Curyn

Patrz hasło: Wisznice.

Słownik „Nazwy Miejscowe Polski” podaje, że nazwa wsi pochodzi od słowa ciura – „sługa obozowy” lub czasownika curać się – „unikać, brzydzić się” [NMP, 1997, t. 2, s. 160]. Okoliczności powstania folwarku pozwalają na wysunięcie hipotezy, że nazwa pochodzi od słowa „córka”. W tym konkretnym przypadku od Anny Zofii, córki Aleksandra Sapiehy.

Folwark Curyn powstał w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej) w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wszedł w skład powiatu bialskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazł się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżał w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279].

W latach 1915–1918 r. osada znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (1919–1939). W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) Curyn włączono do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powstały gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie. Zostawali nimi z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą w poszczególnych wsiach służyli im sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. folwark Curyn należał do gminy Wisznice, a od 1858 r. leżał w gminie Horodyszcze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. wieś weszła w skład nowej gminy Horodyszcze [APL, BKSW, sygn. 4]. W II Rzeczypospolitej, w 1928 r., zmieniono jej nazwę na gmina Wisznice. W 1933 r. utworzono gromadę Curyn, w skład tej ostatniej weszły: wieś oraz kolonia Lubnia [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. Curyn włączono do gromady Wisznice [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Wisznice [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Sołtysami w Curynie byli m.in.: Mikołaj Wortolec (II wojna światowa). Po wojnie sołtysami byli Grzegorz Gromysz (do 1948) i Włodzimierz Kieruczenko (od 1948 przez kilkadziesiąt lat) [Doroszuk, 2018, s. 42; APL, KP PZPR we Włodawie, sygn. 272; APL OCH, Starostwo Powiatowe we Włodawie, sygn. 1023].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częścią wsi jest Lubnia [https://eteryt.stat.gov.pl/]. W II połowie XX w. posługiwano się nazwami terenowymi: Białe Błoto, Dodatek, Duże Bagno, Gielicha, Glinki, Grabarka, Kąt, Kąt Szeroki, Kolonia, Kołodziejek, Kropowe, Lipowe, Lubnia, Makowa Górka, Mołokitnik, Nad Srugą, Olchowica, Olszynki, Osiny, Piskorowe Błoto, Pohulanka, Przygały, Smalonka, Staroklecie (Stare Klety), Strzelanka, Sznurowanka, Truszczyn, Trybienica (Terebienica), Tyczyjka, Wilcza Jama, Wołoki, Za Brodem, Za Ogrodami, Za Osinami, Za Stodołami, Za Zmianą, Zagajnik Pasicza, Zaobora, Żurawel i Żydówka [Maniowiec, 2006; Olejnik, 2017].

W 1909 r. protest przeciwko powstaniu i wydzieleniu z Królestwa Polskiego guberni chełmskiej podpisali: Emilia i Władysław Ługowski, Paweł Steckiewicz, Katarzyna i Jan Hładun, Jadwiga i Franciszek Kornicki, Pioter i Marianna Dyrda, Katarzyna i Ignacy Marczuk, Marianna i Andrzej Semeniuk, Stefania i Stanisław Kuzawiński, Anna i Jan Semeniuk, Anastazja i Pioter Petruczynik, Aleksander Petruczynik, Jadwiga i Karol Wiczuk, Elżbieta i Marek Kotiuk, Polka i Konstanty Lewczuk, Marianna i Onop Welik, Łukasz Semeniuk, Anna i Marcin Wieliczko, Anastazja i Bazyli Hładun, Maksym Semeniuk, Jewdokia i Szymon Tryczuk, Marianna i Teodor Sidorowycz, Anna i Franciszek Semeniuk, Bazyli i Anastazja Perchuć, Anna i Melan Wortolec, Ludwika i Marcin Gromiesz, Sidor Gromiesz, … i Maciej Osiejuk, Juza i Konstanty Dragan, Feliks Ługowski, Anna i Jan Perchuć, Marianna i Jan Świdziński, Maria i Łukasz Dragan, Tekla i Leon Lewczuk, Elżbieta i Pioter Dawidiuszek, Daniel Osiejuk, Grzegorz Semeniuk, Maria i Mikołaj Lewczuk, Antoni Ługowski, Maria i Antoni Kazimirski, Anastazja i Leon Najdychor, Leontyna Wrzosek i Adam Wrzosek [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

