Dołholiska

Patrz hasło: Wisznice.

W dokumentach zapisywano jako Dołholesie, Dołholeska. Nazwa wsi pochodzi od ukraińskiego słowa liska – „leszczyna” [NMP, 1997, t. 2, s. 395]. Może też oznaczać „długi las” w wersji ukraińskiej.

Podlasie, do którego zaliczano okolice Dołholiski w XV w. należało generalnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się m.in. z ziemi brzeskiej. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r. z województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim] [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Dołholiska znalazły się w powiecie brzeskim województwa brzesko-litewskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość pozostawała w zaborze austriackim w cyrkule bialskim w Galicji Zachodniej.

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, wieś w 1810 r. zaliczono w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919–1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne powstały na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie. Zostawali nimi z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą im w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. Dołholiska stanowiły odrębną gminę [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. wieś weszła w skład gminy Horodyszcze [APL, BKSW, sygn. 4]. W II Rzeczypospolitej miejscowość pozostawała w składzie gminy Horodyszcze, której nazwę w 1928 r. zmieniono na Wisznice. W 1933 r. utworzono gromadę Dołholiska [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. wieś włączono do gromady Łyniew [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1960 r. przyłączono ją do gromady Wisznice [DUWRNwL, 19159, nr 9, poz. 63]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Wisznice [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Sołtysami Dołholiski byli m.in.: Teodor Olesiejuk (zamordowany 1 XII 1943) i Jan Lewczuk (II wojna światowa), Bogdanowicz (do 1949), Józef Chról (od 1949) [Doroszuk, 2018, s. 42; APL, KP PZPR we Włodawie, sygn. 272].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) wieś nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/]. W drugiej połowie XIX w. posługiwano się nazwami: Bagno, Kliny, Pierednia, Pieretoki, Pridatki, Protydomnie, Szerokie, Tatka, Tiagły, Warzewo, Zakłunickie [APL, ZTL, sygn. 3198]. W drugiej połowie XX w. odnotowano następujące nazwy: Chatka, Cmentarz Grzebalny, Glinki, Karczmisko, Popówka, Ukazy i Warzewo [Maniowiec, 2006].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących włościan: Nikita Olesiejuk, Wasilij Sobacho, Nikołaj Zaleszczyk, Iwan Moszczuk, Kondrat Lewczuk, Roman Lisiuk, Jakim Gromysz, Melan Kiryluk, Iwan Hlibiuk, Julian Zaleski, Semen Lewczuk, Chariton Lewczuk, Stepan Laszuk, Mamentry Klimiuk, Gierasim Olesiejuk, Jozafat Olesiejuk, Klim Glibiuk, Semen Swistun, Juchim Olesiejuk, Osip Ostrowski, Prokop Klimiuk i Wasilij Lepienko [APL, ZTL, sygn. 3198].

Brak jest informacji o dawnym osadnictwie zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1996 w ramach AZP [NID, AZP obszar 67-88].

W 1579 r. w wyniku podziału spadku Dołholiska otrzymał Andrzej Sapieha [Sapiehowie, T. I, 1890, s. 334]. Prawdopodobnie osada nie istniała jeszcze w 1546 r. [LNB, f. 103, d. 547].

