Biłgoraj
start
Powiat: biłgorajski
Gmina: loco
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
ZASOBY INTERNETOWE DOTYCZĄCE MIASTA BIŁGORAJ (GMINA MIEJSKA).
Z racji bogactwa wszelkich informacji dostępnych online, a dotyczących miasta Biłgoraj, zwłaszcza w kontekście ich liczby i formy, dokonano selektywnego wyboru stron dających najlepszy i najszerszy ogląd materiałów, które mogą być wykorzystywane w roli świadectw uzupełniających stan badań w studiach regionalistycznych natury historycznej oraz poznaniu funkcjonowania miasta zarówno w chwili obecnej, jak w przeszłości. Kryterium wyboru opierało się nap przekonaniu o istnieniu pewnych cech ikonicznych miasta i jego – także historycznej – tożsamości
Poniższego przeglądu stron WWW (oraz ich selekcji) dokonano w dniach 30.09.-06.10. 2024 roku.
INFORMACJE OGÓLNE
Gmina Miejska Biłgoraj (dane statystyczne GUS)
Biłgoraj w liczbach (jak wyżej, plik pdf)
Statut Miasta Biłgoraja (plik pdf)
Biłgoraj. Urząd Miasta Strona jest bogata we wszelkie informacje dotyczące miasta. W górnym pasku pierwsza od lewej strony znajduje się zakładka „O mieście” z następującymi subdywizjami: Położenie geograficzne; Plan miasta ; Historia miasta; Symbole miasta; Obiekty sakralne; Wioska Dziecięca SOS; Ciekawostki ; Cytaty z literatury o Biłgoraju; Honorowi Obywatele Miasta Biłgoraj i Zasłużeni dla Miasta Biłgoraj; Kuchnia regionalna; Galeria zdjęć. Kolejne zakładki na głównym pasku poziomym to: Dla mieszkańca; Dla inwestora; Samorząd i administracja; Oświata i wychowanie, Kultura (z następującymi podziałami wewnętrznymi: Organizacje pozarządowe realizujące zadania z zakresu kultury; Muzea; Kino; Biblioteki; Biłgorajska Telewizja Kablowa; Gazeta Samorządowa „Tanew”). Kolejne to: Sport i turystyka oraz Zdrowie i pomoc społeczna. Informacje zawarte na stronie UM zostały podzielone i rozpisane w niniejszym zestawieniu/wyborze wedle podobnego kryterium rzeczowego z dodaniem dodatkowych linków.
STRATEGIA ROZWOJU MIASTA BIŁGORAJ NA LATA 2007-2015 (plik pdf)
Strategia Rozwoju Miasta Biłgoraja na lata 2024-2035 (plik pdf)
Strategia Rozwoju Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego (plik pdf)
RAPORT O STANIE MIASTA BIŁGORAJ ZA 2022 ROK (tekst pojawia się po wpisaniu tytułu pliku). Podobne raporty od roku 2018 są dostępne na stronie UM w zakładce Raport o stanie Gminy Miasto Biłgoraj (pliki pdf)
Raport o stanie Gminy Miasto Biłgoraj 2023 rok (plik pdf)
DELIMITACJA MIEJSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO MIASTA BIŁGORAJ (plik pdf)
OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz BIŁGORAJ (892), Warszawa 2011 (plik pdf, w spisie treści np. „Zabytki kultury”)
Ludzie związani z Biłgorajem (z subdywizjami na honorowych obywateli, ludzi sportu, urodzeni w Biłgoraju, właściciele Biłgoraja)
Honorowi Obywatele Miasta Biłgoraj i Zasłużeni dla Miasta Biłgoraj
Nagrody i wyróżnienia Miasta Biłgoraj
Herb Biłgoraja , patrz też tutaj: Biłgoraj w Związku Miast Polskich
DZIELNICE MIASTA BIŁGORAJ (jednostki pomocnicze gminy)
MEDIA LOKALNE I AKTUALNOŚCI
AKTUALNOŚCI DOSTĘPNE ONLINE
Aktualności na stronie UM
Miasto Biłgoraj na fb
Biłgorajska Telewizja Kablowa (Archiwalne programy BTK dostępne: TUTAJ )
LOKALNA PRASA (czasopisma o charakterze publicystycznym, społeczno-kulturalnym i historycznym zostały zaprezentowane w dziale HISTORIA)
NOWa Gazeta Biłgorajska (tutaj dostępne też aktualne numery, gazetowy tygodnik funkcjonuje od 2002 r., posiada również własny portal internetowy), szerzej o czasopiśmie
Gazeta Biłgorajska – Niezależny Tygodnik Powiatu Biłgorajskiego (dostępnewybrane numery pisma)
INNE MEDIA
Katolickie Radio Zamość (z tagiem Biłgoraj)
„Tygodnik Zamojski” = (z tagiem Biłgoraj)
„Kronika Tygodnia” (tygodnik z siedzibą w Zamościu, z tagiem Biłgoraj)
„Tygodnik Zamojski” (z tagiem Biłgoraj)
„Dziennik Wschodni” (z tagiem Biłgoraj)
„Kurier Lubelski” (z tagiem Biłgoraj)
„Gazeta w Lublinie” (z tagiem Biłgoraj)
Lublin112.pl (z tagiem Biłgoraj)
AKTYWNOŚĆ OBYWATELSKA, FUNDACJE I STOWARZYSZENIA, ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
Ewidencja stowarzyszeń zwykłych (plik pdf)
Biłgorajska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.
Fundacja Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży „Nadzieja” w Biłgoraju
Biłgorajskie Towarzystwo Literackie
Towarzystwo Przyjaciół Orkiestry Dętej w Biłgoraju
Stowarzyszenie Teatr i Muzyka w Biłgoraju
Stowarzyszenie Miłośników Zespołu Pieśni i Tańca „Tanew” – Pokolenia
Biłgorajskie Stowarzyszenie Kulturalne im. I. B. Singera w Biłgoraju
Stowarzyszenie Przyjaciół Klubu Tańca Towarzyskiego „Impuls”
Towarzystwo Przyjaciół Chóru Męskiego „Echo” w Biłgoraju
Stowarzyszenie Kulturalno – Oświatowe „Trampolina Sukcesu” w Biłgoraju
Stowarzyszenie Noodles Stage w Biłgoraju
Fundacja Ogólnopolskie Centrum Uwagi Społecznej „Focus” w Biłgoraju
Biłgorajskie Towarzystwo Regionalne
Stowarzyszenie Zrównoważonego Rozwoju i Przedsiębiorczości Społecznej w Biłgoraju
Biłgorajski Uniwersytet Trzeciego Wieku
Grupa Rekonstrukcji Historycznej im. por. Konrada Bartoszewskiego ps. WIR w Biłgoraju
Biłgorajskie Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznych
Fundacja Pomocy Dzieciom „Krzyk” w Biłgoraju
Stowarzyszenie na Rzecz Rodzin z Dzieckiem Niepełnosprawnym w Biłgoraju
Biłgorajskie Stowarzyszenie Opieki nad Zwierzętami „Podaj Łapę” w Biłgoraju
Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Roztoczańskiej – Rowerowe Roztocze w Biłgoraju
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w Biłgoraju
Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej
Biłgorajskie Stowarzyszenie Kolekcjonerów Broni „Victoria”
Stowarzyszenie Roztoczańskie Centrum Mediacji w Biłgoraju
Biłgorajskie Stowarzyszenie AMAZONEK w Biłgoraju
Stowarzyszenie „Leśnicy dla Polski” w Biłgoraju
Stowarzyszenie Inicjatyw Edukacyjnych „Piątka” w Biłgoraju
Lokalna Grupa Działania Ziemia Biłgorajska
Biłgorajskie Towarzystwo Literackie (patrz też w dzialeHISTORIA)
Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym „Krok za Krokiem” w Biłgoraju
Biłgorajskie Stowarzyszenie Kulturalne im. I.B. Singera
Fundacja Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej (FFLZB)
Fundacja ,, BLIŻEJ PASJI’’ w Biłgoraju
Fundacja ,,TKANKA TWÓRCZA’’ w Biłgoraju
Stowarzyszenie Bezpieczny Powiat Biłgorajski
Wykaz pozostałych fundacji działających na terenie powiatu biłgorajskiego stan na 29.06.2022 r. (patrz także w dziale SPORT)
OŚWIATA I WYCHOWANIE
Samorządowe Przedszkole Nr 1 w Biłgoraju
Szkoła Podstawowa nr 5 w Biłgoraju imienia ks. Jana Twardowskiego
Szkoła Podstawowa Nr 4 w Biłgoraju
Szkoła Podstawowa nr 3 z Oddz. Integracyjnymi
Szkoła Podstawowa Nr 1 im. Błogosławionego Księdza Prymasa Stefana Kardynała Wyszyńskiego
Zespół Szkół Budowlanych i Ogólnokształcących
Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Papieża Jana Pawła II
Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Biłgoraju (szkoła wyższa, od 2006 r. kształci pracowników socjalnych)
I Liceum Ogólnokształcące im. Organizacji Narodów Zjednoczonych w Biłgoraju
I Liceum Ogólnokształcące im. Organizacji Narodów Zjednoczonych w Biłgoraju (strona oficjalna szkoły), Historia Szkoły
Zespół Szkół Leśnych w Biłgoraju
Zespół Szkół Leśnych w Biłgoraju (strona oficjalna szkoły, Historia szkoły
Regionalne Centrum Edukacji Zawodowej (Technikum Mechaniczno-Elektryczne oraz branżowa szkoła I i II stopnia, kształcenie dorosłych)
ŻYCIE RELIGIJNE
PARAFIE, KOŚCIOŁY I KAPLICE W POWIECIE BIŁGORAJSKIM (wykaz)
M. Kurzyna, S. Schodziński S., Parafie, kościoły i kaplice w powiecie biłgorajskim (plik pdf, monografia)
Parafie biłgorajskie i miejsca związane z kultem religijnym (galeria fotografii)
Dekanaty Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej
Parafia pw. Świętego Jerzego – Biłgoraj (strona diecezji)
Parafia pw. Świętego Jerzego – Biłgoraj (strona parafii)
Parafia św. Jerzego w Biłgoraju (rzymskokatolicka)
Parafia pw. Świętej Marii Magdaleny – Sanktuarium – Biłgoraj (strona diecezji)
Parafia pw. Świętej Marii Magdaleny – Sanktuarium – Biłgoraj (strona parafii)
Parafia św. Marii Magdaleny w Biłgoraju
Parafia pw. Św. Jana Pawła II – Biłgoraj (strona diecezji)
Parafia św. Jana Pawła II w Biłgoraju
Parafia pw. Trójcy Przenajświętszej i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – Biłgoraj (strona diecezji)
Parafia pw. Trójcy Przenajświętszej i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – Biłgoraj (strona parafii)
Parafia Trójcy Świętej i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Biłgoraju
Parafia pw. Chrystusa Króla – Biłgoraj (strona diecezji)
Parafia pw. Chrystusa Króla – Biłgoraj (strona parafii)
Cerkiew św. Jerzego w Biłgoraju
Biłgoraj: 10-lecie restytucji parafii
Historia: Biłgoraj – św. Jerzego Zwycięzcy
Biłgoraj – Cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy
Zgromadzenie Córek Matki Bożej Bolesnej (Serafitki) patrz też TUTAJ
Klasztor Franciszkanów w Biłgoraju
HISTORIA: PUBLIKACJE DOSTĘPNE ONLINE
Lokalne czasopisma społeczno-kulturalne
Rocznik Biłgorajski Towarzystwa Regionalnego Nad Tanwią i Ładą Od 2006 roku periodyk nosi podtytuł: Przyczynki do historii i kultury Ziemi Biłgorajskiej. Do 2022 r. wydano piętnaście roczników pisma. Bliższe informacje o treściach i zawartości roczników znajdują się na stronie oraz w dziale „publikacje” . Niestety, całość treści/zawartości pisma nie jest dostępna online.
Kwartalnik Biłgorajski „Tanew” Pierwszy numer „Tanwi” ukazał się 15 listopada 1989 r. jako biuletyn Zarządu Oddziału NSZZ Solidarność. Od roku 1995 wydawcą „Tanwi” jest Biłgorajskie Centrum Kultury. Gazeta przez lata ukazywała się jako miesięcznik, potem dwutygodnik. Od 2009 r. jest wydawana jako Biłgorajski Kwartalnik „TANEW”. Gazeta zmieniła nie tylko szatę graficzną, ale też profil z gazety samorządowej na kwartalnik kulturalno – społeczny. Na wskazanej stronie są dostępne wszytkie numery pisma od 2005 do 2024 . Szerzej o piśmie i historii pisma . Patrz też TUTAJ Pismo wiele uwagi poświęca historii regionu i znaleźć w nim można szereg ważnych dla badań regionalnych tekstów
„Aspekty”. Biłgorajski Rocznik Społeczno-Kulturalny (wydawane przez Biłgorajskie Towarzystwo Literackie od 2004). Biłgorajskie Towarzystwo Literackie (na stronie towarzystwa znajdują się pełne numery pisma, choć beż możliwości wolnego do nich dostępu. Zakładka „Wydawnictwa” podaje wykaz licznych publikacji towarzystwa opublikowanych od 2007 roku, które nie są jednak dostępne online.
„KULTURA”. Kwartalnik Gminy Biłgoraj (periodyk wydawany przez Gminny Ośrodek Kultury, na stronie znajdują się zdigitalizowane numery pisma od 2012 do 2024 roku)
Źródła dostępne online
Dostęp do niektórych związanych z Biłgorajem źródeł pisanych (poddanych digitalizacji) jest możliwy dzięki repozytorium Archiwum Państwowego w Lublinie pod nazwą Lubelskie Archiwum Cyfrowe (z tagiem Biłgoraj)
Spory zasób starych map, druków ulotnych, prasy regionalnej z okresu międzywojnia (np. „Ziemia Biłgorajska”) oraz fotografii i relacji ustnych można znaleźć w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych (RCIN) (z tagiem Biłgoraj). W tym repozytorium znajduje się np. Księga cechu sitarzy z Biłgoraju. Incipit] Protocollus Congregationus Fratrum suscipiendorum Jn Confraterium Fratrum Majorum Cacha Artificii Facta Cura… Autograf z lat 1774-1815. Patrz też: I. Krasicki, Opisanie Podrozy Z Warszawy Do Biłgoraja W Roku 1782
Katalog i Repozytorium Cyfrowe Biblioteki Narodowej (z tagiem Biłgoraj). Zebrane tu informacje mają naturę wskazówek bibliograficznych. Jeszcze więcej danych bibliograficznych przynosi dostępna w Internecie BIBLIOGRAFIA HISTORII POLSKIEJ (z tagiem Biłgoraj)
Biblioteka Cyfrowa Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie Po wpisaniu hasła „Biłgoraj” znaleziono w niej aż 1470 rekordów. Zwykle treści dotyczące Biłgoraja są rozproszone w syntezach dziejów Lubelszczyzny, stąd wrażenie wielości publikacji.
Materiały na Polona.pl (z tagiem Biłgoraj). W tym bogatym repozytorium dostępne są np. numery „Ziemi Biłgorajskiej” z okresu międzywojnia i wiele innych pomocnych w pracy regionalisty materiałów.
Na stronie Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Biłgoraju w katalogu dostęnym online znajdują się zakładki: książki regionalne ; artykuły regionalne iczasopisma regionalne Nie oznacza to jednak, że wymienione w tych trzech katalogach publikacje są dostępne online, wykazy te pomagają jednak w zbieraniu bibliografii nad dziejami miasta. Podobnie rzecz wygląda jeśli chodzi o zakładkę Wydawnictwa Muzeum Ziemi Biłgorajskiej (to tylko spisy tytułów i skany okładek książek bez dostępu online do ich zawartości)
Biłgoraj dawniej (strona zawiera bardzo bogatą dokumentację fotograficzną miasta)
Biłgorajnista Vademecum Biłgorajnisty, niezwykle ciekawe, poważne, rzetelne i bogate repozytorium wiedzy o mieście Biłgoraj przygotowane przez Muzeum Ziemi Biłgorajskiej (jej treści dotyczą głównie Powstania Styczniowego 1863, ale w zakładce „Vademecum” znaleźć można tak ważne działy jak bibliografia, skany źródeł, ikonografię powstania, kartografię etc.)