W końcu lat 20. XX w. we wsi występowały następujące nazwiska: Byszuk, Dawidziuk, Domański, Dragan, Gładun, Godon, Gromysz, Hładun, Jelinek, Kazimierski, Kieruczenko, Kisiel, Kornicki, Kotiuk, Kotowski, Kurowski, Kuzawiński, Lewczenko, Lewczuk, Lisicki, Makarewicz, Marczuk, Najdychor, Osiejuk, Pasicz, Perchuć, Petruczynik, Prejs, Semeniuk, Sidorowicz, Sokołowski, Szubarczyk, Szwaj, Świdziński, Tannenbaum, Tryczuk, Welik, Wiczuk, Wieliczko, Wortolec, Zubelewicz i Żuczyk [Materiały własne autora].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1993 odkryto 2 stanowiska o charakterze śladów osadniczych. Część fragmentów ceramiki naczyniowej pochodzi z późnego średniowiecza-początku nowożytności, kolejne datowano na nieokreśloną fazę okresu nowożytnego [NID, AZP obszar 65-87 – jedno stanowiska opisano: Curyn Kolonia].

Folwark Curyn powstał ok. 1808 r. Nazwy terenowe z obszaru dzisiejszej wsi pojawiły się o wiele wcześniej (Piskorowe Błoto – 1585, Lubna [Lubnia] – 1611) [LNB, f. 103, d. 547, s. 199].

Curyn (folwark) założył Aleksander Sapieha (zm. 1812). Po jego śmierci stał się on własnością jego dzieci: Leona i Anny Zofii (późniejszej żony Adama Jerzego Czartoryskiego). W 1835 r. część należąca do Leona została skonfiskowana na rzecz skarbu publicznego Królestwa Polskiego na mocy postanowienia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w sprawie konfiskaty dóbr pozostających na emigracji byłych powstańców listopadowych. W 1835 r. całość dóbr na publicznej licytacji nabył Ignacy Sosnkowski (zm. w 1856). Wdowa po nim Małgorzata z Kowalewskich w 1858 r. sprzedała zięciowi Julianowi Frankowskiemu (mężowi córki Natalii) folwark Curyn z wsią Rowiny. W 1875 r. pomniejszone już o 40 morgów dobra przejął jego syn także Julian Frankowski. 10 VII 1879 r. sprzedał on dobra Curyn. Lista nabywców liczyła 26 nazwisk: Aleksander i Marianna Stalewscy (nabyli 7 włók), Władysław i Józefa Łęczyccy (5), Jan i Ludomira Nowosielscy (10), Adam Nowosielski (2), Józef Lipiński (3), Julian Miedziński (2), Feliks i Bolesława Kobylińscy (3), Jan i Tekla Rogińscy (4) – wszyscy pochodzący z powiatu konstantynowskiego, Władysław Ługowski (3 włóki 24 morgów), jego siostra Leontyna Wrzosek (3) i Kazimierz Hornowski (1) – mieszkańcy Curyna oraz Jan Juszkiewicz z powiatu radzyńskiego (3), Aleksander Adamczewski z Wisznic (1) oraz chłopi z Rowin: Sylwester Semeniuk (2), Kondrat Gromysz (2), Paweł Gromysz (1 i 15 m.), Józef Lewczuk (1,5), Zachar Juchimiuk (1), Wasyl Wortolec (1), Stefan Semeniuk (2), Jan Lewczuk (1), Filip Hładun (4), Maksym Perchuć (1), Mikołaj Perchuć (1/2), Stefan Perchuć (1/2) i Mikołaj Teteruk (1) [APL OCH, HW, sygn. 1/24, 2/61]. W kolejnych latach dokonano setek transakcji, m.in. w 1882 r. Daniel i Julianna Kieruczenko kupili Curyn D (560 morgów). Od niego 30 morgów kupiło kilkunastu chłopów, m.in. Daniel Petruczynik z Dubicy w 1890 r. [APL OCH, HW, sygn. 4/5]. O dużej skali zmian własnościowych świadczy fakt, że w 1950 r. we wsi ziemię posiadało aż 212 właścicieli [APL OCH, Akta Gminy Wisznice, sygn. 133].