W XV w. omawiane okolice były częścią domeny wielkoksiążęcej, która była oddawana przez władcę w czasowe posiadanie możnym. Wiadomo, że Iwan Sapieha na początku XVI stulecia zakupił wiele wsi w okolicach Łyniewa i Wisznic. W ten sposób Sapieha zerwał swoje powiązania z rodzinną Smoleńszczyzną i stał się założycielem kodeńskiej linii tego rodu. Z nią na ponad trzysta lat związane zostały dzieje omawianej wsi. W 1517 r. dobra wisznickie przeszły na własność jego syna Pawła Sapiehy. W 1579 r. Dołholiska przypadły jego synowi Andrzejowi. Po kilku latach, w 1588 (1590?) r. sprzedał on je bratu Mikołajowi. Od jego śmierci w 1599 r. do 1614 r. dobrami wisznickimi z Dołholiskami zarządzał jego syn noszący to samo co ojciec imię – Mikołaj. We wspomnianym 1614 r. w wyniku podziału majętności przypadły one jego bratu Krzysztofowi. Po jego bezpotomnej śmierci, w 1637 r. Dołholiska stały się własnością jego brata Mikołaja. Od 1644 r. po śmierci Mikołaja Sapiehy często zmieniali się jej właściciele. Najpierw przejął ją jego syn Kazimierz Melchiades. W 1649 r., gdy do pełnoletności doszedł jego młodszy brat Jan Ferdynand, dokonano podziału spadku. Dołholiskę miał otrzymać Jan Ferdynand, w zamian za opiekę nad siostrami i spłacenie długów ojca. Być może jednak przejął ją dopiero w 1654 roku. Zmarł on bezpotomnie w 1659 roku. Jego majętności przeszły w ręce stryjecznego brata Krzysztofa Franciszka, który zmarł również w młodym wieku. Kolejnym dziedzicem był Stanisław Kazimierz, syn Krzysztofa (zm. 1673). Po nim przejął je jego brat Władysław (zm. w 1733), pozostawiając po sobie trzech synów: Kazimierza, Karola i Ignacego. Tzw. „hrabstwo wisznickie” przeszło w ręce Kazimierza (zm. 1736). Po trzech latach jego współwłaścicielami byli dwaj pozostali bracia. Po śmierci Ignacego (zm. 1758) Dołholiskę posiadał Karol (zm. 1768). Po jego śmierci otrzymali ją synowie Ignacego – Ksawery i Kajetan (zm. 1771). W wyniku podziału spadku po Karolu i Kajetanie w 1778 r. m.in. Dołholiska razem z dobrami romanowskimi przypadły Ksaweremu. W 1793 r. sprzedał on te dobra Teofili Sapieżynie. Z kolei ta, znajdując się w trudnej sytuacji finansowej, zmuszona została do sprzedaży kolejnych majątków. Rozwadówkę i Dołholiskę kupił od niej w 1802 r. Ignacy Jasiński. W 1823 r. stały się on własnością jego synów: Teodora, Rajmunda, Rocha i Augustyna. Rok później sprzedali oni Dołholiskę Ignacemu Szlubowskiemu. Po nim w 1840 r. przejął je Michał Szlubowski, który w 1843 r. sprzedał je Joachimowi Załuskiemu, który już po roku w 1844 r. zbył ją na rzecz Rafała Joachimowicza. Od 1852 r. właścicielem wsi był Antoni Ciborowski [APL OCH, HW, sygn. 4/15]. Po uwłaszczeniu w 1864 r. chłopi z Dołholiski stali się właścicielami użytkowanych wcześniej gospodarstw. Od tego momentu grunty włościańskie stanowiły wieś Dołholiska. Obok niej istniał majątek dworski Dołholiska, który po I wojnie światowej zmienił nazwę na Ratajewicze. Jego właścicielami po Ciborowskim byli od 1866 r. Kajetan Majewski oraz Witold i Aniela z Zalewskich Ratajewiczowa (każde po 1/3 części). Trzy lata później Witold oddał swoją część żonie. W 1871 r. stała się ona jedyną właścicielką majątku. Rok później oddała mężowi 1/3 dóbr. Po śmierci Anieli (zm. 1909) i Witolda (zm. 1911) dobra odziedziczyły ich dzieci Aniela Anna, zamężna z Czesławem Domańskim, Maria, zamężna z Stanisławem Rezlerem i Paweł [APL OCH, HW, sygn. 4/15; APL, Archiwum Szlubowskich, sygn. 45; LNB, f. 103, d. 547; Sapiehowie, 1890; Archiwum Parafii r-k. w Wisznicach].