Publikacje zwarte dostępne online
R. Drabik, Pomoc ukrywającym się Żydom w powiecie biłgorajskim
Studium historyczno-urbanistyczne poszczególnych miast Zamojszczyzny zawierające informacje prawno-ustrojowe, społeczne i gospodarcze. Szczególna uwaga została zwrócona na zabudowę miast w XIX wieku w oparciu o zachowane materiały ikonograficzne Opracowanie jest uzupełnione wykazem bibliografii. Publikacja znajduje w bazie CEON REPOZYTORIUM OTWARTYCH DANYCH BADAWCZYCH (RepOD)
E. Arnekker, Chałupnictwo sitarskie w biłgorajskiem, Warszawa 1933
R. Kuwałek, Śladami Singera. W poszukiwaniu dawnego sztetl, Na przykład 1999, nr 67/68
K. Garbacz, Śladami fotografii sprzed lat (dotyczy kapliczek biłgorajskich)
Mapa (nie)pamięci biłgorajskich Żydów
D. Róg, Zagadnienia identyfikacji osadnictwa budziarskiego w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w. na przykładzie Puszczy Solskiej KWARTALNIK HISTORII KULTURY MATERIALNEJ 69 (2), 2021 (tekst pojawia się po wpisaniu w wyszukiwarce tytułu artykułu)
Profesor Jerzy Jan Markiewicz, Teka Kom. Praw. – OL PAN, 2011, s. 5–24 (tekst pojawia się po wpisaniu tytułu biogramu)
K. Garbacz, Zmienne losy cmentarza w Bilgoraju, Ochrona Zabytków 8, 2019
K. J. Rudy, Dzielnica Bojary. Ogólny zarys dziejów
Informator Województwa Lubelskiego z 1925 r., Lublin 1925
M. Kita, Dzieje Parafii Trójcy Świętej Wniebowzięcia NMP w Biłgoraju, Biłgoraj: Parafia Trójcy Świętej, Wniebowzięcia NMP, 2006 (informacja o książce dostępna na stronie parafii)
K. Garbacz: Na szlaku biłgorajskich kapliczek i krzyży przydrożnych. Zielona Góra 2009 (obszerne fragmenty książki)
B. Kaznowska-Jarecka, Atlas polskich strojów ludowych – Strój biłgorajsko-tarnogrodzki, Wrocław 1958
M. Adamczyk-Garbowska, Biłgoraj, czyli raj…, Akcent nr 3 (93) 2003, s. 9- 14
R. Maleszyk, AUSTRIACKIE INWESTYCJE KOLEJOWE NA ZAMOJSZCZYŹNIE W LATACH 1915 – 1918
T. Ciemnoczułowski, Z kart historii LHS…. (informacja o książce)
Repozytorium „Dzieje Biłgoraja”. Opowieści o historii miasta (z zakładkami:o ludziach , o miejscach , varia , informacje o witrynie)
J. Petera, Stroje ludowe Zamojszczyzny, w: PRZYCZYNKI DO ETNOGRAFII ZAMOJSZCZYZNY. Materiały ogólnopolskiej sesji popularne – naukowej Zamość, 22 – 24. IX. 1995 patrz też TUTAJ (dostępna całość materiałów pokofenrencyjnych)
H. Seroka, Uwagi w sprawie herbu miasta Biłgoraja
Z Izaakiem BASZEWISEM SINGEREM PO ZIEMI BIŁGORAJSKlEJ, opr. Roman Sokal, Biłgoraj 2003.
K. Jan Rudy, Sitarstwo biłgorajskie,
Miasto w czasie wielkich przemian. Rozmowa z Czesławem Mazurem
Historia miasta (obszerny artykuł dr Adama Balickiego na stronie UM)
Żydzi w Biłgoraju. Biłgoraj – Karta Dziedzictwa Kulturowego (z następującymi subdywizjami:Historia; Historia społeczności żydowskiej; Urbanistyka, Obiekty architektury i budownictwa – zachowane i nieistniejące; Wartości niematerialne; Źródła; Bibliografia)
Biłgoraj. Mikrohistoria sztetla –nagranie z seminarium (Żydowski Instytut Historyczny)
Biłgoraj w zasobach TeatruNN
J. Jastrzębski, Sitarstwo biłgorajskie (plik pdf, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Wrocław)
Armia Krajowa na terenach Zamojszczyzny (plik pdf)
Z. Stankiewicz, Pomnik Konstytucji 3 maja w Biłgoraju, Archiwariusz Zamojski 2019, 17, s. 309-312
KULTURA (patrz też: STOWARZYSZENIA I FUNDACJE)
Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze gminy Biłgoraj (to repozytorium stanowiące efekt projektu, którego celem jest zachowanie i wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego niematerialnego Gminy Biłgoraj, a głównym rezultatem będzie rozbudowa remizo- świetlicy w Nadrzeczu. Podział wewnętrzny repozytorium: archiwum żywej historii, dziedzictwo kulturowe i dziedzictwo przyrodnicze
Kultura (syntetyczna informacja na stronie UM w Biłgoraju)
Kultura – Historia – Przyroda – Kulinaria, Lokalna Grupa Działania Ziemia Biłgorajska (bogato ilustrowany album)
Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Prof. Jerzego Markiewicza w Biłgoraju (z zakładkami „historia” i „patron biblioteki”)
Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Prof. Jerzego Markiewicza w Biłgoraju na fb
Biłgorajskie Centrum Kultury (z zakładkami: aktualności, wydarzenia, kino, zajęcia i zespoły, Biłgorajska Telewizja Kablowa)
Młodzieżowy Dom Kultury w Biłgoraju (został utworzony w 1990 roku)
BIŁGORAJSKA ORKIESTRA DĘTA IM. CZESŁAWA NIZIO (działa od roku 1921)
Chór Męski Ziemi Biłgorajskiej „Echo” (działa od 1961 r.)
Grupa Folklorystyczna „POKOLENIA” (działa od 2007 r.)
Biłgorajska Kapela Podwórkowa „Wygibusy”
„Scena Amatora” Biłgorajskiego Centrum Kultury
„Teatr Poezji i Piosenki” Biłgorajskiego Centrum Kultury
Cytaty z literatury o Biłgoraju (od Kochanowskiego począwszy)
Strój biłgorajsko-tarnogrodzki
Pieróg biłgorajski patrz też TUTAJ
PIERÓG BIŁGORAJSKI DAWNIEJ ZWANY „KRUPNIAKIEM”
Biłgorajskie smaki na liście produktów tradycyjnych
Golasy izbickie i kaczka po zamojsku, czyli o kuchni z Lubelszczyzny
Szkoła gry na suce biłgorajskiej i fideli płockiej (plik pdf, obszerna monografia)
Najważniejsze cykliczne imprezy kulturalne
Biłgorajskie Spotkania z Poezją Śpiewaną i Piosenką Autorską (w tym roku odbyła się 39 edycja festiwalu)
Biłgorajskie Spotkania z Poezją Śpiewaną i Piosenką Autorską
Międzynarodowy Festiwal Kultur inaugurujący Festiwal „Warszawa Singera” w Biłgoraju
Ogólnopolski Festiwal Tańca „Taneczne Inspiracje” w Biłgoraju (w roku 2024 odbyła się X edycja festiwalu)
Ogólnopolski Konkurs Piosenki Dziecięcej i Młodzieżowej „Pogodna Nutka” o nagrodę im. Marka Sochackiego w Biłgoraju (w roku 2024 odbyła się V edycja konkursu)
Ogólnopolski Turniej Recytatorski im. I. B. Singera w Biłgoraju (do 2020 roku odbyło się 10 edycji konkursu)
Konfrontacje Chórów „Tobie śpiewamy Ojczyzno” w Biłgoraju
Wojewódzki Konkurs Plastyczny „Moje Zakątki” w Biłgoraju (w roku 2024 odbyła się 32 edycja konkursu)
ZABYTKI (najważniejsze), TURYSTYKA
Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju (powołane do życia w 1966 roku)
Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju (oficjalna strona muzeum)
ZBIORY MUZEUM ZIEMI BIŁGORAJSKIEJ
MUZEUM PARTYZANTÓW POLSKICH OSUCHY 44. ODDZIAŁ MUZEUM ZIEMI BIŁGORAJSKIEJ W BIŁGORAJU
Wykaz zabytków wpisanych do rejestru zabytków
Biłgoraj na LubelskieTravel.pl
Piękno Puszczy Solskiej i Roztocza − Ziemia Biłgorajska (plik pdf, album)
Biłgoraj na Wirtualny Kraj (bogata galeria fotografii miasta z jego charakterystycznymi budowlami, obiektami i przestrzeniami)
Biłgoraj – Opis miejscowości i atrakcje turystyczne
Biłgoraj, woj. lubelskie. Informacje o mieście, odległości, turystyka, rozkłady jazdy (zbiór niezwykle praktycznych i pożytecznych informacji)
Wykaz szlaków turystycznych Ziemi Biłgorajskiej
Biłgoraj – szlaki turystyczne (plik pdf)
Szlaki turystyczne (z podziałem na trasy piesze i rowerowe)
Mobilna gra terenowa w Osuchach – o rozgrywkach śladami partyzanckiej bitwy
Biłgoraj. Szlakiem miejsc pamięci narodowej
Kolej wąskotorowa Zwierzyniec – Biłgoraj
Kościół pw. Trójcy Przenajświętszej i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Kościół św. Jerzego w Biłgoraju
Sanktuarium św. Marii Magdaleny w Biłgoraju
M. Kurzyna, S. Schodziński S., Parafie, kościoły i kaplice w powiecie biłgorajskim (plik pdf, monografia)
DREWNIANA SYNAGOGA (NA ZBIEGU ULIC: LUBELSKIEJ I KRASIŃSKIEGO)
Patrz też Stara bożnica w Biłgoraju
Cmentarz w Biłgoraju Cmentarz żydowski w Biłgoraju patrz też: TUTAJ
Skansen „Zagroda Sitarska” Patrz też TUTAJ:
Biłgoraj: odtworzono najpiękniejszą drewnianą synagogę z XVII w.
Kościół filialny p.w. św. Jerzego w Biłgoraju
Pałac i park Dworski ”Rożnówka” w Biłgoraju
Kościół par. p.w. Wniebowzięcia NMP w Biłgoraju
Pomnik Wisławy i Pawła Trzcińskich
Pomnik Bohaterów Powstania Listopadowego
Wielokulturowość Biłgoraja
J. Pol, Biłgoraj i okolice (ebook, online dostępne są tylko fragmenty książki)
M. Kurzyna, NATURA POWIATU BIŁGORAJSKIEGO (bogato ilustrowany album)
SPORT W MIEŚCIE BIŁGORAJ
Kluby sportowe w Biłgoraju (pełny wykaz na stronie UM, w sumie obejmuje 24 kluby, fundacje, stowarzyszenia związane ze sportem)
Ośrodek Sportu i Rekreacji w Biłgoraju (instytucja istnieje od 1973, jej strona WWW zawiera wiele zakładek wewnętrznych, np. rozgrywki ligowe, szkółka piłkarska, zajęcia i zawody sportowe, obiekty)
Ewidencja Uczniowskich Klubów Sportowych w Biłgoraju (w wykazie znajdują się następujące kluby: MŁODZIEŻOWY KLUB SPORTOWY „BASKET” ; Uczniowski Klub Sportowy, Turystyczny Uczniowski Klub Sportowy Biłgoraj, UKS Football Academy Biłgoraj, Uczniowski Klub Sportowy „MOTO-KART” ENERGETYK, Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy w Bołgoraju; Uczniowski Klub Sportowy „LEŚNIK”)
Ewidencja klubów sportowych działających w formie stowarzyszenia (w wykazie znajdują się: Ludowy Klub Sportowy „ZNICZ” w Biłgoraju, „ŁADA 1945” Biłgoraj, Klub Sportowy Pasja)
Ludowy Klub Sportowy „ZNICZ” w Biłgoraju
50-LECIE LUDOWEGO KLUBU SPORTOWEGO „ZNICZ” BIŁGORAJ
Ludowy Klub Sportowy „Znicz” w Biłgoraju
ŁADA 1945 Biłgoraj (oficjalna strona klubu)
ŁADA 1945 Biłgoraj (historia klubu)
ŁADA 1945 Biłgoraj (na Wikipedii)
ŁADA 1945 Biłgoraj (wyniki meczów IV ligi)
Klub Sportowy „Pasja” w Biłgoraju (podnoszenie ciężarów)
Klub Sportowy „Pasja” w Biłgoraju na fb
Stowarzyszenie Klub Sportowy „TEAM INSANITY”
Uczniowski Klub Sportowy „Leśnik” w Biłgoraju (siatkówka)
Międzyszkolny Klub Sportowy w Biłgoraju (piłka ręczna)
Międzyszkolny Klub Sportowy w Biłgoraju na fb
Powiatowe Stowarzyszenie Sportu Szkolnego w Biłgoraju
Klub Sportowy „Street Workout” w Biłgoraju
Biłgorajski Klub Karate Tradycyjnego
Rekreacyjno-Wypoczynkowy Klub Sportowy „Sparta” w Biłgoraju (sekcja pływacka)
Biłgorajskie Stowarzyszenie Kolarzy (kolarstwo)
Młodzieżowy Klub Sportowy „Basket” w Biłgoraju (piłka koszykowa)
Uczniowski Klub Sportowy „Football Academy” Biłgoraj
UKS Moto-Kart „Energetyk” w Biłgoraju (sporty motorowe)
Stowarzyszenie BKS Biłgoraj (piłka nożna)
VIDEOTEKA
Liczne filmiki okolicznościowe dotyczące życia miasta obecne są na stronach wymienionych wyżej telewizji lokalnych (patrz: MEDIA LOKALNE I AKTUALNOŚCI), np. Biłgorajska Telewizja Kablowa . Własne nagrania, o podobnym („wydarzeniowym”) charakterze przygotowują też miejskie instytucje kultury i sportu (np. Łada Biłgoraj TV ) oraz fundacje i stowarzyszenia. „Żyją” one najczęściej na kanale Youtube (z tagiem Biłgoraj). Swój spory udział w produkcji filmów ma Urząd Miasta, np. film Biłgoraj 445 LAT MIASTA z 2023. Filmy natury krajoznawczej tworzą niezależni blogerzy, np. –Biłgoraj – wrota do Roztocza Sporo filmów pokazuje Biłgoraj z lotu ptaka z wykorzystaniem dronów. Na kanale Youtube znaleźć można również oryginalne filmy autorskie, rzec można niezależne, patrz np. Biłgoraj. Stąd jestem – tu zostaję
Nazwa, przynależność administracyjna
Nazwa Biłgoraj: Bielgoray (1578), Biełgoray (1626), Biłgoray (1663, 1796, 1827), dziś Biłgoraj. Miasto zostało założone na obszarze językowym z licznymi cechami ukraińskimi, stąd wahania Bieł/Bił, por. ukr. Biłyj – biały [Rymunt, t. 1, 2004, 199]. Wydaje się, że sama nazwa była starsza niż miasto i składała się z dwu członów. Drugi „goraj” – posiada cechy topograficzne i oznacza miejsce górzyste, wyniosłość. Człon pierwszy zapisany pierwotnie jako „Bieł” można interpretować jako biały. Stąd wniosek, że pierwotne określenie wyniosłości na którym lokowano miasto to „Biały Goraj” w odróżnieniu od już funkcjonującego w innym miejscu Goraja [Dzieje Biłgoraja, 25].
Biłgoraj w okresie staropolskim znajdował się na południowych krańcach ziemi lubelskiej. Już od momentu lokacji znalazł się w powiecie urzędowskim województwa lubelskiego.
W 1772 r. miasto przeszło pod panowanie Austrii. W 1773 r. miasto weszło w skład nowoutworzonego cyrkułu bełskiego z siedzibą w Zamościu, który podzielono na 8 dystryktów. Po dwu latach postanowiono ograniczyć ich liczbę do 3 i na siedzibę jednego z nich wytypowano Biłgoraj. Po 4 latach w 1776 r. miasto i okolice zostały na dwa dziesięciolecia zwrócone Rzeczypospolitej. Na nowo w granicach monarchii Habsburgów Biłgoraj znalazł się w wyniku trzeciego rozbioru w 1795 r. jako część Galicji Zachodniej (Nowej), obejmującej ziemie przejęte w wyniku ostatniego zaboru.
Te wcześniejsze określano jako Galicja Wschodnia. Wszedł w skład nowoutworzonego cyrkułu józefowskiego. W 1809 r. miasto znalazło sie w składzie Księstwa Warszawskiego, zaliczane do departamentu lubelskiego i powiatu tarnogrodzkiego. W 1815 r. Biłgoraj przeszedł pod panowanie rosyjskie jako część Królestwa Polskiego, zwanego Kongresowym. Administracyjnie znajdował się w województwie lubelskim. W 1816 r. dokonano pewnych zmian i Biłgoraj pozostając w województwie lubelskim, znalazł się w obwodzie zamojskim z siedzibą w Janowie [Ćwik, Reder, 1977, 59, 65, 74, 79; Dzieje Biłgoraja, 75; Tabela miast, I, 23; ]
https://bg.uwb.edu.pl/TKKP
W 1837 r. przeprowadzono kolejne zmiany zastępując województwa guberniami. W 1842 r. jednostki niższego rzędu – powiaty, przemianowano na okręgi. W 1866 r. Biłgoraj stał się stolicą powiatu w zreformowanej guberni lubelskiej [Ćwik, Reder, 1977; Dzieje Biłgoraja, 91, 103, 105; Skakuj, 2005, 36]. W 1912 r. wyodrębniono nową gubernię chełmską i przyłączono do niej Biłgoraj jako siedzibę jednego z powiatów [Ćwik, Reder, 1977, 107]. W czasie I wojny światowej Biłgoraj znajdował się w generał-gubernatorstwie lubelskim, jako siedziba jednego z obwodów. [Ćwik, Reder, 1977, 107]
Po odzyskaniu niepodległości decyzją sejmu 2 sierpnia 1919 r. utworzono województwo lubelskie złożone z 19 powiatów. Jednym z nich był powiat biłgorajski z siedzibą w Biłgoraju. [Ćwik, Reder, 1977, 124-125, 133; Dzieje Biłgoraja, 160]
igrek.amzp.pl
W czasie II wojny światowej w Biłgoraju miał swoją siedzibę jeden z Kreishauptmannschaftów dystryktu lubelskiego. Obejmował przedwojenny powiat biłgorajski do którego włączono kilka sąsiednich gmin. Pierwszym biłgorajskim starostą w tym okresie został dr Werner Ansel (do 27 lipca 1943 r.), później Hans Augustin i Löwer. W mieście usytuowano szereg urzędów z niemieckimi władzami: Starostwo Powiatowe (Kreishauptmannschaft), Wydział Powiatowy (Gemeindeverband), Agronom Powiatowy (Kreislandwirt), Urząd Pracy (Arbeitsamt), Urząd Techniczny, Urząd Skarbowy, Inspektorat Szkolny, Sąd Grodzki a także komendy różnych rodzajów policji: Gestapo, Policji Kryminalnej, Żandarmerii, Pomocniczej Policji Porządkowej, Policji Leśnej, Policji Polskiej, Policji Ukraińskiej i Policji Żydowskiej. Stacjonował tutaj oddział Policji Ochronnej i znajdował się też garnizon wojska niemieckiego [Ćwik, Reder, 1977, 145-151; Dzieje Biłgoraja, 223; Drabik, 2022, 8; Bereza, 2022, 30].
