dzierżawca dóbr Kazimierz Gołuchowski z żoną Teofilą i małym dzieckiem, 15 członków ich służby, 3 osoby czeladzi piekarnianej oraz 5 „białogłów” pozostających przy Gołuchowskiej. Tymczasem w miasteczku doliczono się 121 gospodarstw zamieszkanych przeez 457 mieszkańców (w 7 przypadkach ich właścicielkami były wdowy), w tym 227 kobiet i 226 mężczyzn. Średnio więc na dom przypadało (nie licząc dzieci do 10 roku życia) 3,78 osoby. W spisie odnotowano m.in. 119 małżeństw, 11 wdów, 30 komorników i komornic, 55 synów, 35 córek i około 40 osób żyjących ze służby [AWAK, t. 33, 1908, s 454–457]. Według wykazu z 1827 r. w miasteczku znajdowało się 107 domów zamieszkanych przez 603 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 160]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 100 domach i 765 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 3, s. 142–143]. W 1887 r. w osadzie w 128 domach zamieszkiwało 1026 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 181 budynkach zamieszkiwało 952 osób. Deklarowali oni wyznanie rzymskokatolickie – 933 i mojżeszowe – 19 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 2021 r. we wsi mieszkało 718 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Horodyszcza na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Najstarszy odnaleziony wykaz inwentarza żywego majątku dworskiego w Horodyszczu pochodzi z 11 III 1551 r. W tamtejszym folwarku hodowano wówczas 45 krów i byków, 10 cieląt, 30 owiec, 15 kóz, 15 świń, 17 gęsi, 10 kur, 12 kogutów i 13 kaczek. Na dziedzińcu folwarcznym znajdowały się dwa brogi zeszłorocznego żyta, półtora brogu zeszłorocznej pszenicy, bróg starej pszenicy, stóg zboża jarego, bróg jęczmienia, sterta gryki i dziewięć beczek wymłóconej gryki. Na polach stały jeszcze dwie sterty żyta (stara i zeszłoroczna). W spiżarniach horodyskiego dworu przechowywano półtora połci starej świniny, trzy żołądki świńskie i dwa słoniny [Archiwum Sanguszków, t. 6, 1890, s. 110–111].

Według inwentarza sporządzonego w 1625 r., miasteczko miało 38,5 włók staropolskich (90 morgowych) powierzchni, z których mieszczanie płacili po 5 złp 10 groszy czynszu oraz oddawali po kopie żyta dziesięciny z włóki. Ponadto czynsz opłacano z zaścianku – 1 złp., 182 domów i placów – po 4 gr., 32 folwarków miejskich – po 2 szelągi, 18 ogrodów polnych – po 8 gr., 50 ogrodów warzywnych – po 4 gr., pastewnika za browarem – 15 gr., browaru (wraz z czopowym) – 1 złp i pół korca słodu oraz gorzałkę i piwo z dworu i szynków, młyna – 0,5 gr. od wozu zboża. Osoby posiadające ule oddawały dworowi połowę uzyskanego miodu a właściciele barci płacili różkami. Każdy z mieszczan rocznie miał również wypełniać następujące prace: 4 dni orania i 2 dni koszenia i wożenia oraz odbywać wyjazdy, jeden na odległość mili i dwa do Stężycy [APL OCH, HW, sygn. 3/23]. Kolejni zarządcy majątku obciążali mieszczan dodatkowymi bezpłatnymi pracami oraz podnosili czynsze, które zaczęto wyliczać nie od powierzchni posiadanej ziemi, ale od każdego gospodarstwa, bez względu na jego powierzchnię. W przypadku, gdy ktoś nie był w stanie opłacać takiego czynszu musiał odrabiać pańszczyznę. W 1802 r. każdy właściciel chałupy w Horodyszczu miał obowiązek odbywania jednego dnia pańszczyzny tygodniowo przez cały rok. Nie dotyczyło to tylko pięciu tkaczy, którzy w zamian za uwolnienie od pańszczyzny opłacali po 24 złp. czynszu rocznego. Do tego dochodziły jeszcze 3 tzw. gwałty, czyli obowiązki wychodzenia do pracy przy żniwach całą dorosłą rodziną, poza jedną osobą, która miała pozostać w domu i pilnować ognia. Mieszczanie mieli też obrabiać dodatkowe 2 dni, tzw. zaorki i zakoski oraz po jednym dniu miesięcznie do pracy wyznaczonej przez dwór. Poza dniami pańszczyźnianymi mieli też obowiązek sadzenia i podlewania kapusty dworskiej i pełnienia warty nocnej w dworze według kolejki (dwie osoby dziennie) [AGAD, Akta osób i rodzin, sygn. 234]. W tej sytuacji mieszczanie horodyscy weszli w wieloletni spór z nowymi właścicielami majątku, Frankowskimi, dotyczący zakresu ich praw i obowiązków, tj. przede wszystkim w kwestii zwiększenia danin i pańszczyzny oraz rzekomego zagarnięcia przez dominium pól miejskich i lasów. Wyrok Trybunału Cywilnego Guberni Lubelskiej z 1852 r. oddalał wszystkie ich żądania. Senat Rządzący rozpatrywał ich sprawę w 1855 r. i nie tylko podtrzymał wcześniejsze wyroki, ale również skazał mieszkańców Horodyszcza na karę 18 rb., za bezpodstawne odwołanie [APLOCH, HW, sygn. 3.23; AGAD, KRSW, sygn. 3490]. W 1864 r. dwór oprócz zysków z gospodarstwa folwarcznego, czerpał dochód z propinacji alkoholu 150 rb., czynszu gruntowego z posesji miejskich, okupu za robociznę oraz otrzymywał od mieszczan 190 kur [AGAD, KRSW, sygn. 3490]. Ekonomami w majątku dworskim w Horodyszczu byli m.in.: Gerij Budziłowicz (1707), Andrzej Piątkowski (1800–1802), Antoni Zuchmantowicz (1822), Wincenty Ryszkowski (1836), Marcel Terlecki (1841–1845, 1857–1871) i jego zięć Hipolit Nienałtowski (1871–1880).