Sapiehowie oddawali Dołholiskę w zastaw (forma dzierżawy), np. w 1692 r. posiadała je w zastawie Maria Ludwika z Gulczów Krasińska. W 1696 r. Dołholiskę (za 10 tys. złp) i Łyniew (za 40 tys. złp.) wziął w zastaw Fryderyk Wilhelm Gulcz. Rok później oddał on te dobra w zastaw Stanisławowi Rozwadowskiemu. W 1701 r. Dołholiska przeszły na trzy lata za 17 tys. złp. w ręce Hieronima Szołayskiego, który zawarł małżeństwo z Joanną z Gołuchowskich. W 1702 r. część wsi otrzymał Michał Szołayski (trzy włóki i trzech poddanych). Nowi zastawnicy popadli w długotrwały konflikt z Władysławem Józefatem Sapiehą, m.in. w 1703 r. Michał i Jarosz Szołayscy najechali na dwór Sapiehy w Wisznicach. Można jednak przypuszczać, że Sapiehowie nie mogli spłacić tej rodziny, posiadającej w zastawie również Łyniew i Motwicę. Owdowiała żona Hieronima, Joanna Szołayska w 1718 r. wyszła ponownie za mąż za Andrzeja Estko (zm. 1734). Ten ostatni po śmierci żony w 1728 r. zawarł kolejne małżeństwo z Apolinarią Ostrowską. Wdowa po nim ożeniła się powtórnie z Władysławem Mieczyńskim z Łyniewa i zarządzała majątkiem do czasu dorośnięcia syna Piotra Andrzeja Estko (1732-1787), który zawarł związek małżeński z Anną Kościuszkówną, siostrą polskiego bohatera narodowego Tadeusza Kościuszki. Estko do końca życia był zastawnikiem w Dołholisce [LNB, f. 103, d. 547; Archiwum Parafii r-k. w Wisznicach].

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca wieś w większości była najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W XVIII w. należały one początkowo do parafii greckokatolickiej w Wisznicach, potem od 1664 r., parafii w Żeszczynce. Najpóźniej w 1690 r. powstała odrębna parafia w Dołholisce w diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po rozbiorach Rzeczypospolitej diecezji chełmskiej [Buczyło, 2014]. Proboszczami lub administratorami parafii greckokatolickiej pod tytułem Protekcji Matki Bożej w Dołholisce byli m.in: Jerzy Czarnota (1690), Hieronim Turowicz (1714-1726), Harasim Turowski (1729), Symon Wacewicz (1730-1775), Teodor Skalski (1775-1784), Piotr Skalski, Grzegorz Charłampowicz (zm. 1820), Leon Ostrowski (1820–1823), Michał Futasiewicz (1824–1870) i Józef Bluś (1871–1875) [AWAK, t. 3, 1870, s. 261; APL, CHKGK, sygn. 120, 122, 137; BN, Biblioteka Ordynacji Zamojskich, sygn. 930; LVIA, f. 634, op. 1, spr. 48]. Była to bardzo mała parafia. W 1775 r. miała jedynie 79 wiernych. W pierwszej połowie XIX w. została w praktyce przyłączona do parafii w Rozwadówce. Powodowało to trudności z utrzymaniem budynku cerkwi. W 1783 r. cerkiew w Dołholisce opisano jako „zastarzałe ubóstwo” [APL, CHKGK, sygn. 114]. Część jej wyposażenia została skradziona w 1804 r. [APL, CHKGK, sygn. 139]. Ostatecznie cerkiew w połowie XIX w. została rozebrana z powodu zrujnowania [RGIA, f. 821, op. 4, d. 852]. Po ukazie tolerancyjnym z 1905 r. większość prawosławnych (do 1875 r. unitów) pozostała przy swoim wyznaniu. W 1914 r. w miejscowości zamieszkiwało 144 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 1003]. Zniknęli oni z krajobrazu wsi po II wojnie światowej.

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy należący do parafii rzymskokatolickiej w Wisznicach. W 1858 r. mieszkało tutaj 64 jej wiernych [APR, ZDP, sygn. 15542]. Ich liczba nieznacznie wzrosła po ukazie tolerancyjnym z 1905 r., w wyniku którego niewielka część mieszkańców Dołholiski przeszła z prawosławia na katolicyzm. Po odzyskaniu niepodległości przez państwo polskie wieś włączono do parafii rzymskokatolickiej w Rozwadówce. W 1987 r. wybudowano kaplicę w Dołholisce.