Po II wojnie światowej Biłgoraj znajdował się w województwie lubelskim [Ćwik, Reder, 1977, 159]. W dniu 8 października 1946 r. Miejska Rada Narodowa podjęła decyzję o włączeniu w granicę miasta wsi Puszcza Solska. Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie zatwierdziła to dopiero w dniu 5 października 1954 r. [Dzieje Biłgoraja, 268]
Mikrotoponimia
Biłgoraj został lokowany na wyniosłości, kształtem przypominającej trójkąt, na lewym brzegu Polskiej Łady (obecnie Biała Łada), w miejscu, gdzie czyniła ona znaczne rozlewisko. W pobliżu prawie pod kątem prostym zbliża się do niej od wschodu Łada Ruska (Czarna Łada), ale rzeki te nie łączą się, tylko płyną dalej równolegle w odległości kilkuset metrów. Oś miasta stanowiła droga prowadząca z Tarnogrodu w kierunku rynku. Zabagnione tereny na północ od miasta uniemożliwiały dalszą podróż w tym kierunku i dlatego szlak skręcał w kierunku przeprawy przez rzekę i dalej rozwidlał się w kierunku Krzeszowa lub Goraja i Lublina. Być może był to układ drożny jeszcze sprzed lokacji miasta, który został wkomponowany w rozmierzane miasta. Główna ulica prowadząca od bramy do rynku nosiła nazwę ulicy Cerkiewnej. Na północ od rynku wytyczono ulicę Szewską. W kierunku bramy Tarnogrodzkiej z narożników rynku biegły jeszcze dwie ulice, od zachodu Nadstawna a od wschodu Tarnogrodzka. Równolegle od tej ostatniej wytyczono jeszcze jedną ulicę, która w XVIII w. nosiła nazwę Morwowa. [Dzieje Biłgoraja, 18-19].
W 1599 r. przy rozgraniczaniu dóbr biłgorajskich od dóbr Ordynacji Zamojskiej pojawiły się nazwy „Piotrowe Stawki”, wzniesienie „Grzęda”, rzeka „Brzoska” [Dzieje Biłgoraja, 25].
Pod koniec XVIII w. w mieście rolę głównej arterii pełniła ulica Tarnogrodzka, poza nią funkcjonowały jeszcze: Szewska, Morowa, Nadstawna, Cerkiewna, Rynkowa Zatylna, Radzięcka. Przy bramie lubelskiej znajdowała się bóźnica i zabudowania żydowskie, przy bramie Tarnogrodzkiej zlokalizowane były zabudowania unickie a zabudowania parafii katolickiej (plebania, dom wikariusza, szpital ubogich, organistówka wraz ze szkołą parafialną oraz 13 zabudowań poddanych proboszcza) obejmowały obszar przy bramie Zamojskiej. [Dzieje Biłgoraja, 38-39]
W początku XIX w. sieć uliczna Biłgoraja obejmowała rynek oraz znane już ulice: Morowa, Tarnogrodzka, Nadstawna, Radzięcka i Cerkiewna oraz Szewska, ale dotychczasowe przedmieścia właściwie połączyły się z miastem i przebiegające przez nie trakty zyskały nazwy ulic: Lubelskiej, Zamojskiej a dotychczasowa ulica Tarnogrodzka znacznie się wydłużyła obejmując tą nazwą także ulicę przebiegającą przez przedmieście tarnogrodzkie i stając się główną ulicą miasta. Obok tych wymienionych ośmiu ulic było jeszcze 10 niewielkich uliczek, bez nazwy, łączących wschodnie i zachodnie dzielnice miasta. Miasto rozrastało się w kierunku wschodnim i północnym, gdyż od zachodu utrudniały to błotniste brzegi Łady a od południa posiadłości dworskie. [Dzieje Biłgoraja, 78]
Rożnówka – dzielnica Biłgoraja powstała wokół koszar, wzniesionych po 1880 za ulicami Zamojską i Tarnogrodzką, która swą nazwę wzięła od pobliskiego folwarku. Mieszkała tam w uboga ludność trudniąca się rozmaitymi pracami przy wojsku: porządkowymi w koszarach, usługowymi dla żołnierzy, prostytucją i przestępczością. [Dzieje Biłgoraja, 88]
W Biłgoraju część przetrzymywanych więźniów rozstrzeliwano w czasie II wojny światowej na miejscu w tzw. Brzezinkach lub na Piaskowej Górze [Dzieje Biłgoraja, 236]
Po wojnie nastąpiła stopniowa odbudowa miasta. Centrum odbudowano w latach 1965-1970. Pojawiły się nowe dzielnice mieszkaniowe „Piaski”, Osiedle im. 22 Lipca na Rożnówce, oraz nowe ulice: Długa, Cegielniana, Sitarska. W 1966 r. oddano do użytku nowy Ratusz. [Dzieje Biłgoraja, 286]
Antroponimia
Z 1599 r. pochodzi informacja o zbiegłych do Biłgoraja poddanych z okolicznych wsi: Hawryła ze wsi Piskorzowicz, Wojciecha Marę Bieguna, Stanisława Fiedorka, Stanisława Dupkę, Jana Fromsio, Marcina Siemszę, Piotra Kiepura, Stanisława Więczka ze wsi Zwolej, Ihnata Polaczka, Fedora brata jego, Fedka Bossaka ze wsi Korchowa, Antona z miasteczka Ternogroda, Marka Androszowicza, Piotra Mrowki, Denisa Hownowego, Wojciecha Konopczyka z Bukowiny, Marcina Rogatego ze wsi Lipiny, Sawki Zombow, Konrada, Chaimka, Jana Letę, Fedka Kaczorowego pasierba ze wsi Płoszczy, Konrada syna Maczkowego, Ziembiela, Wasiełka, Wadzilisza, Fedora, Fedka, Patokcze, Aałbka(sic) Ihnata. Dzięki temu wiemy skąd pochodzili mieszkańcy dość szybko rozwijającego się miasta w pierwszych latach po lokacji – po części z wsi sąsiednich i okolicznych miast. Na wytoczonym procesie wójt wraz z czterema ławnikami oświadczyli, że mieszkają oni w mieście od przeszło trzech lat i zgodnie ze zwyczajem uważani są za „zasiedziałych”. Stąd zapewne pozwolono im zostać w Biłgoraju [Dzieje Biłgoraja, 23]
W 1671 r. wójtem był Paweł Kucharzewski, w 1699 r. Maciej Solecki, w latach 1708-1712 Adam Szczurek, w roku 1747 Antoni Jankoś, w 1771 Wojciech Krukowski, w latach 1779-1782 Mikołaj Ciotuski, w latach 1784-1786 Bartłomiej Wachowicz. Ławnikami zas byli: w 1671 Wojciech Zwoliński, Szymon Biały, Jan Hrynkowicz, Jan Łucka, Szymon Kargol, w 1779 Wojciech Pogłód, w 1780 Sebastian Łobodziński, w 1781 Tomasz Munik i Tomasz Książek. W radzie miejskiej w 1660 r. zasiadali: Paweł Pogłodzik, Maciej Dacki, Wojciech Kordys oraz Wojciech Wesołowski, natomiast w 1747 r.: Łukasz Rebertowski, Szymon Iwańczak, Walenty Sekulski, Maciej Kiełbasa. Ponadto rajcami w 1671 r. byli: Jan Buliński, Piotr Pokora i Tomasz Matraś, w 1699 r. Jakub Piekoziński i Stanisław Pogłód, w 1708 Jędrzej Adamek I Bazyli Cyranowicz, w 1712 Stanisław Tygiel, w 1746 Marcin Jarcholski, Walenty Sekulski, Maciej Kiełbasa, w 1771 Jan Łuszczek, Krzysztof Iwańczyk, w 1778 Sebastian Matraś, w 1781 i 1782 Stanisław Sochacki, Jakub Patryniak, Andrzej Rogoźnik, w 1786 Piotr Ciotuski i Benedykt Koczot [Dzieje Biłgoraja, 56-58]
W 1811 r. burmistrzem Biłgoraja został na mocy dekretu księcia warszawskiego Fryderyka Augusta Ignacy Starzyński i był nim aż do śmierci w 1842 r. Wspierali go ławnicy: Antoni Bieliński, Sebastian Grabiński, Kazimierz Bienia, walenty Buczek, Jan Zieniewicz i Michał Szczurkowski. Następnym burmistrzem do 1848 r. był Maciej Jaszowski a następnie Modzelewski, Waligórski i Borkowski a przed wybuchem powstania styczniowego urząd objął Antoni Maluczkiewicz, który za udział w organizacji spiskowej został aresztowany i wywieziony w głąb Rosji. W okresie powstania p.o. burmistrza był Duchiński. W 1864 r. burmistrzem został Aleksander Skrobański a po nim: Walerian Żarliński, Bronisław Dudziński i Jan Żabicki. Prawdopodobnie byli to ludzie spoza miasta a od połowy lat osiemdziesiątych zastąpili ich wyłącznie urzędnicy rosyjscy, często oficerowie rezerwy: Feliks Marczewski, Michał Aleksiejewicz Kojszewski, Aleksander Anisemowicz Makarow, Aleksiej Stiepanowicz Moszkin, Józef Mironowicz Łappo, Michał Michajłowicz Meier, Wasilij Wasiljewicz Leskiewicz, Iwan Iwanowicz Makarewicz, Julian Andriejewicz Waśkowski (1898-1903), Michał Szajnowicz (od 1909 do wybuchu I wojny światowej). Ławnikami wówczas byli m.in. w 1912 r. Franciszek Kłosek, Józef Borowski, Stanisław Książek i Michał Paczos. Kolejnymi burmistrzami miasta w okresie międzywojennym byli: Bolesław Zarzycki (1918- marzec 1921), Franciszek Wolski (marzec-czerwiec 1921), Roman Mędrzecki (od lipca do listopada 1922), Kazimierz Głogowski (od grudnia 1922-do marca 1923), Jan Brodowski (od marca 1923-do października 1927), Władysław Kabat (od października 1927- do lutego 1933), Jan Brodowski (od lutego 1933 do listopada 1937), Mieczysław Kucharski (zaledwie 4 miesiące) a po nim Kazimierz Kryński aż do czerwca 1940 r. [Dzieje Biłgoraja, 161-162]. W okresie okupacji niemieckiej początkowo pozostawiono Kazimierza Kryńskiego burmistrzem, ale już w marcu 1940 zastąpił go mianowany przez starostę Eugeniusz Galiński, który pozostał nim aż do końca okupacji. Powołano też dwu ławników i sekretarza Antoniego Książka. Razem tworzyli oni Zarząd Miejski [Dzieje Biłgoraja, 224].
Po II wojnie światowej przewodniczącymi Miejskiej rady Narodowej byli: Czesław Morawski (28 VII 1944-20 XII 1944), ks. Bronisław Kiełbasa (14 I 1945-20 III 1946), Bronisław Bentkowski (do 25 X 1946) i Ignacy Czarnecki (do 20 III 1950). Burmistrzami wybieranymi przez MRN byli: Bronisław Bentkowski (29 VII 1944-12 VI 1945), Wacław Skakuj (do 30 I 1947), Wiktor Srebrny (do 19 VII 1949), Paweł Bogusław Tochman (do 4 III 1959) i Wojciech Dobrowolski (do 20 III 1950). Przewodniczącymi Prezydium Miejskiej Rady Narodowej byli: Wojciech Dobrowolski (20 III 1950-17 XI 1959), Jan Lekan (do 17 X 1952) i Kazimierz Ludwik (do 30 XI 1973) [Dzieje Biłgoraja, 269-270]
Na początku XIX w. bogatszymi mieszkańcami miasta byli: Stefan Zieniewicz, Walenty Buczek, Wojciech Kłosek, Wawrzyniec Dzida, Paweł Mazurek, Antoni Bieliński. Funkcję kasera miejskiego pełnili w 1810 r. Kazimierz Kowalski, później Paweł Mazurek, Stanisław Skorupski, Maciej Wójcik, Michał Szubiak. W 1848 r. kancelistą był Kłapiński, policjantem Oleszko Wasąg, uczniem ślusarskim Józef Terlecki a zastępcą burmistrza i kasjerem Antoni Matuszkiwiecz [Dzieje Biłgoraja, 96-101]
Wśród sitarzy biłgorajskich można wymienić rodziny: Budzyńskich, Buiłków, Iwańczaków, Kłosków, Książków, Kucharskich, Łazarowiczów, Łońskich, Malawskich, Małysów, Marchewków, Matrasiów, Okoniewskich, Pogorzelskich, Sikorskich, Skrobańskich, Sowów, Szczurkowskich, [Dzieje Biłgoraja, 119-120, 168].
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
W trakcie kwerendy i systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1985, 1989 i 1996 w granicach miasta zinwentaryzowano 32 stanowiska o charakterze głównie śladów osadniczych, w kilku przypadkach obozowisk/osad. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej i zabytków pozaceramicznych wyróżniono kilka epizodów i horyzontów chronologicznych. Najstarsze zabytki krzemienne – blisko 100 wytworów i półwytworów pochodzących głównie z mezolitu (brak afiliacji kulturowej) zebrał Michał Pękalski poza miastem [Kozłowski 1967, 124; tenże 1969, 99, 104; także Garbacz 1982, passim]. Kolejny horyzont chronologiczny należy odnieść do neolitu – okresu środkowego (kultura pucharów lejkowatych) i późnego (kultura ceramiki sznurowej?), kolejny epoki brązu – fazy wczesnej (osada kultura trzciniecka) i późnej (osada kultura łużycka) i wczesnej epoki żelaza (m.in. skarb monet rzymskich – Pękalski 1956, 113; także Kunisz 1973, 152; Kokowski 1982, 168; Grochecki 2023, 17, 27; Kuraś 2008, 71–72; osada kultury przeworskiej). Stwierdzono także osadnictwo z nieznanego okresu wczesnego średniowiecza (być może z tym horyzontem należy łączyć domniemane grodzisko na uroczysku „za basztą” – Pękalski 1952, 19; także Nosek 1957, 349) i czasów nowożytnych (w zakresie XVII-XVIII w.). Zarówno znaleziska przeddziejowe, jak i z czasów historycznych stanowią pozostałości po siedliskach i bliżej nieokreślonej aktywności gospodarczej, np. związanej z hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną, uprawą pól. Z rejonu miasta pochodzą również luźne znaleziska pradziejowe uzyskane w nieznanych okolicznościach: kamienne topory, krzemienne siekiery i inne wyroby – nieokreślonej afiliacji kulturowej [m.in. Pękalski 1957, 207 i n.; Garbacz 1982, passim; Głosik 1993, 211; także zbiory MB] [NID, AZP obszary: 92-82, 92-83, 93-82 i 93-83; także Machnik 1959, 70; Taras 1995, 218; Głosik 1983, 230-231].
Ponadto z rejonu miasta pochodzą kolejne znaleziska przypadkowe: krzemienne płoszcze z wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka) [Libera archiwum] i nóż sierpowaty (kultura trzciniecka lub łużycka) [Libera archiwum], sierp wykonany z brązu (kultura łużycka) [Kłosińska 2005], żelazna ostroga (kultura przeworska) [Sadowski 2010].
Pierwsza wzmianka o osadzie, lokacja miasta i jego zabudowa
Początki Biłgoraja są znane dzięki treści przywileju lokacyjnego wpisanego do Metryki Koronnej [AGAD, MK, ks. 117, k. 215v-218]. Został wystawiony przez króla Stefana Batorego we Lwowie 10 IX 1578 r. dla Adama Gorajskiego, jako nagroda za wierne usługi oddane Rzeczypospolitej. Król pozwolił mu założyć i zbudować „na nowym korzeniu miasto nazwane Biłgoraj”. Mieszczanie otrzymali też 8 lat zwolnienia od wszelkich podatków i świadczeń na rzecz państwa oraz targowego w miastach [Tamże, k. 216; Dzieje Biłgoraja, 15-17].