Ukaz cara Aleksandra II z 2 III 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Za otrzymany grunt mieli zapłacić nie jego poprzednim posiadaczom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. Na mocy ukazu uwłaszczeniowego mieszczanie z Horodyszcza otrzymali 4074 mórg ziemi. Chłopi uzyskali również serwituty, czyli prawo do bezpłatnego korzystania w określonym rozmiarze i czasie z pastwisk należących do dworu oraz otrzymywania drzewa z lasów dworskich. W Horodyszczu uwłaszczeni mogli paść swoje bydło w lesie Borek i na ługach Zwierzyniec i Żydowskie, ale na tym ostatnim tylko wiosną i po skoszeniu pierwszej trawy. Ponadto w ramach serwitutu leśnego mieli otrzymywać bezpłatnie drewno na remont i budowę domów oraz tyczki, kołki i chrust na ogrodzenia, jak to zapisano nieprecyzyjnie w tabeli likwidacyjnej w miarę potrzeb. Poza tym mieli dostawać po 26 fur rocznie na każde gospodarstwo opału, który mogli zbierać z siekierą, ale bez prawa rąbania go na pniu [APL, ZTL, sygn. 3211]. Mieszkańcy Horodyszcza po uwłaszczeniu przez wiele lat toczyli spory prawne o przyznanie im prawa własności do określonych ziem.

Przed uwłaszczeniem chłopów jedynie nieliczne osoby pracowały umysłowo (pomijając duchowieństwo, burmistrzów i nauczycieli szkoły rządowej). Wiadomo, że w 1819 r. guwernantkami w dworze horodyskim były Francuzka Johanna Maria Dutremble i Austriaczka Barbara Androli. Pojedyncze osoby zajmowały się również rzemiosłem, można tutaj wymienić tkaczy Klimkowiczów (wymienionych w inwentarzu z 1802 r.), stolarzy: Jan Chwesiuka (1709), Ignacego Kaczyńskiego (1829) i Pawła Zawadzkiego (1831). Pewna liczba mieszkańców zajmowała się również handlem. W 1860 r. w Horodyszczu odnotowano 3 sprzedawców soli i szynkarza. W 1930 r. składkę do budżetu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej płacili zamieszkujący w Horodyszczu Żydzi: Srul Barłas, Zelman Frejnd – sklepikarze, Szyja Rojzanwald – stolarz i Ezer Tanenbaum – prowadzący olejarnię [Tarasiuk, 2019a].

Sanktuarium Maryjne w Horodyszczu

Kościół Najświętszego Serca Jezusowego, parafialny, murowany, wybudowany w latach 1986-1990, staraniem ks. Piotra Zabielskiego. W kościele znajduje się replika otoczonej kultem ikony Matki Boskiej Horodyskiej. Na placu przy kościele rośnie lipa, na której według podań w 1550 r. objawiła się Matka Boska [https://www.wisznice.pl/atrakcje-turystyczne].