Początkowo w folwarku Curyn mieszkali katolicy należący do parafii rzymskokatolickiej i greckokatolickiej w Wisznicach. W 1858 r. mieszkało tam 17 łacinników [APR, ZDP, sygn. 15542]. W 1860 r. w Curynie było 23 unitów [APL, CHKGK, sygn. 572]. Po 1875 r. zostali oni zmuszeni do przyjecia prawoslawia. Większość prawosławnych po ukazie tolerancyjnym z 1905 r. przeszła na katolicyzm. Dopiero w końcu XIX stulecia zaczęli osiadać tam nowi nabywcy majątku w części, przynajmniej formalnie prawosławni, w wielu wypadkach zaliczani jednak do tzw. „opornych”. Potwierdza to zawieranie tzw. małżeństw krakowskich, czyli bez zgody władz w obrządku rzymskokatolickim, np. Łukasz Semeniuk z Curyna w 1892 r. zawarł takie małżeństwo z Julianną Najdychor ze Stasiówki [Tarasiuk, 2006]. Większość z nich po ukazie tolerancyjnym z 1905 r. przeszła na katolicyzm. W 1914 r. w miejscowości zamieszkiwało tylko 12 prawosławnych (2 rodziny) [APL, KPCH, sygn. 1003]. Zniknęli oni z krajobrazu wsi po II wojnie światowej.

W okresie międzywojennym w Curynie zamieszkiwała żydowska rodzina Tannenbaumów.

W 1887 r. w folwarku w 6 domach zamieszkiwało 27 osób [PKSG za 1887]. Wśród nabywców dóbr w 1879 r. znalazl się ostatni zarządca folwarku Curyn, Władysław Ługowski z siostrą Leontyną Wrzosek, oni też stali się pierwszymi stałymi mieszkańcami miejscowości. Pozostali kupcy to w dużej części chłopi z Rowin. Proces osiedlania się ich, lub ich potomków w Curynie rozpoczął się w latach 90. XIX wieku. W 1909 r. we wsi mieszkało prawdopodobnie już ok. 155 osób [APL, KPCH, sygn. 998; GARF, f. 5122, op. 1, d. 40]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 39 budynkach zamieszkiwało 182 osób. Deklarowali oni wyznanie rzymskokatolickie – 167, prawosławne – 11 i mojżeszowe – 4 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1943 we wsi zamieszkiwało 227 osób [Amtliches, 1943]. W 2021 r. we wsi mieszkało 161 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców wsi na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W 1813 r. podawano, że grunta dworskie folwarku Curyn składały się z 583 morgów ziemi uprawnej, 317 morgów przeznaczonych do wykarczowania, czyli w sumie 900 morgów. Ziemia uprawna podzielona była na trzy części [APS, Witkowski Wiktor, pisarz aktowy departamentu siedleckiego, sygn. 7, k. 194]. Użytkowanie ziemi było bardzo pracochłonne. Do uprawy pól i łąk folwarku Curyn w 1845 r., potrzebnych było 4200 dni robocizny sprzężajnej i 8100 dni robocizny pieszej. Dawało to razem 12300 dni roboczych. Czas ten poświęcano na uprawę 260 morgów zbóż ozimych, w tym 252 morgów żyta; 240 morgów zbóż jarych, czyli jęczmienia i owsa. Pozostałe 280 morgów było ugorowane. Ponadto w folwarku znajdowało się 940 morgów łąk i 16 morgów ogrodów [APL, Bialska komisja ds. włościańskich, sygn. 4]. W 1813 r. folwarku Curyn znajdowały się następujące zabudowania: dom „z drzewa zabudowany długości łokci 30 [łokieć = 57,6 cm], szerokości 15. Dach słomą pokryty, w części niedokończony. Wewnątrz sieni 2, izb 5, spiżarnia 1, bez drzwi, okien, powały, podłogi, pieców i kominów 1” [nowy niedokończony]; szopa do składowania siana i słomy (długość 40 łokci, szerokość 12 łokci ze ścianami z chrustu, nowa, niepokryta jeszcze słomą); szopa murowana z palonej cegły, fundamenty i słupy z surówki o długości 156 łokci i szerokości 24 łokci; spichlerz przylegający do stodoły; holendernia – w trakcie budowy o rozmiarach 70 na 15 łokci; owczarnia – stara z drzewa kryta słomą i trzciną; domek dla owczarza – z drzewa wystawiony z sienią, izbą i komorą, kryty słomą; studnia – koło owczarni z drzewa ocembrowana i parkan z chrustu, wokół folwarku [APS, Witkowski Wiktor, pisarz aktowy departamentu siedleckiego, 7, k. 194]. W zbiorach archiwalnych zachował się interesujący dokument z 1847 r. dotyczący wydzierżawienia przez Ignacego Sosnkowskiego swojemu szwagrowi właścicielowi Łyniewa, Karolowi Ziółkowskiemu folwarku Curyn z wsią Rowiny i sześcioma gospodarstwami w Wisznic oraz karczmą w Rowinach, na okres dwunastu lat. Przedstawia on w sposób szczegółowy prawa i obowiązki obu stron wynikające z zawarcia tego rodzaju transakcji w tamtych czasach. Przede wszystkim umowa zobowiązywała dzierżawcę do „rozsądnego” osiągania zysków. W związku z tym nie mógł on wykorzystywać dla swoich celów lasów, podnosić powinności chłopów oraz oddać na koniec budynki i sprzęt nie w gorszym stanie niż w chwili ich otrzymania. Właściciel dóbr zobowiązany był m.in. do pomocy w razie nieposłuszeństwa chłopów. Czynsz dzierżawny wynosił średnio 13100 złp rocznie [APL, SGUW, sygn. 21285]. Po uwłaszczeniu (1864) nowi nabywcy folwarku Curyn wykupili serwituty, współnie z chłopami z Wisznic. W 1879 r. przekazano im 172,5 morgów lasu Lubnia [APL, SGUdsW, sygn. 21291].