Targi tygodniowe miały odbywać się w soboty a doroczne jarmarki zostały wyznaczone na św. Walentego (14 II), św. Erazma (3 VI) oraz św. Michała Archanioła (29 IX). Miasto otrzymało też prawo do swobodnego handlu mięsem, co gwarantowało dobre zaopatrzenie w żywność, zapobiegając jednocześnie zwyżce cen. Przy okazji potwierdzenia przywileju lokacyjnego przez Zygmunta III Wazę 15 XI 1611 r. zmieniono terminy jarmarków biłgorajskich. Uwzględniono lokację kolejnych miast w okolicy, zrezygnowano z jarmarku czerwcowego zbiegającego się z jarmarkiem zamojskim i zimowego zbiegającego się z jarmarkiem lubelskim. Nowe terminy wyznaczono na 6 stycznia, 29 marca-2 maja, 6 sierpnia i 29 września. Teraz ten wiosenny poprzedzał jarmark zamojski a letni skorelowano z tymi odbywanymi w Lublinie, Jarosławiu i Tarnogrodzie. W 1693 r. doszło do reorganizacji jarmarków biłgorajskich. Bez zmian zostały tylko dwa poprzednie, styczniowy (6 I) i sierpniowy (6 VIII). Jarmark wiosenny poprzednio ruchomy wyznaczono na św. Jerzego (23 IV), jesienny przesunięto z 29 na 27 IX oraz dodano 4 nowe: na św. Macieja (24 I0), na Boże Ciało (21 V-24 VI), Marię Magdalenę ((22 VII) oraz św. Mikołaja (6 XII). W początku XIX w. było już ich 10, w 1843 r. doszedł jeszcze 11, ale po 1850 ograniczono ich liczbę do 6. Targi odbywały się we wtorki i piątki. Biłgoraj był ważnym centrum wymiany handlowej dla południowej Lubelszczyzny oraz miejscem gdzie kupcy z sąsiednich terenów kupowali ziemiopłody z Ordynacji Zamojskiej i innych okolicznych dóbr, wykorzystając do ich spławu nieodległy port w Krzeszowie.
Zabudowa Biłgoraja była drewniana, w połowie XIX w. dzięki zachowanemu planowi miasta z 1849 r. można wyróżnić: podłużne centrum z rynkiem, Jurydykę Plebańską, Przedmieście Tarnogrodzkie, Przedmieście Lubelskie, Przedmieście Zamojskie. \
Na rynku znajdował się drewniany zapewne ratusz a wokół niego przy ścianach skupiały się budy, kramy i stragany, na których w czasie targów i jarmarków sprzedawcy wykładali swe towary. W pobliżu ratusza znajdowała się też waga miejska. W 1802 r. na Przedmieściu Zamojskim było 39 domów, 35 na Tarnogrodzkim, 24 na Lubelskim. Domy kryte były gontem lub dranicami, a niekiedy słomą. Ściany bielono wapnem oraz tynkowano. Budowane były często bokiem do ulicy. W kolejnych dziesięcioleciach XIX w. brak było budynku ratusza a magistrat mieścił się w wynajmowanych domach. W drugiej połowie stulecia zajmował połowę piętrowego domu usytuowanego centralnie w Rynku, gdzie na dole znajdowały się sklepy i był własnością kupca i finansisty Szmula Szwerdszarfa. [Dzieje Biłgoraja, 36-39, 96, 122-123]
W 1918 r. zabudowa miasta nadal była drewniana. Jedynie przy Rynku i ulicach Tarnogrodzkiej i Morowej znajdowało się kilkanaście parterowych lub jednopiętrowych domów murowanych. Przy ulicach Nadstawnej i Tarnogrodzkiej skupiały się zagrody sitarskie.
Natomiast południowa część ul. Morowej charakteryzowała się zabudową tatarską, czyli niskimi, drewnianymi domami bez okien od ulicy z niewysokimi wejściami. Na Rynku sytuowały się obszerny murowany Ratusz i remiza strażacka. W mieście znajdowały się trzy murowane świątynie: dwa kościoły i synagoga. Przy kościele św. Jerzego znajdowały się dwa skwery, przy ul. Morwowej istniał cmentarz żydowski a dwa cmentarze katolickie usytuowane były za rzeką Biała Łada, przy drodze do Lublina. Jedynie ulica Zamojska i Tarnogrodzka na długości 1,5 km i 300 metrowy fragment ul. Lubelskiej posiadał nawierzchnię brukowaną. W mieście było zaledwie 5 latarni naftowych (przed ratuszem, kościołem parafialnym, apteką i na rogatce lubelskiej i zamojskiej). W mieście było 8 drewnianych studni. W skład obszaru tego ośrodka wchodziły też grunty orne określane jako: Ogrody i Półćwiartki oraz łąki – Sigiełki i Kępy. Były też grunty określane jako Piaski. Na południowy zachód od rogatki tarnogrodzkiej rozciągało się osiedle biedoty miejskiej – Rożnówka. W 1919 r. obszar Biłgoraja uległ powiększeniu o osiedle i folwark Rożnówka oraz wsie Bojary i Rożnówka-Stawy. [Dzieje Biłgoraja, 159]
Właściciele i zarządcy
Od końca XIV w. okolice dzisiejszego Biłgoraja znajdowały się w posiadaniu potomków Dymitra z Goraja i jego brata Iwona. Jeden z nich, Adam Gorajski – najmłodszy syn Jana Gorajskiego i Anny z Osmólskich, przeprowadził lokację miasta. [PSB, t. 8, s. 281]. Po jego śmierci w 1602 r. Biłgoraj odziedziczył jego syn Zbigniew, który wystarał się o potwierdzenie przywileju lokacyjnego 15 XI 1611 r. [Dzieje Biłgoraja, 24]. Po jego śmierci (1655) zadłużony majątek odziedziczyli synowie, którzy szybko jednak umierali. Pierwszy zmarł Adam, następnie Rafał (koniec 1659 lub początek 1660 r.) oraz Teodor (1664), nie pozostawiając potomstwa. Włość przeszła więc w ręce trzech córek Zbigniewa Gorajskiego, bowiem czwarta Elżbieta umarła w 1650 r. Zofia poślubiła Adama Suchodolskiego a po jego śmierci w 1658 r. wyszła ponownie za mąż za Jana Teodoryka Potockiego. Teofila poślubiła z kolei Władysława Reja a Bogumiła – Krzysztofa Sędziwoja Potockiego a następnie Jana Butlera. Podziału dóbr dokonano 6 III 1665 r., w wyniku którego Biłgoraj przypadł Teofili Rejowej. Rejowie potwierdzili wcześniejsze przywileje, Teofila nadzorowała odbudowę zniszczonego i wyludnionego miasta. Po śmierci męża w 1683 r. wyszła ponownie za mąż za Jana Bogusława Fredrę, kasztelana lwowskiego, z którym się rozwiodła. Jej nowy adorator kasztelan żmudzki Eustachy Grothus, próbował przejąć Biłgoraj, ale wobec oporu rodziny Teofili wycofał się z tego pomysłu. 18 IV 1693 r. zwrócił włość biłgorajską Teofili, która sprzedała ją 22 VIII 1693 r. referendarzowi koronnemu Stanisławowi Antoniemu Szczuce. Nowy właściciel, ignorując dalsze pozwy rodziny poprzedniej właścicielki, przystąpił do reorganizacji dóbr. Już w 1693 r. postarał się o dokument reorganizujący jarmarki w Biłgoraju, których miało być aż osiem. Nowy właściciel Biłgoraja ożenił się z Konstancją Marią Potocką i to ona po śmierci męża w 1710 r. przejęła administrację dóbr biłgorajskich. W 1726 r. rządy w Biłgoraju przejął jej syn Marcin Leopold Szczuka, ale zmarł w styczniu 1728 r. Dobra przeszły na jego siostrę Wiktorię – żonę generała artylerii Jana Stanisława Kątskiego, która weszła w posiadanie Biłgoraja w 1733 r., ale zmarła dwa lata później. Jej spadkobierczynią była małoletnia córka Marianna Kątska a jej opiekun starosta lwowski Joachim Potocki wydał ją za mąż za Eustachego Potockiego. Potoccy jako posiadacze wielu dóbr rzadko bywali w Biłgoraju pozostawiając miasto w rękach dzierżawców. Na początku 1768 r. zmarła Marianna a zaraz po niej 23 lutego jej mąż. Opiekunką małoletnich dzieci zmarłego małżeństwa została ich ciotka Katarzyna z Potockich Kossakowska. Opiekowała się ona majątkiem do 25 V 1779 r., gdy dokonano jego podziału. Biłgoraj wraz z okolicznymi wsiami przypadł najmłodszemu Janowi, staroście brzostowskiemu, rotmistrzowi kawalerii narodowej. Człowiek ten zainteresowany karierą i wielką polityką nie miał czasu na zajmowanie się coraz bardziej zadłużonymi dobrami i 3 VII 1786 r. zrezygnował z włości biłgorajskiej na rzecz brata Stanisława Kostki. Był on właścicielem miasta aż do 1802 r., gdy przekazał je do dyspozycji Komisji Bankowej, która regulowała wierzytelności upadłego banku Antoniego Protazego (Prota) Potockiego, krewniaka ówczesnego właściciela.
Dobra biłgorajskie zostały podzielone między 8 wierzycieli Prota Potockiego. Mąż jednej z wierzycielek, Eleonory Nowakowskiej – Stanisław, spłacił pozostałych w latach 1803-1806 i został samodzielnym dziedzicem Biłgoraja. Była to rodzina niedawno nobilitowana a sam Stanisław zrobił karierę na dworze ostatniego polskiego monarchy zostając szambelanem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Prowadził też kancelarię we Lwowie i działając w konspiracji werbował w Galicji ochotników do Legionów, gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Był sędzią pokoju powiatu tarnogrodzkiego i radcą departamentu lubelskiego. Rezydował w pałacu w Rożnówce pod Biłgorajem. Zmarł w 1841 r. i został pochowany w kościele parafialnym w Biłgoraju. Dobra biłgorajskie przekazał swym małoletnim dzieciom z drugiego małżeństwa z Teresą Jadwigą Szczygielską. Jednak ciążące na dobrach długi powiększone zostały jeszcze przez wystawne życie wdowy a następnie jej starszego syna Edwarda Maksymiliana, wyjątkowego utracjusza. W 1846 r. dobrom groziła licytacja, a sytuację postanowił wykorzystać mąż Teodory Nowakowskiej, jednej z córek Stanisława i Eleonory Nowakowskiej – Walerian Płatonow, wysoki urzędnik carski w Komisji Sprawiedliwości. Nie doczekawszy się obiecanych pieniędzy po śmierci ojca żony, doprowadził do zapisu obiecanego legatu na dobrach biłgorajskich i wykorzystując swą wysoką pozycję do 1850 r. spłacił młodszą linię Nowakowskich i stał się właścicielem Biłgoraja. Był nim do 1864 r. gdy sprzedał je Skarbowi Państwa. Skarb zaś oddał dobra wraz z miastem w dzierżawę na 14 lat Józefowi Goldmanowi, bogatemu finansiście z Tarnogrodu. [Dzieje Biłgoraja, 28-36]
Stosunki etniczne i wyznaniowe
Katolicy i ich kościoły
Podobno w początku XVII w. istniała w mieście kaplica, ale nie wiadomo gdzie konkretnie się znajdowała. Ważnym momentem dla katolików była fundacja w sąsiedniej wsi Puszczy Solskiej klasztoru i kościoła św. Marii Magdaleny staraniem Zamoyskich, co stało się w miejscu objawień w roku 1603 i 1615 patronki świątyni. Początkowo w 1604 r. miała znajdować się tam kaplica a następnie od 1621 r. wznoszono klasztor dla sprowadzonych Franciszkanów. Niewielka odległość od Biłgoraja mogła ułatwiać katolikom dostęp do nabożeństw. W samym mieście parafia i świątynia katolicka zaczęła funkcjonować pod koniec XVII w., pierwotnie przy drewnianej kaplicy a następnie przy drewnianym kościele wybudowanym w latach 1703–1704 z inicjatywy podkanclerzego Stanisława Antoniego Szczuki. Przez cały wiek XVIII pełnił on rolę głównego ośrodka życia religijnego i kulturalnego. W latach 1735–1755 w miejscu tej drewnianej świątyni zbudowano obecnie istniejący kościół. W 1741 roku z inicjatywy ks. Mroczkowskiego powstało Bractwo Świętej Trójcy. Miało ono charakter elitarnego stowarzyszenia, którego członkami byli przede wszystkim najbogatsi obywatele miasta. W drugiej połowie XVIII wieku bractwo posiadało znaczne dochody, płynące z sum ulokowanych na korzystny procent. Przy parafii działał również drewniany szpital, którego uposażenie stanowiły trzy kawałki pola, łąka oraz sumy pieniężne. Działała przy niej też szkoła parafialna. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1717 roku. Największy jej rozwój przypadał na II połowę XVIII wieku.
Do początku XIX w. parafia znajdowała się w granicach diecezji chełmskiej. W latach 1805–1807 tę jednostkę zlikwidowano, a parafia znalazła się w nowo powołanej diecezji lubelskiej. Zmienna była również przynależność dekanalna: w różnych okresach parafia należała m.in. do dekanatów z centrum w Turobinie, Urzędowie i Tarnogrodzie. W 1867 r. miasto stał się siedzibą nowo powołanego dekanatu Biłgoraj. W 1919 parafia przejęła kościół św. Jerzego, który dotąd był świątynią unicką, a później prawosławną. W latach 1919–1940 i 1945–1984 pełnił on funkcję świątyni rektoralnej. Parafia w Biłgoraju obejmowała nie tylko miasto, ale i okoliczne wsie. W 1870 r. należały do niej: Dyle, Gromada, Różnówka, Swioboda, Kajetanówka, Ignatówka, Bojary, Wola Mała i Duża, a także Majdan Gromadzki. W 1871 r. dołączone zostały miejscowości: Edwardówka, Cyncynopol, Rapy Dylańskie, Rapy Bojarskie i Zacisze. Na przestrzeni kolejnych lat granice parafii nie ulegały większym zmianom. W 1926 roku odbyła się kanoniczna erekcja Zgromadzenia Trzeciego Zakonu Świętego Franciszka przy parafii Biłgoraj, którego członkowie zajmowali się działalnością charytatywną oraz nauczaniem dzieci zasad wiary i katechizmu. W latach 1931–1939 swoim działaniem na terenie parafii odznaczyło się Towarzystwo Miłosierdzia Chrześcijańskiego Imienia Świętego Wincentego a’ Paulo. Towarzystwo zbierało dary dla najbiedniejszych oraz organizowało dla nich darmową kuchnię. 11 września 1939 r. kościół uległ zniszczeniu wraz z dużą częścią miasta. Nabożeństwa były odprawiane na ruinach spalonego kościoła. Dopiero w latach 1942–1944 kościół został pokryty dachem.
Kolejni proboszczowie parafii: 1717-1764 – ks. Jan Kanty Mroczkowski, 1764-1773 – ks. Maciej Sosnowski, 1773-1787 – ks. Andrzej Głaziński, 1787-1808 – ks. Łukasz Błazucki, 1809-1838 – ks. Bartłomiej Paczkiewicz, 1839 – ks. Paweł Żarski (administrator), 1840 – ks. Wincenty Kostecki (administrator), 1840–1845 – ks. Andrzej Łukasiewicz, 1845–1863 – ks. Bartłomiej Chwała, 1864–1865 – ks. Kamil Bojarski, 1865–1866 – ks. Paweł Winnicki, 1866 – ks. Apolinary Łopuski, 1866–1867 – ks. Michał Borkowski, 1867–1868 – ks. Ignacy Szczepański, 1868–1870 – ks. Filip Skurzyński, 1870–1886 – ks. Ludwik Mech, 1886–1887 – ks. Władysław Czarnecki, 1887–1903 – ks. Aleksander Wysocki, 1903–1952 – ks. Czesław Koziołkiewicz, 1952 – ks. Stanisław Krynicki, 1953–1967 – ks. Jan Kosior, 1967–1976 – ks. Czesław Dmochowski, 1976–1986 – ks. Edmund Markiewicz, 1986–1989 – ks. Eugeniusz Sośler, 1989–2005 – ks. Bogusław Wojtasiuk, 2005-2014 – ks. Józef Flis, od 2014 – ks. Jerzy Kołtun. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Parafia_Trójcy_Świętej_i_Wniebowzięcia_Najświętszej_Maryi_Panny_w_Biłgoraju#cite_note-2 ; https://www.wnmpbilgoraj.pl/index.php?id=historia]
W 1954 r. Puszcza Solska została włączona do Biłgoraja a wraz z nią tutejsza parafia. Jest nieco starsza od tej biłgorajskiej i być może tutejsza kaplica stanowiła pierwszą świątynię do której udawali się mieszkańcy miasta. W miejscu pierwotnie zalesionym na południe od Biłgoraja w latach 1603, 1615 miały miejsce cudowne objawienia św. Marii Magdaleny. Zainteresowały one właścicieli tych ziem Zamoyskich, którzy ufundowali tu klasztor franciszkanów i wznieśli kaplicę a później kościół oraz doprowadzili do powstania parafii i osady Puszcza Solska. Franciszkanie administrowali kościołem aż do 1864. Obecny kościół ukończono w 1928 r. W dniu 5 października 1954, wieś Puszcza Solska została urzędowo włączona w granice miasta i od tego czasu stanowi jego południowe osiedle a zarazem stała się kolejną parafią biłgorajską. [Kita, 2006]; [https://pl.wikipedia.org/wiki/Puszcza_Solska_(Biłgoraj)]
Kościół unicki i prawosławny
Pierwsza świątynia kościoła wschodniego w Biłgoraju powstała w połowie XVIII wieku. Dzisiejszy kościół został wybudowany w latach 1790-1793 dzięki inicjatywie ks. Jana Zieniewicza, przeznaczony dla miejscowych unitów. Jego konsekrację 28 maja 1798 r. przeprowadził grekokatolicki biskup chełmski Porfiriusz Skarbek-Ważyński. Sytuacja unitów pogorszyła się wraz z przejściem Biłgoraja do zaboru rosyjskiego w 1815 r. Władze dyskryminowały unitów, wyraźnie preferując i rozszerzając wpływy cerkwi prawosławnej. Działania te nasiliły się po upadku powstania styczniowego i doprowadziły w 1875 r. do likwidacji unickiej eparchii chełmskiej i uznania unitów za prawosławnych. W ten sposób dotychczasowa parafia unicka w Biłgoraju stała się prawosławna. Funkcję cerkwi dla prawosławnych obecny kościół św. Jerzego pełnił aż do I wojny światowej. Rosjanie opuścili miasto w 1915 i większość ludności prawosławnej uciekła na wschód. W 1916 cerkiew św. Jerzego opuścił ostatni prawosławny proboszcz, a świątynia została zamknięta. W 1919 r. polskie władze przekazały opuszczoną świątynię katolikom. Dawna cerkiew stała się kościołem rektoralnym. W tym samym roku został przeprowadzony remont, w wyniku którego zatarte zostały stylowe cechy obiektu, nadające mu dotąd cerkiewny charakter.
Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. Biłgoraj został zrujnowany, spalił się też parafialny kościół Trojcy Świętej, ale ostał się kościół św. Jerzego. W zaistniałej sytuacji niewielki kościół św. Jerzego stał się miejscem odprawiania nabożeństw dla całej parafii. Funkcję tę pełnił do 1940, kiedy władze niemieckie zadecydowały o odebraniu kościoła katolikom i o przekazaniu go ponownie w ręce prawosławnych. Funkcje cerkwi pełnił aż do 1945 r. Korzystali z niego głównie przebywający w mieście Ukraińcy, często kolaboranci. Po zakończeniu wojny świątynia po raz drugi znalazła się w rękach katolikow i ponownie zaczęła pełnić funkcję koscioła rektoralnego. 3 czerwca 1984 obiekt stał się kościołem parafialnym dla nowo erygowanej parafii św. Jerzego, powołanej do życia decyzją arcybiskupa lubelskiego Bolesława Pylaka.
W latach 2008–2015 w biłgorajskiej dzielnicy Puszcza Solska powstała nowa cerkiew prawosławna, której nadano wezwanie św. Jerzego Zwycięzcy, nawiązujące do imienia dawnej cerkwi (w obecnym kościele św. Jerzego). [Kita, 2006]
Protestanci
Właściciele Biłgoraja Gorajscy byli kalwinami i w chwili fundacji miasta zadbali przede wszystkim o swych współwyznawców fundując zbór, który znajdował się najprawdopodobniej w miejscu dzisiejszego kościoła parafialnego. W Biłgoraju odbywały się synody i konwokacje kalwińskie (1633, 1638, 1639, 1640, 1642, 1645, 1649, 1654). Ministrami (duchownymi) byli: Piotr Militis (przed 1614), Marcin Crocinius (1617), Jan Węgierski (1622), Paweł Obrębski (1623), Jan Dąbski (1627), Jan Grzybowski (1634–1641), Daniel Robonius (1641–1649), Samuel Decanus (1649–1650). Przy zborze kalwińskim funkcjonowała szkoła, znana z wysokiego poziomu nauczania. Prowadzili ją nauczyciele rekrutujący się z katechistów lub alumnów przygotowujących się do funkcji duchownego. Szkoła była dostępna dla wszystkich a utrzymywano ją z dochodów zboru. Wojny w połowie XVII wieku doprowadziły do kryzysu zboru i szkoły. Po przejściu Biłgoraja w ręce Teofili i Władysława Rejów działalność kalwinów osłabła, bowiem nowy właściciel przeszedł na katolicyzm. Zbór stopniowo ograniczał działalność, aż do całkowitego jej zaprzestania w II połowy XVII wieku. [https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/bilgoraj-historia-miasta/]; [https://pl.wikipedia.org/wiki/Kościół_św._Jerzego_w_Biłgoraju]
Żydzi
W 1616 roku Zbigniew Gorajski przyznał Żydom pełną swobodę osiedlania się w Biłgoraju, wyraził zgodę na budowanie domów oraz nabywanie i odsprzedawanie placów, pól i ogrodów. Zezwolił również na budowę bożnicy, domu dla rabina, kantora, szkolnika, oraz szpitala dla chorych, zajmującego dwa domy przy ul. Krzeszowskiej. Za miastem założono również cmentarz żydowski.
Żydzi byli zobligowani do ponoszenia wszelkich opłat miejskich, jednak w przyszłości miejsca te miały być wolne od wszelkich podatków i czynszów. Biłgorajscy Żydzi mogli również prowadzić wszelką działalność gospodarczą na równi z ludnością chrześcijańską. Gorajski powołał odrębny sąd, któremu podlegały kwestie żydowskie. Przywilej ten został potwierdzony w 1634 roku. W związku z wojnami XVII wieku, w mieście pozostało jedynie 12 Żydów. W następnych latach populacja żydowska się zwiększyła i w 1674 roku na ogólną liczbę 183 mieszkańców Biłgoraja było 40 Żydów. Wiek XVIII przyniósł dynamiczny wzrost liczby mieszkańców żydowskich – w 1765 roku stanowili oni 19,2 proc. ogółu ludności. Żydzi w Biłgoraju zamieszkiwali przede wszystkim rynek i przyległe do niego uliczki. Dokładne dane pojawiły się w 1760 roku, kiedy dokonano szczegółowego przeglądu mieszkańców Biłgoraja. Wiadomo, że spośród 45 domów przy rynku, 36 należało do Żydów. Zamieszkiwali oni również ul. Zatylną, Rynkową (14 domów), ul. Tarnogrodzką (10 domów), pojedyncze domostwa znajdowały się również na ul. Morowej oraz ul. Nadstawnej. Większość z tych ulic była jednak zamieszkiwana przez ludność chrześcijańską. W 1728 roku Żydzi otrzymali zgodę na budowę bożnicy i założenie cmentarza. W Biłgoraju istniały trzy cmentarze żydowskie. Do naszych czasów przetrwały jedynie resztki ostatniego kirkutu założone prawdopodobnie u schyłku XVIII wieku lub na początku XIX wieku. Ulokowano go za miastem, ponad 1,5 km na południe od rynku, na przedmieściu zwanym Piaski. Społeczność żydowska w Biłgoraju posiadała pewien zakres autonomii, której wyrazem była wyznaniowo-narodowościowa organizacja kahalna. Tutejsza gmina początkowo była podporządkowana kahałowi nadrzędnemu, którym był Szczebrzeszyn. W 1741 roku Józef Butler, ówczesny dziedzic Frampola i Radzięcina, podporządkował Żydów z tych miejscowości pod jurysdykcję starszych gminy biłgorajskiej. Kahał biłgorajski uzyskał wtedy w stosunku do nich prawo „obrachowywania podatków”, sądzenia wszystkich spraw, dawania ślubów, co spowodowało wzrost liczby członków gminy biłgorajskiej, a tym samym wzrost jej znaczenia. W okresie Królestwa Polskiego zniesiono organizację kahalną, wprowadzając na jej miejsce dozory bożnicze. Były one złożone z trzech osób, wybieranych na trzy lata. Obowiązkiem dozoru było m.in. ułożenie budżetu, nadzorowanie spraw związanych z administracją, a także wspomaganie ubogich. W 1871 roku dozory zastąpiono gminami wyznaniowymi. Równie ważne w tym okresie było nadanie Żydom w 1862 roku statusu częściowego równouprawnienia oraz wzrost popularności chasydyzmu. W okresie międzywojennym gminy były kontrolowane przez władze państwowe. Na dochody gmin składały się opłaty za ubój rytualny, z „pierwszeństwa z bożnicy”, z wydzielania miejsc na cmentarzu, z dzierżawy łaźni, z wypieku macy oraz przymusowej składki. Osobą stojącą na czele kahału (gmina żydowska) był rabin. Z akt metrykalnych z 1811 roku dowiadujemy się, że w tym czasie rolę tę pełnił Wigdor Majzels, aż do śmierci w 1819 roku. Kolejnym rabinem był Icchak Natan Note, zięć Wigdora Majzelsa (lata 1815–1864). Po jego śmierci rabinem został Nachum Palast, zięć Icchaka Natana Note.
W aktach pojawiają się również inni funkcjonariusze gminy: szkolnicy (Hersz Boruch, Ankiel Ant, Szmul Moszkowicz, Majlech Tober i Mojżesz Tauberman), kahalni duchowni (Chaim Irbach, Beniamin Wambergier, Lejba Lichsztral, Beniamin Szlajen, Szaja Kasner), kantorzy (Leyba Kurc, Herszek Sztrecher, Berko Sztruzer, Berek Wajsman, Mendel Kamel, Szloma Kamel), kasjerzy i pisacy „wiernicy” (Lejba Frenkiel, Chaim Kalksztajn, Abraham Lejbowicz, Lejba Lippe, Lejba Rotenberg, Szlomo Kamel), nauczyciele (Icyk Auchel, Wolf Herszkowicz, Leyba Ryngier, Josef Szarfman, Mojżesz Wanc), był także rzezak – Berek Wajsman. [https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/bilgoraj-sztetl- dostęp 1 X 2024]
Pierwsza bóżnica powstała w mieście niedługo po jej lokacji. Zbudowano ją przy Bramie Lubelskiej gdzie swoje domy mieli żydowscy mieszkańcy miasta. [Dzieje Biłgoraja, 38]. Była ona drewniana i wielokrotnie ulegała pożarom i zniszczeniom, zwłaszcza w okresie wojen. Dopiero po 1867 r., kiedy znowu uległa pożarowi, podjęto decyzję o budowie kamiennej synagogi w środkowozachodniej pierzei Rynku [Dzieje Biłgoraja, 84]. Tradycyjnie centralną instytucją życia żydowskiego była gmina wyznaniowa (okręg bożniczy), która pełniła funkcję swego rodzaju samorządu wyznaniowego. W jej gestii znajdowało się zaspokajanie duchowych potrzeb swoich członków oraz administrowanie majątkiem służącym temu celowi. W drugiej połowie XIX w. własnością gminy biłgorajskiej były: wybudowana w 1875 r. murowana synagoga, dwa bet- hamidrasze, mykwa, dwa cmentarze – stary (z XVIII w.) i nowy (z pierwszej polowy XIX w., położony na południe od miasta na tzw. Piaskach), cztery domy modlitwy oraz szkoła Talmud Tora. Władzę w okręgu bożniczym sprawował główny rabin gminy oraz trzech obieralnych członków dozoru bożniczego. Jak wynika ze źródeł archiwalnych, zarówno w Biłgoraju, jak i w wielu innych okręgach bożniczych guberni dość często w omawianym okresie dochodziło do spektakularnych konfliktów pomiędzy miejscową społecznością żydowską a władzami gminy. Konflikty te, mające głównie charakter oskarżeń o nadużycia finansowe, niejednokrotnie paraliżowały działalność gminy, a w sporadycznych przypadkach kończyły się odwołaniem w trybie przymusu administracyjnego jej władz. Sytuacja taka miała miejsce w Biłgoraju w 1887 r. Pochodzący ze Lwowa, ówczesny rabin miasta Nuchim Lejbowicz Palast wraz z trzema członkami dozoru bożniczego: Szmulem Szwerdszarfem, Nisonem Szturmem i Herszkiem Germanem, został oskarżony przez miejscową społeczność żydowską o trwające od dłuższego czasu przywłaszczanie podatku od uboju i sprzedaży mięsa koszernego oraz o nieprawidłowości przy oddawaniu w arendę dochodów gminy. Sprawa ta szybko stała się obiektem zainteresowania prokuratora okręgowego i jeszcze w tym samym roku rabin Palast oraz trzej członkowie dozoru (w tym zasiadający we władzach gminy od 30 lat Szwerdszarf) zostali pozbawieni sprawowanych funkcji. Następcą Palasta na stanowisku naczelnego rabina miasta został dziadek braci Singerów, Jankiel Mordko Zylberman, pełniący prawdopodobnie uprzednio funkcję podrabina. Po ponad dwudziestu pięciu latach twardego, lecz na ogół nierodzącego konfliktów kierowania biłgorajską gminą Jankiel Mordko Zylberman spotkał się z podobnymi oskarżeniami, co jego poprzednik. W 1913 r. bogata biłgorajska rodzina Kaminerów oskarżyła rabina Zylbermana oraz dwóch członków dozoru: Jakowa Zylberzweiga i Szulima Rofela o malwersacje finansowe. Pomimo iż sprawie tej władze rosyjskie nie nadały dalszego toku (miejscowi Żydzi nie chcieli zeznawać przeciwko rabinowi), dziadek noblisty jeszcze w 1913 r. ustąpił z funkcji naczelnego rabina Biłgoraja. Stanowisko to objął jego syn Icek Zylberman, który już po roku urzędowania został oskarżony przez grupę miejscowych Żydów o pobieranie nadmiernych opłat za wpisy do ksiąg metrykalnych oraz o wykorzystywanie nieznajomości przepisów przez ubogich Żydów dla własnych korzyści materialnych. Dopiero wybuch I wojny światowej zakończył konflikty we władzach gminy biłgorajskiej. Jak wynika z wielu przekazów źródłowych, większość żydowskiej ludności Biłgoraja ulegała chasydyzmowi. Największymi wpływami w mieście cieszyły się odłamy ruchu chasydzkiego wywodzące się od cadyków z Turzyska, Bełza i Rudnika. Siła grupy uznającej władzę duchową cadyka z Bełza była tak duża, że w okresie międzywojennym przedstawiciel tej dynastii Motele Rokeach wybrał Biłgoraj na siedzibę swojego dworu.
Pierwsze formy nowoczesnej działalności politycznej pojawiły się wśród Żydów biłgorajskich w czasie rewolucji lat 1905-1907. W okresie tym zawiązały się w mieście pierwsze struktury Bundu, a kierowany przez Szymona Goldmana, Chaima Hochmana i Jakuba Bekelmana Komitet Robotniczy podjął ożywioną agitację wśród miejscowych uczniów i terminatorów sitarskich. Efektem pobudzenia politycznego biłgorajskich Żydów był rezultat wyborów do I Dumy Państwowej w 1906 r. W Biłgoraju wybory do kurii wyborców miejskich wygrał dzierżawca majątku Rożnówka Feliks-Fałek Fabrykant, zdecydowanie dystansując kandydata narodowej demokracji, miejscowego dziekana ks. Koziołkiewicza. Życie umysłowe i kulturalne biłgorajskich Żydów nie odbiegało zbyt daleko od wzorców obserwowalnych w innych tej wielkości miastach guberni. Istniejące w Biłgoraju od lat siedemdziesiątych dwie szkoły początkowe nie cieszyły się wśród ludności żydowskiej zbytnią popularnością. Szkolnictwo żydowskie, tradycyjnie oparte było na sieci chederów, których pod koniec omawianego okresu funkcjonowało w Biłgoraju 16. Według danych z 1897 r. aż 64% populacji Biłgoraja stanowili analfabeci. Stosunkowo nieliczna żydowska inteligencja rekrutowała się w tym okresie głównie spośród przedstawicieli zawodów religijnych oraz medycznych. Jedynymi żydowskimi instytucjami kulturalnymi działającymi na początku XX w. w Biłgoraju były drukarnie. Wśród nich największym prestiżem cieszyły się zakłady należące do Natana Kronenberga, Mordko Wernera oraz Maksa Kaminera. Większość druków wydawanych przez te drukarnie stanowiła literatura religijna. Bardziej aktywna działalność kulturalna Żydów biłgorajskich zaczęła się dopiero w okresie I wojny światowej [Kopciowski 2003, 7-8]
Ludność żydowska Biłgoraja na równi z innymi obywatelami miasta współtworzyła i wyznaczała nowe kierunki jego rozwoju. W latach 1859-1913 nastąpił ponad 270% wzrost liczebności tej grupy narodowościowej, a odsetek Żydów wśród mieszczan biłgorajskich podniósł się z 39 do 50%.