Szkoła w Dołholisce została założona w 1866 roku. Prawdopodobnie w połowie lat 80. XIX w. mogła na jakiś czas zawiesić działalność. W tej placówce szkolnej pracowali nauczyciele: Ignacy Olesiejuk (?-1888-1912) i Elena Rusinowa (1912-1915) [Latawiec, 2018a]. W okresie międzywojennym we wsi działała 2-klasowa szkoła, w której uczyło się 117 uczniów [Falski, 1933, s. 176].

Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 15 domów zamieszkanych przez 138 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 104]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 24 domach i 169 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 2, s. 107]. W 1887 r. we wsi zamieszkiwało 232 osób [PKSG za 1887]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 25 budynkach było 121 osób, w tym 37 wyznawców prawosławia [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 2021 r. we wsi mieszkało 45 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców wsi na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Istniał tutaj folwark dworski. Ukaz cara Aleksandra II z 2 III 1864 r. uwłaszczał chłopów, przekazując im na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali. Za otrzymany grunt mieli zapłacić nie jego poprzednim posiadaczom, ale państwu rosyjskiemu, które wzięło na siebie obowiązek rozliczenia się z dotychczasowymi właścicielami. Uwłaszczenie włączało do życia publicznego całe rzesze chłopów. W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 14 gospodarstw będących w posiadaniu 16 właścicieli. Każde z nich otrzymało ok. 32 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 7 właścicieli ogrodów. W sumie w wyniku omawianego procesu chłopi otrzymali 481 morgów ziemi. We wsi 14 gospodarstw posiadało następujące serwituty: prawo otrzymywania z lasów dworskich materiału na poprawę i budowę budynków w miarę potrzeb, 26 wozów opału rocznie, chrust i kołki na płoty w miarę potrzeb. Pozostałe osady miały prawo jedynie do 8 wozów opału i materiału na poprawę budynków. Pełni gospodarze mogli paść swoje bydło, a pozostali tylko jedną sztukę, w lasach i pola ornych folwarku. Serwituty stały się źródłem licznych sporów. Z czasem problem ten zaczął być rozwiązywany poprzez zamianę serwitutów na określoną ilość ziemi przekazywanej rezygnującym ze swoich dotychczasowych praw włościanom. Chłopi z Dołholiski w latach 1887 i 1889 r. zamienili z właścicielami majątku serwituty na ziemię [APL, ZTL, sygn. 3198].

Kościuszko w Dołholisce

W Dołholisce wielokrotnie przebywał z wizytami u siostry polski bohater narodowy Tadeusz Kościuszko. W dołholiskiej cerkwi zawiesił on w 1784 r., jako wotum order Cyncynnata, otrzymany od prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Jerzego Waszyngtona za walkę o wolność. Obok cerkwi własnoręcznie zbudował pomnik, z pomocą miejscowego chłopaka, w którym złożył swoje pamiątki [Geresz, 1994; Wawryniuk, 2021].

Epidemie

W przeszłości Dołholiska doświadczała śmiercionośnych epidemii. W tej niewielkiej społeczności wiele zgonów dzieci powodowała ospa prawdziwa, np. latem 1805 r. zmarło tam pięcioro dzieci w wieku do 4 lat. Kolejna epidemia ospy miała miejsce m.in. w latach 1816-1817 (5 zgonów) [Archiwum Parafii r-k. w Rozwadówce].

Protest przeciwko powstaniu guberni chełmskiej

Mieszkańcy wsi aktywnie uczestniczyli m.in. w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie. Na przełomie 1908/1909 r. Koło Polskie w III Dumie Państwowej zorganizowało akcję pisania protestów w tej sprawie. Włączyła się do niej ludność Południowego Podlasia. List protestacyjny podpisały 81 osoby w imieniu 259 mieszkańców Dołholiski [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

II wojna światowa

W latach II wojny światowej w Dołholisce zginęli: Jan Korneluk, Antoni Lesiuk Jan Lesiuk, Andrzej Naumiuk i jeden Żyd, rozstrzelali przez okupantów niemieckich 12 XII 1941 r.. Rodzina Olesiejuków (Teodor, Anna i Stanisław) zabici przez partyzantkę radziecką 1 XII 1943 roku. Artem i Paulina Karpiukowie oraz Ambroży i Paulina Wetoszkowie zastrzeleni przez wojsko niemieckie 14 III 1944 r. [Doroszuk, 2018, s. 117].