O wiele dłużej trwały spory z chłopami z Żeszczynki, którzy mieli prawo wypasania bydła w lesie Lubnia. Julian Frankowski przed zbyciem dóbr Curyn sprzedał do wycięcia 210 morgów lasu w Lubni. Nowi właściciele część wyciętego lasu przemienili na pola uprawne, które odcięły resztę lasu Lubnia od Żeszczynki. Chłopi z tej ostatniej miejscowości uznali to za naruszenie ich praw. Sprawę tę rozstrzygał w 1887 r. Senat w Petersburgu, który wydał werdykt korzystny dla chłopów z Żeszczynki, nakazujący zalesienie spornych terenów [APL, SGUdsW, sygn. 19788, 21285]. Folwark został zlikwidowany. We wsi powstały indywidualne gospodarstwa rolne. Komasacji gruntów we wsi dokonano dopiero w 1984 roku.

We wsi zachowały się trzy stare, drewniane krzyże. Najstarszy ustawiono na rozstaju dróg przy gościńcu do Kopytnika. Pochodzi prawdopodobnie z 1905 r. Drugi krzyż z 1945 r. stoi przy tej samej drodze w lesie Lubnia. Bliżej wsi stoi krzyż z napisem „FUNDATOR FIGURY I. KUROSKI [właściwie Kurowski] DN. 10 VI R. 1950”. Wykonał go Aleksander Tarasiuk z Curyna.

Protest przeciwko powstaniu guberni chełmskiej

Mieszkańcy wsi aktywnie uczestniczyli m.in. w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej i przyłączenia jej do generał–gubernatorstwa w Kijowie. Na przełomie 1908/1909 r. Koło Polskie w III Dumie Państwowej zorganizowało akcję pisania protestów w tej sprawie. Włączyła się do niej ludność Południowego Podlasia. List protestacyjny podpisały 43 osoby w imieniu 144 mieszkańców Curyna [patrz sekcja Antroponimia]. Ich pismo brzmiało tak: „My niżej podpisani mieszkańcy […] jesteśmy pewni, że przedstawiciele narodu rosyjskiego nie dopuszczą do tak wielkiej krzywdy jaką byłaby dla nas odłączenie od Królestwa Polskiego z którym wiążą nas wspólne prawa, wspólne obyczaje i wspólne interesy” [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