| Rok | Liczba ludności ogółem | Liczba Żydów | Procent ludności żydowskiej |
| 1859 1865 1890 1897 1899 1904 1913 | 5434 6005 8185 8740 8953 9602 11173 | 2070 2295 3430 3588 3810 4043 5595 | 39,2 38,2 41,9 41,1 42,6 42,1 50,1 |
,,W chwili wybuchu II wojny światowej żydowska społeczność Biłgoraja liczyła przeszło 5000 mieszkańców, stanowiąc nieco ponad 60 proc. wszystkich mieszkańców miasta. W czerwcu 1940 roku Niemcy zorganizowali w mieście getto skupiające Żydów z Biłgoraja i najbliższych miejscowości. Od początku okupacji miasta z każdym dniem nasilały się szykany wobec ludności żydowskiej: W 1940 roku nałożono kontrybucję na Żydów, bardzo wysoką. Nie pamiętam czy złoto czy pieniądze. Wiosną 1940 roku Niemcy z Wehrmachtu zabili bez powodu mego ojca. Wpadli do mieszkania, pobili wszystkich, dom zdemolowali i z rewolweru zastrzelili ojca. W 1941 roku ustanowiono opaski dla Żydów. W getcie biłgorajskim, obok miejscowej ludności żydowskiej, przebywali także Żydzi z innych, znajdujących się pod okupacją niemiecką, państw europejskich: W ciągu 1942 roku Niemcy przywozili Żydów z Czech i z Niemiec. Czescy Żydzi mieli żółte gwiazdy i z tyłu i z przodu, francuscy – gwiazdy z napisem «Jude», tak samo belgijscy, holenderscy i niemieccy. Getto zostało zlikwidowane w listopadzie 1942 roku. Niemal całą miejscową ludność żydowską wymordowano w obozie zagłady w Bełżcu. Pierwsza akcja odbyła się na Wielkanoc 1942 roku. Wysłano wtedy do Bełżca długi pociąg, zaplombowano wagony, załadowano dużo ludzi do wagonu. W tej akcji wywieźli moją siostrę. Zabito dużo Żydów przy ładowaniu do wagonów. Wywozili kogo napotkali. Jedyną pamiątką po biłgorajskiej gminie żydowskiej są dziś pozostałości po miejscowym kirkucie, zdewastowanym doszczętnie w czasie okupacji i przez długi czas zupełnie zapomnianym. Renowacja 50 zachowanych macew miała miejsce w 1986 roku. Na kirkucie wystawiony został pomnik pamięci Żydów z Biłgoraja i okolic, zamordowanych tu przez hitlerowców”. [https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/bilgoraj-sztetl – dostęp 1 X 2024]
Najbardziej znanym związanym z Biłgorajem Żydem był Isaac Bashevis Singer (jid. יצחק באַשעוויס זינגער Jicchok Baszewis Zinger, ur. prawdopodobnie 21 XI 1902 r. w Leoncinie, zm. 24 VII 1991 r. w Surfside (w stanie Floryda), pisarz będący z pochodzenia polskim Żydem, tworzącym głównie w jidysz. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za 1978 r. Jego ojciec był chasydzkim rabinem, zaś jego matka Baszewa – córką rabina z Biłgoraja. Młody Singer często zmieniał miejsce zamieszkania (Radzymin, Warszawa) i w 1917 roku wraz z matką i młodszym bratem Mosze przeprowadził się do Biłgoraja, rodzinnego miasta matki, a rodzina uległa rozproszeniu na skutek działań wojennych. W mieście wujowie Singera pełnili funkcje rabinów. W 1921 roku Singer wrócił do Warszawy, gdzie wstąpił do Seminarium Rabinicznego Takemoni. Szkoła ta jednak mu nie odpowiadała. Po rezygnacji z nauki wrócił do Biłgoraja, gdzie próbował samodzielnie utrzymać się jako nauczyciel. Bieda zmusiła go jednak do powrotu do domu rodzinnego. W 1923 roku jego brat Izrael Joszua załatwił mu pracę korektora w Warszawie, w czasopiśmie „Literarisze Bleter”, którego był redaktorem. W czasopiśmie tym pracował do 1933 roku. Zadebiutował w 1925 roku krótkim opowiadaniem Na starość o swoim rodzinnym Biłgoraju, które zostało opublikowane na łamach „Literarisze Bleter” w ramach konkursu literackiego i podpisane pseudonimem Ce(Tse). Oprócz tego pisał wiele wprawek kuchennych do szuflady, które jednak uformowały jego przyszły styl i wpłynęły na jego całą twórczość. Z powodu trudnej sytuacji materialnej oraz wzrastającego antysemityzmu w Europie Singer z pomocą swojego brata wyemigrował w 1935 roku do USA. Nigdy nie wrócił do Polski a w Biłgoraju w 2009 r. na skwerze przy kościele św. Jerzego ufundowano mu pomnik w formie ławeczki. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Isaac_Bashevis_Singer ], [Biłgoraj, czyli raj. Rodzina Singerów 2005]
Oświata i instytucje kultury
W pobliżu zboru protestanckiego znajdowała się szkoła stojąca na bardzo wysokim poziomie, utrzymywana z dochodów zboru. Prowadzili ją nauczyciele rekrutujący się z katechistów lub alumnów przygotowujących się do funkcji duchownych. Nauczali w niej m.in. Wojciech Czechowic (do 1610), Andrzej Jezierski (1610-1611), Jakub Marcellus (od 1630), czy też Tomasz Galarita, Piotr Raniszewski, Samuel Decan, Mikołaj Szabski. W kolejnych latach szkoła podupadła, zwłaszcza wobec przejścia na katolicyzm Rejów, którzy przejęli Biłgoraj po Gorajskich. Być może po jej upadku zaczęła funkcjonować katolicka szkoła parafialna, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1717 r. Istniała też szkoła żydowska w o której wiadomo, że w 1728 r. miejscowy kahał wyraził zgodę na jej otwarcie. [Dzieje Biłgoraja, 64- 67]
W czasach Księstwa Warszawskiego szkoła parafialna przekształciła się w szkołę elementarną. Nadal znajdowała się przy kościele w budynku organistówki i zajmowała 1 izbę. Pensja nauczyciela wynosiła w 1818 r. 400 zł rocznie a nauczycielem był Stanisław Starzyński a od 1825 r. Łukaszewicz, w latach 30-tych Kobierzycki. Uczęszczały do niej dzieci w wieku 6-15 lat a nauka trwała 3 lata. Najbiedniejsi nie posyłali dzieci do szkoły a bogatsi zatrudniali prywatnych nauczycieli – tych w 1864 w mieście było 25. Od lat siedemdziesiątych istniały w Biłgoraju 2 szkoły początkowe – dwuklasowa męska i 1 klasowa żeńska. Nauczycielami byli Rosjanie. Szkoła żeńska mieściła się w niewielkim, wzniesionym w 1895 r. budynku przy ul. Nadstawnej, szkoła męska znajdowała się przy ul. Tarnogrodzkiej w dwu budynkach. Przed I wojną światową otworzono dwie kolejne: nr 3 męską i nr 4 żeńską. Męskiej nadano imię Romanowych i mieściła się w domu Katarzyny i Władysława Michalskich przy ul. Tarnogrodzkiej, żeńska mieściła się w domu Węgrzyna przy ul. Szewskiej. Na początku 1916 r. otworzono 4-klasową szkołę miejską z polskim językiem wykładowym [Dzieje Biłgoraja, 134-138, 150]
W listopadzie 1918 r. uruchomiona została w Biłgoraju Szkoła Gospodyń Wiejskich. Uczęszczały do niej dziewczęta w wieku 16-24 lat potrafiące czytać i pisać. W programie nauczania obok przedmiotów ogólnokształcących kładziono nacisk na wiedzę i umiejętności z zakresu prac domowych, uprawy warzyw, hodowli zwierząt czy pielęgnacji dzieci i chorych. Szkołę przeniesiono później do Teodorówki, gdzie utworzono Szkołę Rolniczą Ludową Żeńską. [Balicki 2022, 69]
W Biłgoraju istniała w 1918 r. jedynie jedna siedmioklasowa szkoła powszechna. Jej kierownikiem był Antoni Skulski i mieściła się w domach prywatnych. Dopiero w latach 1930-32 wybudowano dwupiętrowy budynek, gdzie umieszczono zarówno szkołę nr 1, jak i szkołę nr 2. Kierownikiem pierwszej był Stanisław Ordyczyński, później Franciszek Ojak, zaś drugiej Antoni Łagowski. Koło Polskiej Macierzy Szkolnej organizowało Kursy Handlowe, które zapoczątkowały powstanie Szkoły Zawodowej Handlowej Średniej, później przemianowanej na sześcioklasową Szkołę Handlową Średnią Koedukacyjną w Biłgoraju. W roku szkolnym 1920/21 kształciło się w niej 198 uczniów. Jej dyrektorami byli Adam Nowiński i Maksymilian Wisniewski. W 1926 r. utworzono również decyzją Sejmiku Powiatowego trzyletnią Szkołę Rzemieślniczo-Przemysłową. Nauczano w niej: stolarstwa, koszykarstwa, krawiectwa i galanterii drzewnej. Dyrektorem szkoły był Maksymilian Wiśniewski. W 1930 r. utworzono też trzyletnią Szkołę Zawodową Doszkalającą, która kształciła początkowo niewielu uczniów, ale po utworzeniu kursów przygotowawczych na poziomie czterech klas szkoły podstawowej ich liczba wzrosła do 160 w roku 1938/39. Szkoła średnia została w Biłgoraju powołana dopiero 1 września 1937 r. staraniem specjalnie powołanego Towarzystwa Szkoły Średniej w Biłgoraju, które najpierw wybudowało specjalny drewniany budynek i go wyposażyło, jako Prywatne Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Szkoły Średniej w Biłgoraju. Nowy, obszerniejszy gmach wybudowano dopiero w 1939 r. Jej program obejmował czteroletnie gimnazjum i dwuletnie liceum. Posiadała dość dobrą kadrę nauczycielską legitymującą się wyższym wykształceniem: Bolesław Piwoński (j. niemiecki), Włodizmierz Michał (j. polski), Zofia Kądziela (biologia i geografia), Janina Pomorska (historia i j. francuski), ks. Jan Samolej (religia), Jerzy Garbacz (matematyka, fizyka, chemia), Mieczysław Hubicki (ćwiczenia cielesne), Janina Jabłońska (historia, j. francuski), Jan Miłobędzki (zajęcia praktyczne i rysunek), Maria Sarnówna (biologia i geografia), Tomasz Olejarczuk (śpiew), Helena Rapkówna (ćwiczenia cielesne i zajęcia praktyczne), Helena Ubertówna (j. łaciński i niemiecki). Dyrektorem był Bolesław Piwoński, sekretarką Sabina Klimkiewicz a woźnym Leon Surma. [Dzieje Biłgoraja, 176-180; Balicki 2022, 69-71]
W okresie okupacji władze niemieckie pozwoliły na funkcjonowanie zaledwie jednej szkoły podstawowej. Od 1942 r. rozpoczęła działalność szkoła podstawowa dla dzieci rodzin niemieckich i volksdeutschów. O 1 IX 1942 do maja 1943 r. działała trzyletnia Szkoła Handlowa. Niemcy preferowali wykształcenie zawodowe dla Polaków, którzy mieli pełnić funkcje pomocnicze w danym zawodzie. Już jesienią 1939 r. zaczęto organizować w Biłgoraju tajne nauczanie, które rozpoczęło się od 1 grudnia. Zaangażowani byli dotychczasowi nauczyciele oraz przesiedleni do miasta pracownicy naukowi Uniwersytetu Poznańskiego (doc. dr hab. Józef Zaleński i dr Tadeusz Pietkiewicz). Kompletami kierowali Roman Molenda, a następnie Stanisław Adamczyk. Odbywały się one w 15 mieszkaniach: państwa Bamburskich, Brodowskich, Urbańskich, Czarneckich, Chomów, Hussarów, Jabłońskich, Kiełbasów, Kruszyńskich, Książków, Markiewiczów, Ropek, Szukalskich, Trzcińskich oraz Żelezików.[Dzieje Biłgoraja, 228-230; Balicki 2022, 78-79]
W mieście były dwie biblioteki: jedna powstała w 1916 r. z inicjatywy Koła Polskiej Macierzy Szkolnej jej kierownikiem był Stanisław Piątkowski a następnie Kazimierz Iwanowski, druga prywatna Jana i Kazimierza Brodowskich. Były też dwie sale widowiskowe: w Domu Parafialnym na 80 miejsc i prywatna Lejzora Kaminera na 150 miejsc, gdzie od 1925 r. działał też kinematograf. W 1931 r. na kolejna dużą salę przeznaczono wyremontowaną remizę strażacką w której od 1931 r. odbywały się pokazy filmów dźwiękowych (kino „Wiedza”). [Dzieje Biłgoraja, 180-181]
Po wyzwoleniu w dniu 1 IX 1944 r. udało się rozpocząć naukę w dwu szkołach powszechnych (nr 1 i 2) oraz w Prywatnym Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym Towarzystwa Szkoły Średniej (dyrektor Stanisław Adamek). W sierpniu 1945 r. powołano do życia Uniwersytet Powszechny w Biłgoraju, kierownikiem został Władysław Dziuba. W latach 1944-1950 utworzono w Biłgoraju 5 szkół zawodowych. Średnia Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa rozpoczęła nauczanie we wrześniu 1944 r. (dyrektor Roman Hettner). W lutym 1945 r. utworzono Dokształcającą Zawodową, w 1948 r. została ona przekształcona w Średnią Publiczną Szkołę Zawodową (dyrektor Józef Sokołowski). 1 IX 1945 r. powstało Prywatne Koedukacyjne Gimnazjum Krawieckie organizowane przez Romana Hettnera. W styczniu 1946 r. Powiatowa Rada narodowa ją przejęła i zmieniła nazwę na Samorządowe Koedukacyjne Gimnazjum Krawieckie (Janina Wąsek dyrektor). W 1950 r. zmieniono nazwę na Państwowe Liceum Przemysłu Odzieżowego. W 1946 r. postanowiono utworzyć Średnią Szkołę Rolniczą, Gimnazjum Rolnicze na bazie części ziemi folwarku Rożnówka. Zajęcia rozpoczęły się od 1 XII 1947 r. W 1949 r. postała Szkoła Mechaniczna. W latach 1961-1971 nastąpił dalszy rozwój szkolnictwa. W 1961 r. powstała Zasadnicza Szkoła Zawodowa im. Ludowych Partyzantów. W 1962 r. powstałao Liceum Medyczne Pielęgniarstwa, zaś w 1965 r. Technikum Elektryczne i Zasadnicza Szkoła Elektryczna.
22 lipca 1950 r. nastąpiło otwarcie kina „Związkowiec”. 1 VIII 1953 r. powołano do życia Powiatowy Dom Kultury, przemianowany w 1975 r. na Biłgorajski Dom Kultury. W 1966 r. postało Muzeum w Biłgoraju dyrektorem został Janusz Bentkowski a następnie Roman Sokal. 20 III 1968 r. powołano też Towarzystwo Regionalne w Biłgoraju a przewodniczącym został Jerzy Markiewicz. [Dzieje Biłgoraja, 296-315]
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
W Biłgoraju, jak i w innych miejscowościach powiatu, od początku jego dziejow, mieszkała ludność zróżnicowana etnicznie, głównie Polacy, Ukraińcy, Żydzi.
Oszacowana liczba mieszkańców Biłgoraja na podstawie rejestrów podatkowych
| Rok | Liczba domów | Ogółem szacowana liczba mieszkańców |
| 1626 | około 200 | 1000–1300 |
| 1662 | – | 477 |
| 1668 | 70 | 462 |
| 1673 | 45 | 308 |
| 1674 | – | 237 |
| 1778 | – | 2176 |
| 1788 | 368 | 2428 |
| 1802 | 441 | 2646 |
Ludność Biłgoraja w latach 1827–1899
| 1827 | 2945 |
| 1856 | 5072 |
| 1865 | 6005 |
| 1869 | 5985 |
| 1880 | 6608 |
| 1890 | 8199 |
| 1895 | 8652 |
| 1899 | 8953 |
Zróżnicowanie narodowo-wyznaniowe ludności Biłgoraja w 1865 roku
| Ogółem | Chrześcijanie | Żydzi | % ludności żydowskiej |
| 6005 | 3710 | 2295 | 38,2 |
Zróżnicowanie narodowo-wyznaniowe ludności Biłgoraja w 1904 roku
| Ogółem | Prawosławni | Katolicy | Żydzi | % |
| 9062 | 737 | 4822 | 4043 | 42,1 |
W XVII w. w Biłgoraju działali liczni rzemieślnicy, w dniu 6 XII 1628 r. ówczesny właściciel Zbigniew Gorajski wystawił przywilej dla cechu zbiorowego grupującego rzemieślników branży metalowej, drzewnej i ceramicznej (kotlarzy, ślusarzy, bednarzy, mieczników, kowali, złotników, stolarzy, garncarzy, siodlarzy, nożowników, paśników, powroźników i stolarzy). Wydał go na prośbę Ambrożego Felsztyńskiego kotlarza, Grygiela Zagórskiego bednarza, Ambrożego Pospiesznego stolarza, Tomasza Radymińskiego kowala i Jakuba Szarduna ślusarza [Akta cechu rzemiosł różnych w Biłgoraju, sygn. 1].