Pałac

Pałac zbudowany w latach 1818-1828 wg projektu Antoniego Corazziego. Klasyczny, murowany, na rzucie prostokąta. Od frontu wgłębny portyk o czterech kolumnach jońskich. Od tyłu półkolisty ryzalit przykryty półkopułą. W elewacjach bocznych ryzality trójboczne. Całość przykryta dachem czterospadowym. Pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym z XVIII w., z zachowanym symetrycznym układem kwater i kanałem wodnym; na osi pałacu szeroka aleja lipowa. Obecnie własność prywatna [https://zabytek.pl/pl/obiekty/horodyszcze-zespol-palacowo-parkowy].

Kapliczki

Przy ul. Parczewskiej stoją dwie kapliczki zbudowane w XIX w. [https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-297341].

Protest przeciwko powstaniu guberni chełmskiej

Mieszkańcy osady aktywnie uczestniczyli m.in. w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie. Na przełomie 1908/1909 r. Koło Polskie w III Dumie Państwowej zorganizowało akcję pisania protestów w tej sprawie. Włączyła się do niej ludność Południowego Podlasia. List protestacyjny podpisały 224 osoby w imieniu 997 mieszkańców Horodyszcza [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

Przejście frontu w 1915 roku

W Horodyszczu i jego okolicach najtragiczniejsze wydarzenia okresu I wojny światowej miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się na omawianym terenie z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Rożanka–Mosty–Opole–Horodyszcze–Polubicze–Komarówka Podlaska–Międzyrzec Podlaski. Na odcinku od Rusił do połowy drogi między dworem w Horodyszczu a Polubiczami walczyły jednostki rosyjskiego X Korpusu 3 Armii, składającego się z 31 Dywizji Piechoty (odcinek od Rusił do linii Horodyszcze–Paszenki) i 9 Dywizji Piechoty (od linii Horodyszcze–Paszenki do połowy drogi między Horodyszczem a Polubiczami). Jednostki te były atakowane przez oddziały niemieckie 101 i 105 Dywizji Piechoty X Korpusu Rezerwowego 11 Armii. W okolicach Horodyszcza doszło do walk pomiędzy jednostkami rosyjskiej 31 DP, tj. 33 jeleckiego pp i 35 briańskiego pp, a jednostkami niemieckiej 101 DP, tj. 59 pp i 146 pp. 9 DP miała zająć linię frontu od połowy odległości między wzgórzami 74,8 i 74,4 (tj. wzgórza leżące na południe od dzisiejszej szosy Horodyszcze–Polubicze) do kanału idącego od Horodyszcza do Paszenek. Pułk briański stanął na froncie na południowy zachód od tej Horodyszcza. Niemcy wyszli wieczorem 13 sierpnia na linię Puchowa Góra–Jabłoń a rano następnego dnia przesunęli się na linię Paszenki–Kudry. Rano i wieczorem 14 sierpnia Niemcy ostrzeliwali pozycje rosyjskie ogniem ciężkiej artylerii. O 20.50 podjęli atak na pozycje pułku briańskiego, które zostały odbite. W nocy Rosjanie wycofali się. 14 VIII 1915 r. natarcie niemieckie skoncentrowało się na odcinku frontu między Horodyszczem a Polubiczami. Pułk jelecki, na którym spoczywał główny ciężar walk, stracił tego dnia 13 zabitych, 5 zaginionych bez wieści i 57 rannych, których zwożono z linii frontu do punktu opatrunkowego 9 DP mieszczącego się obok cerkwi w Horodyszczu [Tarasiuk, 2019a].

W tym czasie z Horodyszcza w głąb Rosji wyjechali głównie prawosławni, m.in.: Ambroży Jakubiuk – były wójt, Antoni Cybulski, którego żona zmarła na wygnaniu, Zofia Mironiuk, Akilina Pajdosz z mężem, Andrzej Marczuk (starosta cerkiewny, zmarł na wygnaniu), Aleksander Żukowski (psalmista cerkiewny, przebywał w Kostromie), Roman Klimkowicz z rodziną (Czelabińsk), ks. Włodzimierz Urban (proboszcz parafii prawosławnej, przebywał w Kijowie) [Tarasiuk, 2019a].