Pożary wsi na początku XX wieku

Najczęstszą przyczyną zniszczeń budynków były pożary. Pomimo dążenia do ograniczenia zagrożenia nimi cały czas powodowały one kolejne tragedie. Na początku XX w. Curyn był dotkliwie doświadczony tym zagrożeniem. 15 V 1905 r. w wyniku podpalenia przez ustalonego przez władze podpalacza spłonęło we wsi 26 domów, wycenionych na około 5,5 tys. rubli [AGAD, KGGW, sygn. 341]. Odbudowana wieś została całkowicie spalona przez kozaków w czasie odwrotu armii rosyjskiej 15 VIII 1915 r. Ocalały wówczas tylko dwa spichlerze. Podczas tego pożaru nikt nie ucierpiał, gdyż we wsi przebywała tylko jedna starsza osoba, próbująca przekupić kozaków, aby nie palili oni wsi. Reszta mieszkańców ukrywała się ze swoi dobytkiem w lesie Lipowe [Materiały własne autora].

Straty ludzkie w latach II wojny światowej

W czasie II wojny światowej wieś poniosła znaczne straty ludzkie. Z kampanii wrześniowej 1939 r. nie wrócili Andrzej Dragan i Piotr (?) Kornicki. Rodzinę Gontarewiczów (Szymon, l. 58; Aleksandra, l. 47; Stanisław, l. 27; Bronisław, l. 24, Józef, l. 20, Aniela, l. 16 i Marianna, l. 9) mieszkająca w Lubni 29 VII 1942 r. zamordowali bandyci. Z kolei 30 VIII 1942 r. Niemcy rozstrzelali za pomoc jeńcom radzieckim w Lubni rodzinę Kazimierskich (Jan, l. 53; Józefa, l. 50, Henryk, l. 16 i Leokadię, l. 17).

Ich siostra Józefa uciekła wówczas, ale została zabita przez partyzantów 25 VI 1943 roku. Wcześniej, 1 I 1943 r. w Wisznicach w niejasnych okolicznościach został zastrzelony jej brat Karol Kazimierski. Za nieodstawienie kontyngentu w obozie koncentracyjnym w Majdanku zginął Daniel Osiejuk. Jego zbiegłego z obozu syna Franciszka złapali żandarmi w Curynie i rozstrzelali 10 II 1943 r. w Wisznicach. W lesie Lubnia w czasie obławy w dniu 27 II 1943 r. Niemcy zabili dwóch Żydów i jeńca radzieckiego. W tym samym miesiącu nieznaną liczbę Żydów zabito w lesie Olchowica. Tego samego dnia zostali zamordowani dwaj chłopcy żydowscy, w tym Szymcha Tannenbaum z Curyna. Wojny nie przeżyła również jego czteroosobowa rodzina. Za pomoc jeńcom radzieckim 4 VII 1943 r. rozstrzelano Leona Makarewicza. Za to samo zginął Karp Lewczenko. Niemcy zastrzelili również Jana Jurczuka. W sumie w czasie II wojny światowej tragiczną śmierć poniosło 25 mieszkańców wsi [Doroszuk, 2018; Materiały własne autora].

Przejście frontu w 1944 roku

Przejście frontu w nocy z 23 na lipca 1944 r. (całą noc trwała ulewa) Janina Marczukówna (ur. 1935) w 1946 opisała tak: „Dużo Niemców zjechało do wsi. U nas na podwórku było dużo żołnierzy. Wieczorem, gdy odjeżdżali, to myślałam, że podpalą wieś. Na drugi dzień rano Sowieci szli przez gościniec. Wszyscy ludzie powychodzili na drogę, żeby zobaczyć Sowietów – jak oni wyglądają. Za tydzień zjechało do wsi dużo Sowietów. W Curynie był szpital [szpital polowy 175 Dywizji Strzeleckiej, zmarło w nim ca najmniej 10 żołnierzy, https://pamyat–naroda.ru/]. Dużo było rannych. Który Sowiet umrze, to zakopują go. Dużo Sowietów jest zakopanych w Curynie. Sowieci byli w Curynie miesiąc, a potem wyjechali. Na mogiłach postawiono pomniki i ogrodzono płotem. Do tych pomników przyklejone są zdjęcia”. Pochowanych żołnierzy radzieckich ekshumowano w latach pięćdziesiątych [https://zapisyterroru.pl/; Materiały własne autora].