Lata 30. i 40. XVII w. to okres bujnego rozwoju Biłgoraja. 19 czerwca 1648 r. wydany został przywilej dla biłgorajskich kuśnierzy. W kolejnych latach miasto podupada, dzieląc los innych ośrodków w kraju w okresie wojen. [Dzieje Biłgoraja, 31]. Ożywienie i odbudowa nastąpiła w kolejnym stuleciu. Miasto rozwijało się wowczas dość prężnie pozostając w rękach dzierżawców, z samej arendy wpływało do rąk właścicieli na początku XVIII w. około 9 tys. złotych rocznie a w połowie tego stulecia całość dochodów szacowano na 35 tys. złotych [Dzieje Biłgoraja, 36]
W drugiej połowie XVIII w. Biłgoraj nadal rozwijał się i zwiększała się liczba jego mieszkańców. Głównym czynnikiem tego rozwoju, w odróżnieniu od wielu miast polskich, było sitarstwo i przetacznictwo, którymi zajmowała się ponad połowa jego mieszkańców. Z Biłgoraja wywożono m.in. miód, wyroby kuśnierskie, znaczne ilości mięsa. Szczególnie cenione było zielone piwo biłgorajskie. W XVIII w. najbardziej znane były jednak sita i przetaki, wywożone stąd na masową skalę [Dzieje Biłgoraja, 36, 49-50]
W 1626 r. podatek Biłgoraj zapłacił od 20 piekarek, 3 rzeźników, 2 krawców, 4 szewców, 1 kuśnierza, 1 garncarza, 3 tkaczy, 4 bednarza, 2 kowali, 1 kołodzieja oraz 1 dudziarza. Brak sitarzy może oznaczać, że ich jeszcze w Biłgoraju nie było i rzemiosło to rozwinęło się nieco później. Wobec kryzysu gospodarczego i ogólnego upadku handlu w Polsce w Biłgoraju doszło do wyraźnej specjalizacji produkcji. W 1802 r. prawie połowa ludności była zatrudniona przy produkcji sit. Spisany wówczas inwentarz wymienia 278 sitarzy i przetaczników, wobec 16 tkaczy, 9 szewców, 3 kowali i po jednym stolarzu, kołodzieju, skinieniu, traczu i cymbaliście. Rzemiosłem trudnili się tez Żydzi i było wśród nich 3 złotników, 2 krawców, 2 czapników, 2 grabarzy, 2 piekarzy, 2 rzeźników i 1 szklarz oraz szewc [Dzieje Biłgoraja, 52-53]
Na początku XIX w. w Biłgoraju znajdowało się 416 domów w których mieszkało 2945 osób [Tabela miast, I, 23]. W 1802 r. w mieście znajdowało się 440 domów, w 1827 – 418 (8 murowanych i 410 drewnianych), w 1857 – 507 (16 murowanych i 491 drewnianych), w 1860 – 500 (23 murowane i 477 drewnianych), 1865 – 506 (24 i 482), w 1887 – 390 (45 i 345), w 1899 – 427 domów ogółem bez wyszczególniania na ich rodzaj [Dzieje Biłgoraja, 79]
W 1802 r. w mieście było 313 rzemieślników, 102 kupców, handlarzy i szynkarzy, 17 rolników i 37 wyrobników i komorników; w 1839: 349 rzemieślników, 70 osób zajmujących się handlem; w 1870: 764 rzemieślników, 146 kupców, handlarzy i szynkarzy, 34 rolników, 180 wyrobników i komorników a w 1864: 858 rzemieślników, 136 kupców, handlarzy i szynkarzy oraz 40 rolników oraz 210 wyrobników i komorników. Systematycznie wzrastała też liczba występujących w mieście zawodów. Najliczniej występowali sitarze (280 w 1802, 303 w 1839, 650 w 1860 i 700 w 1864; Tkaczy było 16 w 1802 i 1839, 26 w 1860 i 30 w 1864; szewców – 9 w 1802, 10 w 1839, 13 w 1860 9 20 2 1864; krawiectwem trudniło się 18 osób w 1860 i 25 w 1864. Przedstawicieli innych zawodów było 8 w 1802, 20 w 1839, 57 w 1860 i 83 w 1864. [Dzieje Biłgoraja, 109-111].
Pierwszy lekarz pojawił się w Biłgoraju w drugiej połowie XIX w. – dr Jan Piramowicz, następni Zdzisław Trzciński, Konrad Jurecki, od 1890 dr Aleksander Iżycki, a przed wybuchem wojny dr Jan Magdzicki. Pierwszą aptekę otworzył w maju 1860 r. farmaceuta z Warszawy Julian Jasiński. Po nim przejął ją Jan Dąbrowski a od 1879 r. Ludwik Borucki. W 1900 r. pojawił się drugi skład apteczny Zygmunta Rużyckiego. Kolejną aptekę otworzył w 1905 r. Eliasz Enstein [Dzieje Biłgoraja, 128]
Ochotniczą straż pożarną powołano w 1910 r. prezesem został Borys Pawłow a członkami zarządu: Adam Wnuk i Sewerynm Sawicki, ich zastępcami: Wincenty Buliński, Antoni Kukiełka, Aleksander kuśmiński; Komisje rewizyjną tworzyli: Stanisław Jaroszyński, Adam Grosman, Stanisław Szczurkowski, Jan Budzyński, Jan Bźdzuch, Stanisław Mroczkowski. Naczelnikiem Straży został Władysław Nowakowski, a jego pomocnikiem Seweryn Araszkiewicz. Funkcje naczelników oddziałów pełnili: Stanisław Kołodziej, J. Kukiełka, J. Łoński i Moszek Fajner. Taborem zarządzali: Antoni Skowieżak i Piotr Żmudzki. Powstała orkiestra na czele z Janem Głogowskim nowym naczelnikiem straży. [Dzieje Biłgoraja, 133]
W 1921 r. Biłgoraj zajmował obszar 1656 ha, a jego ludność wynosiła 5603 osoby, w tym 2622 mężczyzn i 2981 kobiet. Rzymskokatolicy – 1771, starozakonni 3715, prawosławni – 109, inne wyznania – 8 osób. [Dzieje Biłgoraja, 159]
W 1926 r. w mieście funkcjonowały: starostwo, komenda powiatowa policji państwowej, Urząd skarbowy podatków i opłat, Kasa skarbowa, Nadleśnictwo, Powiatowy urząd ziemski, Inspektorat szkolny, Magistrat i Wydział powiatowy. Znajdowały się 2 kościoły katolickie i jedna synagoga, szkoła handlowa, szkoła rzemieślniczo-przemysłowa. Funkcjonowały też 2 przytułki dla starców i sierot oraz Związek Kupców Chrześcijańskich, Związek Kupców Żydowskich, Związek Wytwórców Sit. Odbywały się cotygodniowe targi na bydło i trzodę chlewną i artykuły spożywcze, zaś jarmarki co dwa miesiące. W mieście wyrabiano sita, funkcjonały tartaki i młyn parowy [KAP 1926, 1088].
Starostą był Stanisław Uzarski, burmistrzem Jan Brodowski, Komendantem ochotniczej straży pożarnej Wiktor Polski. W mieście pracowało 3 lekarzy: R. Kopciewicz (chirurg), A. Pawluć i Warchowska; 2 dentystów: A. Kaminer, R. Wolfowicz. Był jeden weterynarz: B. Natorski; 2 adwokatów: S. Sawicki i B. Zarzycki; 1 notariusz F. Wolski, 1 komornik Wiśniewski, 4 akuszerki: A. Ettenberg, M. Miklińska, W. Purzycka i Symka. Składy apteczne prowadzili J. Głogowski, S. Przywrzej a aptekę M. Jabłonowski.
W mieście w latach dwudziestych działalność gospodarczą prowadzili bednarze (J. Lefanowicz, M. Ostasz, S. Stelmach), blacharze (A. Erbsfeld i S. Porcelan), bławaty (J. Brafman, D. Bryk, I. Bryks, M. Cukier, Z. Cukier, H. Cukierman, J. Folk, A. Grosman, S. Harm,an, B. Hirszman, H. Kantor, H. Leichter, F. Lerman, H. Majman, S. Pancer, S. Pancer, S. Rapoport, B. Szafran, J. Szeliżanka, E. Zylberminc), bydłem handlowali (A. Brombberg, F. Glicklich i I. Huf), cieśle (J. Fałanda, A. Fiediak, J. Ludwik, W. Młynarczyk), czapki wyrabiali (C. Baran, F. Ingber, M. Korenblit), dekarz (D. Eibersfeld), drób (Sz. Gryner), druciane wyroby (J. Kozłowski), drzewem zajmowali się (H. Cymryng, C. Erbesfeld, M i S. Harman, S. Honigsbaum, D. Kasner, S. Łysiak i H. Serafin, I. Rozenbaum, S. Śmigielski), ekspedytorzy (L. Fiefer, P. Fersztendyk, H. Pancerman), farbami zajmował się (R. Goldberg). Byli też felczerzy (S. Elenberg i J. Mikliński), zakłady fotograficzne prowadzili (J. Brodowski i M. Zylber), fryzjer (A. Bromberg), galanterią zajmowali się (J. Bersztejn, S. Hochman, I. Laks, M. Leichter, J. Rappaport, C. Zilberminc), kapelusznicy (R. Bergsztem, L. Hude) a kapelusze damskie oferowali (N. Grzeszczuk, R. Jegiergarn), kaszę oferował (J. Gelber), artykuły kolonialne (M. Marzec, I. Oliwa), kołodzieje ( K. Celiński, J. Kordjak), przedsiębiorstwa kominiarskie (W. Banach, M. Smoła), handel końmi prowadzili (H. Fiszbaden, L. Kaligsztajn, S. Obligenharc, C. Zilberlicht), koszykarze (A. Knap, J. Skwaren), kowale (S. Dębski, S. Domski, Ł. Flajszer, J. Jagusiewicz, W. Pięciurak), krawcy (M. Bin, S. Bin, K. Broda, N. Fryling, C. Ilsz, W. Lefanowicz, L. Tajtelbaum), kuchenne naczynia oferowali (I. Goldberg, L. Goldberg, S. Goldberg i C. Kaliksztein), kuśnierz (A. Kuźmińska), eksploatacją lasów zajmowali się (A. Harman, S. Honigbaum), len oferowali (D. Lajchter, J. Rozenblatt, S. Szac, S. Sztauhl, M. Sztruzer), malarze (J. Jabłoński, F. Kreczyński, M. Kuźmiński, H. Szulman), masło oferowali (S. Grosman, M. Starkier), mąkę (C. Kantor, S. Lerman, S. Rajnder, K. Weinman), zaś meble (L. Kaliksztejn), murarze (S. Brodowski, W. Buliński, A. Chyl, J. Mroczkowski, A. Szuper), nabiał (J. Burger, L. Fajner, S. Klajnminc, J. Piętak), naftą handlował (A. Kandel), nierogacizną (F. Marczkowski, J. Rząsa i J. Świerszcz). Obuwie oferowali (U. Akerman, I. Arbesfeld, C. Brezel, R. Brezel, M. Briks, I. Erbsfeld, J. Kandel, N. Lederajch, J. Zylbercwajg), optyczne artykuły (J. Głogowski), powroźnicy (C. Brylansztein, M. Laks, Sz. Laks), skóry (A. Brezel, M. Gliklich, I. Kochen, S. Rofer, D. Szwarcberg), przybory szewskie (S. Bergsztajn, K. Klajner), wyrobami tytoniowymi (Z. Rączka, B. Surma, D. Tennenholc, N. Wajsman), ubraniami ludowymi (B. Kloc, Łaj. Kloc, Lej. Kloc, M. Kloc, C. Sznajder, D. Tajer), wędlinami (W. Kufel, J. Ludwik, F. Mroczkowski, St. Mroczkowski, A. Słupski, Z. Szalak, S. Tochman, M. Urbański), wódkami (J. Wołoszyn, F. Zazulak), zbożem (J. Goldbreuer, J. Sztylman), wyrobami żelaznymi (A. Blachman, H. Brondwajn, J. Gersztenblit, S. gersztenblit, Z. Gersztenblitt), żelazem (D. Sztern, S. Sztern, A. Wajnberg).
Handel artykułami spożywczymi prowadzili (C. Babat, M. Bach, C. Bekelman, S. Bendler, H. Biberman, M. bojm, B. Brener, L. Brezel, P. Brezel, M. Dykler, M. Elbaum, B. Fefer, T. Fruchthendler, B. Fryling, C. Fuks, I. Gerszterman, S. Głogowska, M. Goldberg, N. Gotlib, H. Grosman, I. Grünapel, J. Herszenhorn, J. J. Hochner, J. Honigsfeld, C. Kachan, L. Kaligsztejn, B. Kandel, L. Kantor, C. Kaszner, Ch. Kawensztok, M. Kiesłowicz, Z. Kołodziej, M. Korenwurcel, J. Kranc, K. Kukiełko, I. Laks, , N. Lichtensztejn, J. Lustryn, W. Łuszczek, H. Majman, N. Majman, A. Malawski, C. Manes, L. Manes, Sz. J. Manes, T. Miazga, L. Milter, M. Strasberg, M. Szac, D. Szlafrok, W. Sznicer, R. Szpiro, H. Sztejnkoler, S. Sztender, Ł. Stern, S. Sztern, F. Sztokman, M. Sztylman, J. Szubiak, B. Szulmajster, E. Tajer, , J. Tajer, E. Tajtelbaum, C. Torem, F. Torem, M. Torem, E. Ulmer, R. Wajnberg, S. Wajser, C. Wakszul, S. Wermut, L. Wolfenfeld, Ch. Zalcman, G. Zamler).
Byli też rymarze (W. Góźdź, L. Lichtenfeld), rzeźnicy (S. Brener, O. Lajfer, H. Ploć), sitarze (T. Golisicz, S. Glanc, C. Horowicz, W. Jarosławiec, M. Klajnminc, K. Kraus, A. Kukiełka, J. Kukiełka, J. Kurant, K. Malawski, J. Mazur, S. Mazurek, S. Nachajski, J. Nizio, S. Pudełko, A. Rotenberg, H. Szyjer, R. Szyjer, L. Tajer, W. Witkowski, M. Wolanin, B. Znak, U. Zylberberg, T. Zysko, A. Żywko), stolarze (A. Bordzoń, Fr. Gilewski, K. Krzeszowiec, B. Łoński, A. Malczenko, J. Mroczkowski, S. Rutański, S. Słoński), szewcy ( A. Bergerfreid, A. Jędrychowicz, P. Kmieć, F. Kozyra, D. Rener, J. Stryjecki, K. Szul), ślusarze (L. Gliklich, M. Plinkiewicz, A. Skowierczak, S. Solski), tapicer (L. Lichtenfeld), technik dentystyczny (J. Nelken), tokarze (K. Habrus, B. Łoński), zegarmistrz (T. Lang).
Była cegielnia (I. Wajtrub), cukiernia (J. Tryczyński), drukarnie (I. Kaminer, N. Kronenberg, B-cia Wajnberg), herbaciarnie (B. Brześcińska, W. Lisiecka i J. Rzęsa oraz J. Świrszcz, hotele (W. Bielakowski, G. Grosman), introligatornie (S. Torem, S. Unke), jadłodajnie (Bidanowski, K. Michalska, F. Szubin), kawiarnie C. Arbesfeld, C. Szyjer), konfekcje (B. Hochman, M. Hudes oraz „Praca” właścicielką była M. Kłopotowska), księgarnie (J i K. Brodowscy, L. Rappoport), manufaktury (S. Adler, M. Akerman, H. Altbaum, B. Bergsztejn, M. Erbesfeld, M. Horowicz, N. Wagner, K. Zylberman), młyn parowy (J. Szarf), owocarnie (J. Bojm, M. Bojm, L. Buchbinder, A. Flamenbaum, T. Fuks, S. Grosman, C. Lang, S. Rofer), piekarnie (F. Becher, A. Fajersztejn, A. Fryling, J. Goldbrener, S. Halpern, P. Herszfeld, D. Horendreksler, C. Liber, W. Rynger, N. Sztern, J. Wajs, R. Waksbaum, C. Zysman), piwiarnie (F. Kielmanowicz, A. Markiewicz, J. Radej, J. Szarfman, T. Tajtelbaum, A. Tauber, A. Zając), restauracje (F. Gutwajn, R. Liberbaum, F. Szubiak), tartaki (Szarf i S-ka i K. Wolanin). W Biłgoraju działały też spółki „Hurtownia Spółdzielcza” oraz „Społem”, a także „Stowarzyszenie Wytwórców Sit”, Lubelski Syndykat Rolniczy oferował artykuły rolnicze a maszyny rolnicze (M. Horowic, K. Klimkiewicz). Znajdował się oddział Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych „Snop”. [KAP 1926, 1088-1089]
W 1930 r. oprócz już wymienionych instytucji odnotowano dodatkowo Powiatową Kasę Chorych. Odnotowano 3 lekarzy: dr L. Jepifanow, dr A. Pawluć i dr Matylda Potoker; 2 dentystów: A. Kaminer, R. Wolfowicz. Adwokatem był B. Zarzycki, notariuszem Al. Wiśniewski, a porad prawnych udzielał H. Cybulski „Pomoc”, akuszerkami były A. Ettenberg, M. Miklińska, W. Purzycka. Apteczne składy prowadzili: J. Głogowski, M. Jabłonowski i S. Przywrzej a aptekę M. Jabłonowski. Sz. Rubinsztajn prowadził biuro próśb i tłumaczeń. Przedsiębiorstwo przewozowe prowadził W. Grabjas. W mieście znajdowały się 2 banki: Bank Spółdzielczy i Bank Udziałowy oraz stacja benzynowa – Standard Nobel a także cegielnia (J. Wajtraub), cukiernie (M. Grosman, J. Tryczyński), drukarnie (I. Kaminer, N. Kronenberg i Bracia Wajnberg), zakłady fotograficzne (J. Brodowski, M. Zylber, L. Makar), galanteria (J. Bergsztejn, M. Fajl, L. Kaliksztajn, I. Laks, S. Roił), herbaciarnie (R. Arbesfeld, B. Brześcińska, L. Finger, Sz. M. Finger, P. Kawenwensztok, J. Rząsa, I. Szturm, J. Świerszcz), hotele (W. Bielakowski, G. Grosman), jadłodajnia (F. Szubian), kaszarnie (C. Gelber, L. Gelber, M. Kiesłowicz, L. Morer, Sz. Rajndler), kawiarnie (C. Arbesfeld, W. Szyjer), przedsiębiorstwo kominiarskie prowadził W. Banach, księgarnie (J. i K. Brodowscy, Jos. Rappoport), manufaktury (H. Altbaum, B. Bergsztejn, K. Zylberman), młyny (F. Kandel, J. Szarf (parowy), L. Wurman i H. Szajnwald, H. Zylberfajn), olejarnie (J. Grinapel), owocarnie (J. Bojm, M. Bojm, L. Buchbinder, A. Flamenbaum, T. Fuks, S. Grosman, C. Lang, S. Rofer), piekarnie (F. Becher, A. Fajersztejn, A. Fryling, B. Goldbrener, D. Horendrekser, P. Horenfeld, D. Kantor, G. Liber, W. Rynger, N. Szlajcher, W. Szozda, L. Sztern, G. Wajs, J. Wajs, R. Waksbaum, N. Zylberlicht, C. Zysman), piwiarnie (F. Gutwajn, F. Kielmanowicz, T. Miazga, F. Lajtman, H. Lajtor, J. Radej, I. Rajch i Z. Kierski, F. Szarfman, A. Tauber), restauracje (F. Gutwajn, R. Liberbaum, F. Szubiak), tartaki (Szarf i Spółka, K. Wolanin). Komunikacją samochodową oferowali S. Elgarten i Ska, J. Grabjas, W. Węgrzyn). Sita produkowały fabryki M. Bergera, J. Korensztajna, E. Rychlickiego, „Stowarzyszenie Wytwórców Sit”, Spółdzielnia z o. o., L. Sznicera, W. Sznicera, I. Warszawiaka, U. Zylberberga a także sitarze (S. Glanc, A. Harman, C. Horowicz, W. Jarosławiec, M. Klajnminc, K. Kraus, J. Kurant, S. Mazurek, S. Nachajski, J. Nizio, H. Szyjer, R. Szyjer, L. Tajer, W. Witkowski, M. Wolanin, B. Znak, U. Zylberberg, A. Rotenberg)
Eksploatacją lasów zajmowali się Ch. Herszenhorn, S. Honigbaum, Ch. Erbestfeld, J. Goldbrener, Ch. Oberhand; handlem końmi: H. Fiszbaden, L. Kaligsztajn, S. Obligenharc, C. Zilberlicht a nierogacizną F. Mroczkowski, J. Rząsa i J. Świerszcz). Skóry oferowali U. Akierman, A. Brezel, Ch. Brezel, M. Bryks, S. Rofer, D. Szwarcberg a spirytualia „Państwowy Monopol Spirytusowy, G. Twerska, J. Wołoszyn, zaś artykuły spożywcze C. Babat, M. Bach, G. Berlonerman, S. Blander, N. Blumenfeld, M. Bojm; B. Brener; L. Brezel, P. Brezel; M. Dykler, N. Gotlieb, I. Grünapel, J. Herszenhorn; J. Hochner, J. Jastrzębski; L. Kaligsztejn, Kandel, B. Kantor; C. Kaszner; M. Kiesłowicz, C. Kohn, M. Korenwurcel; K. Kukiełko, Sz. Lajchter, K. Lerman; J. Lustryn; W. Łuszczak; N. Majman; Malawski; Manes, M. Szacha i J. Pacik; Szlafrok, M. Sztylman, J. Tajer, E. Tajtelbaum, A. Tauber; M. Torem; E. Ulmer; R. Wajnberg, C. Wakszul; S. Wermut, Ch. Zalcman; Zemler; Sz. Fogel; T. Fruchtender; B. Fryling, C. Fuks, I. Gertenblit, I. Goldberg, L. Goldberg, M. Goldberg, S. Kupiec, M. Malawska, J. Piętak, R. Płoć, R. Rajndler, H. Rozenbaum, M. Swacha. M. Szac; W. Sznicer; S. Sztender, F. Sztokman.