Pierwszy dzień niepodległości (1918)

Pod koniec wojny w okolicy Horodyszcza powstały placówki POW (Polskiej Organizacji Wojskowej). Członkami POW w Horodyszczu byli Ignacy Sokołowicz, Jan Żukowski, Piotr Sidoruk i Jan Jabłoński. POW posiadała broń zebraną z pobojowisk w 1915 r. Została ona użyta w listopadzie 1918 r. w czasie rozbrajania Niemców. Wiadomo, że 12 listopada tr. doszło do rozbrojenia żołnierzy niemieckich przez członków POW w Horodyszczu. W jego trakcie zginął Ignacy Sokołowicz [Tarasiuk, 2019a].

Zbiorowa egzekucja w 1941 roku

Najbardziej wstrząsającym dniem wojny dla mieszkańców Horodyszcza był 14 XII 1941 r., kiedy to w wyniku niemieckiej ekspedycji karnej zostało rozstrzelanych 10 mieszkańców osady za pomoc udzielaną ukrywającym się w pobliskim lesie zbiegłym jeńcom radzieckim. Zginęli wówczas: Dragan Stanisław s. Jana, ur. 1892 r.; Fajst Ludwik s. Władysława, ur. 1907 r.; Kiendracki Aleksander, ur. 1907 r.; Klimkowicz Jan s. Romana, ur. 1898 r.; Kuniszyk Czesław s. Daniela; Osypiuk Jan s. Józefa, ur. 1916 r.; Sidelnik Jan s. Jana, ur. 1910 r.; Welik Antoni s. Józefa, ur. 1907 r.; Welik Jan s. Mikołaja, ur. 1880 r. i Żukowski Józef s. Romana, ur. 1905 r. Jedna osoba ranna przeżyła, a jednej żołnierz niemiecki widząc płaczące dzieci nie przyprowadził na miejsce egzekucji [T. Doroszuk, 2018, s. 117–118].

Przejście frontu w 1944 roku

Okupacja niemiecka w Horodyszczu zakończyła się w końcu lipca 1944 r. W czasie ofensywy wojsk radzieckich w kierunku Horodyszcza od Włodawy nacierały jednostki 328 DP 47 Armii. W sobotę 23 VII 1944 r. jej jednostki zajęły Mosty (godz. 12.30), Grabówkę (15.00), Łyniew (20.00). Później żołnierze 1103 pp i 1107 pp zaatakowali oddziały niemieckie (2 batalion 75 pp, 2 batalion 317 pp, oddział zwiadu 75 DP i 388 batalion budowlany, wspierany przez czołgi), które zajęły linię obrony, wzdłuż drogi Wisznice–Parczew. W tym czasie artyleria niemiecka strzelała z lasu Dąbrowa pod Polubiczami w stronę Horodyszcza, m.in. jeden z pocisków trafił w kościół. Według relacji jednostek radzieckich 23 lipca o godzinie 20.00 północno-wschodnią część Horodyszcza zaatakowały i do godziny 22.00 zajęły jednostki 1103 pp. W tym samym czasie na południe od nich atakowały dwa bataliony 1107 pp, w tym część na czołgach. Do północy zajęły one południowy skraj miejscowości. W tym czasie 889 pułk artylerii i pozostający w rezerwie dywizyjnej 1105 pp dotarły do 22.00 do lasu leżącego na południe od Horodyszcza. Następnego dnia jednostki kontynuowały natarcie w kierunku Polubicze, Romaszki. W walkach w Horodyszczu zginęło 13 żołnierzy rosyjskich i 5 niemieckich. Kolejnych dwóch żołnierzy zginęło następnego dnia, gdy samolot niemiecki zbombardował cysternę. Wypędzenie niemieckich okupantów z Horodyszcza nie obyło się bez ofiar wśród ludności cywilnej. W czasie walk 23 VII 1944 r. zginęli: Anastazja Daszczuk z synem Janem, Józefa Howoruszko, Franciszek Suzonowicz, Anna Ściuba i Adam Welik. W wyniku bombardowania przez samolot niemiecki następnego dnia zginął Jan Chról a ranni zostali jego żona Marianna (zm. 26 XI 1944 r.) oraz Stefan Oremczuk (zm. 1 VIII 1944 r.), Anna Żwiruk (wywieziona do szpitala w Brześciu, zaginęła bez wieści) i jej mąż Jan (zm. w szpitalu we Włodawie) [Tarasiuk, 2019a].