W Biłgoraju byli bednarz (A. Suszczak), blacharze (A. Erbsfeld, S. Porcelan), cieśle (J. Fałanda, A. Fiediak, J. Ludwik), dekarz (D. Eibersfeld), ekspedytorzy (L. Feifer, P. Fersztendyk), felczerzy (S. Elenberg, J. Mikliński), fryzjerzy (A. Bendlerman, A. Bromberg, F. Sztruzer, M. Tuch), introligatorzy (S. Torem), kapelusznicy (R. Bergsztein, L. Hudes), kołodzieje (K. Celiński), koszykarze (A. Knap, A. Matwiejew), kowale (S. Dębski, S. Domski, R. Lęgowicz, J. Mazana, W. Pięciurak), krawcy (H. Bin, S. Bin, A. Fryling, P. Fuksman, Sz. Fuksman, A. Gliklich, C. Ilsz, A. Kiperman, L. Kloc, M. Kloc, M. Korn, U. Lemer, M. Marmelsztajn, A. Sierota, L. Sznajdenberg, L. Tajtelbaum, M. Tajtelbaum, M. Tojłman, Sz. Ulender, A. Bergiefrajnd, G. Kiperman, H. Langfeld, I. Tajer, L. Tajer), kuśnierz (Kuźmińska A), malarze (J. Jabłoński, F. Kreczyński, M. Kuźmiński), murarze (S. Brodowski, W. Buliński, A. Chyl, J. Mroczkowski, S. Mroczkowski, S. Węgrzyn), powroźnicy (C. Brylansztein, M. Laks, Sz. Laks), rymarze (W. Góźdź, L. Lichtenfld), rzeźnicy (W. Bielakowski, S. Brener, O. Lajfer), stolarze (A. Bordzoń, J. Burdzan, P. Fuksman, B. Łoński, A. Malczenko, J. Mroczkowski), szewcy (A. Bergerfreid, D. Rener, S. I. Rener), ślusarze (L. Gliklich, K. Klimkiewicz, M. Plinkiewicz, A. Skowierczak), tapicerzy (Lichtenfeld), technicy dentystyczni (J. Nelken), tokarze (K. Habrus, B. Łoński), zegarmistrze (T. Lang).
Bławatami zajmowali się: M. Cukier, Z. Cukier, H. Cukierman, F. Lerman, R. Majman, S. Pancer, J. Szeliżanka, L. Szwarc, Ch. Tajcher, R. Cukier, R. Elbaum, N. Fink, A. Grosman, B. Hirszman, R. Hochman, H. Leichter, Sz. L. Zylberlicht, handel bydłem prowadzili: A. Bromberg, F. Glicklich i I. Huf. Można też było nabyć chustki u Wojtnika, cukry u E. Gelbera, czapki u C Barana i M. Barana, drób u Sz. Grynera, wyroby druciane u J. Kozłowskiego, drzewo (H. Cymryng, C. Erbesfeld, S. Harman, Ch. M. Herszenhoren; I. Rozenbaum i S. Śmigielski oraz M. Bojgen, H. Honigbaum i Ska a także O. Manes, Sz. Tauber, J. Szmirer), farby (R. Goldberg), jaja (M. Szruzer, Sz. Sztuhl), kapelusze damskie ((R. Jegiergaren), kiszki zwierzęce (I. Sz. Szwarc), kolonialne artykuły (S. Klajnminc, M. Makarzec, I. Oliwa), konfekcja (B. Hochman, M. Hudes), kuchenne naczynia (I. Goldberg, L. Goldberg, S. Goldberg, J. Kaliksztejn), len (D. Leichter, J. Rozenblatt, S. Szac, S. Sztauhl, M. Sztruzer), masło (S. Grosman, M. Starkier), maszyny rolnicze (M. Horowic, K. Klienkiewicz), mąkę (S. Rajadler, L. Sztern, K. Weinman), meble (L. Kaliksztejn), nabiał (J. Berger, L. Fajner, S. Herszman, S. Klajnminc, J. Piętak), nafta (J. Bergsztein, A. Kandel), nasiona (Bracia Brodowscy a C. Urlich z Warszawy nasiona, nawozy, chemikalia), obuwie (U. Akerman, I. Arbesfeld, J. Bergsztejn, B. Hochman, J. Kandel, N. Lederajch, F. Lwańczyk, J. Zylbercwajg), optyczne artykuły (J. Głogowski), pieczywem (F. Fryling, D. Kantor), podkładami kolejowymi (Sz. Erberszfeld) a ich wyrobem (M. Bojm, Sz. Feller,, P. Szfersztendik, H. Honigbaun i Sz. Szper, W. Krongold, I. Langfeld, T. Lumerman). Towary różne oferował R. Szubiak, szczecinę (H. Majgram, S. Porter), szewskie przybory (S. Bergsztajn, K. Klajner), tytoniowe wyroby (M. Jarmoliński, M. Lachowska, W. Laks, J. Staroniewska, D. Tennenhole), ubrania ludowe (Lej. Kloc, Łaj. Kloc, M. Kloc; S. Sznajder, D. Tajer), wędliny (B. Brześcińska, F. Mroczkowski, J. Radej, M. Urbański), wody gazowe (K. Arbesfeld, G. Gutwajn, P. Wajsleder), wódki (J. Wołoszyn, E. Zazulak), zboże (Z. Rozenberg, M. Sztylman), żelazne wyroby (J. gersztenblit, S. Gersztenblit), żelazo (D. Sztern, A. Wajnberg). Wyszynk trunków oferował W. Szubartowicz.
Przez cały okres międzywojenny gospodarka miasta borykała się z dużymi problemami finansowymi. Władze często zaciągały pożyczki, w ten sposób ratując finanse. Spłata długów i odsetek stanowiła poważne obciążenie dla budżetu i nie pomagała rozwiązać wielu problemów miasta. Mimo rosnących dochodów w latach 1938/39 było to 132 827 zł a w 1939/40 już 152 827 zł. W mieście były duże dysproporcje majątkowe. Znaczna część mieszkańców wykonywała pracę nakładczą przy wyrobie sit i włosianki. Kilkunastu najbogatszych kupców to: Lipa Wakszul (towary spożywczo-kolonialne), Josef Rapaport (wyroby galanteryjne), Chaskiel Kandel (produkty naftowe), Chaskiel Albersfeld, Jakub Grynapel, Bencion Rozenbaum i Judka Szarf (drzewo i produkty drzewne), Hersz Szeinwald (zboże i produkty pochodne), Icek Majer Warszawiak (skup lnu, konopi, i nasion), Szloma Srul Sztul (skup jaj i nabiału), Ischakiel Reich (skład piwa „Okocim”), Moti Szarfman (skład piwa „Haberbusch i Schile” oraz „Zwierzyniec”). Duże sklepy prowadzili: Jankiel Berksztein (obuwie), Berek Hirszman (tekstylia), Mortko Hudes (ubrania i kapelusze), Lejzor Kandel (spożywczo-galanteryjny), Lejba Kaliksztein (meble i wyroby papiernicze)torys Lang (radia i zegary), Szmul Leichter (broń myśliwska), Szmul Rofer (wyroby futrzarskie i skóry). W Biłgoraju dzięki pomocy państwa, które zachęcało Polaków do zajęcia się handlem i usługami powstały sklepy: Karola Klimkiewicza (produkty naftowe i broń myśliwska), Michała Makarzec (galanteria i instrumenty muzyczne), Józefa i Julii Szeligi (obuwie i bielizna), restauracja Franciszki Szubiakowej, hotel i restauracja Władysława Bielakowskiego i Konstancji Szanajcy, wyrobem i sprzedaż wędlin zajęli się Franciszek Mroczkowski, Zygmunt Szalak, Jan Świerszcz i Józef Rzęsa, wyrobami cukierniczymi Aleksander Szozda, wyrobami piekarniczymi Jan Chrząstowski i Władysław Szozda a ciastkarnię prowadził Jan Tryczyński. W mieście znajdowało się też około 300 niewielkich sklepików prowadzonych głównie przez Żydów. W 1917 r. została też utworzona Hurtownia Współdzielcza, zaopatrująca działające na terenie powiatu spółdzielnie. Na jej czele stał Bohdan Hussar. Od końca 1918 r. działał też Dział Detaliczny, który zrzeszał osoby fizyczne i zaopatrywał bezpośrednio mieszkańców w artykuły spożywcze, manufakturę, skóry, wyroby tytoniowe, naczynia kuchenne, materiały piśmienne. W 1932 r. zmieniono nazwę z obowiązującej od 1924 r. Okręgowego Związku Spółdzielczych Stowarzyszeń Spożywców, Hurtownia Współdzielcza w Biłgoraju na Związek Stowarzyszeń Spożywców, Hurtownia Współdzielcza w Biłgoraju. Zrzeszała ona w 1919 r. 73 spółdzielnie z terenu całego powiatu i miała 2735 członków, Dział Detaliczny 386 członków. W 1938 r. zostało jedynie 22 spółdzielnie z 2343 członkami, co było wynikiem kryzysu gospodarczego z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XX w. Przewodniczącym jej Rady Nadzorczej był Wacław Matraś, jego zastępcą Józef Kiełczewski a główną księgową Halina Kucharska. W 1920 r. powołano do życia Spółdzielcze Stowarzyszenie Spożywców z Antonim Markiewiczem jako prezesem, Józefem Malawskim sekretarzem, Wincentym Bulińskim skarbnikiem oraz kierownikami: Czesławem Radejem, a po nim Gustawem Różyckim. Od 1 stycznia 1922 r. dział Detaliczny Hurtowni Współdzielczej przekształcono w Spółdzielcze Stowarzyszenie Spożywców „Społem” w Biłgoraju z Józefem Skowieżakiem na czele. W 1939 liczyło już około 900 członków. W 1937 r. powstała Hurtownia Powiatowa w Biłgoraju z Janem Dybowskim jako dyrektorem, zajmująca się skupem płodów rolnych i sprzedażą artykułów przemysłowych, nawozów sztucznych i artykułów spożywczych. Oprócz handlu działali w mieście także rzemieślnicy głownie: krawcy, szewcy, kamasznicy i rymarze, zdominowani przez ludność żydowską i kowale, kołodzieje oraz ślusarze pozostający w gestii Polaków, ale warsztatów tych specjalności było zaledwie kilka. Dużą rolę odgrywało też rolnictwo w 1939 r. było w mieście 350 gospodarstw rolnych prowadzących dość prymitywną i zacofaną gospodarkę. Na terenie miasta był też folwark Rożnówka będący własnością Skarbu Państwa a dzierżawiony przez Romana Wahla. Obok znajdowały się stawy rybne, których właścicielem był Jan Ćwikła. W mieście w 1929 r. było jeszcze 43 sitarzy, 4 łubiarzy, 6 oparawiaczy i 2 osoby wykonujące siatki druciane. Wykonywali oni pracę nakładczą, która nie przynosiła im zysku a jedynie pozwalała wegetować. Z ich pracy ogromne dochody czerpał Uryś Zylberberg, który dorobił się majątku jako monopolista. Upadło znaczenie bogatych rodzin sitarskich, których członkowie przekwalifikowali się i podjęli pracę w innych zawodach. W mieście było około 250 robotników (tragarzy, brukarzy, sprzątaczy ulic, pracowników nielicznych zakładów przemysłowych). Pomimo starań władz udało się wybudować w mieście jedynie dwa tartaki, jeden młyn przemysłowy i betoniarnię. Pierwszy tartak wybudowany w latach 1918-1919 był własnością Kazimierza Wolanina. W latach 1924-1925 powstał tartak i młyn przemysłowy o napędzie parowym o mocy przerobowej 4 ton na dobę. Wyposażony w trzy pary walców, razowiec, perlak i jagielnik. Jego właścicielem był Judka Szarf. W 1928 r. uruchomiono betoniarnię. Na rzece Biała w dzielnicy Rożnówka znajdowała się osada młyńska, od początku XIX w. należąca do bogatego kupca Wurmana. W latach dwudziestych jego spadkobiercy sprzedali ją Herszowi Szeinwaldowi. Nowy właściciel przekształcił młyn gospodarczy w przemysłowy (turbina wodna, dwie prądnice elektryczne, 7 par walców, razowiec, perlak i jagielnik o mocy przerobowej 10 ton na dobę). W dzielnicy Bojary na rzece Osa znajdował się kolejny młyn gospodarczy, który kiedyś należał do folwarku Rożnówka. W okresie międzywojennym jego właścicielem był Herszko Zylberfain. 20 maja 1938 r. powołano Miejską Komisję Centralnego Okręgu Przemysłowego, która miała zabiegać o ulokowanie w mieście obiektu przemysłowego. Wybuch wojny uniemożliwił realizacje tych planów. W 1925 r. powstał w Biłgoraju Bank Spółdzielczy z prezesem Josefem Wajsmanem. Trzy lata później powstał Bank Udziałowy z prezesem Ickiem Wircnerem. W 1929 r. powstał jeszcze Bank Kupiecki, ale szybko ogłoszono jego upadłość. W sierpniu 1926 r. powstała Spółdzielnia Pożyczkowo-Oszczędnościowa im. Kasy Stefczyka. W 1929 r. utworzono Komunalną Kasę Oszczędności Powiatu Biłgorajskiego a jej naczelnikiem został natariusz Franciszek Wolski a dyrektorem Mieczysław Kucharski. W 1927 r. koncesję na przejazdy autobusem między stacją kolejową w Zwierzyńcu a Biłgorajem otrzymał Wiktor Węgrzyn, ale zawiesił działalność po kilku miesiącach. Koncesję po nim otrzymali Chaim, Berek, Max i Lejzor Kaminerowie a w 1929 r. powstała spółka komunikacyjna „Orzeł” (Klemens Iwańczyk, Michał Makarzec, Jana Tarachowski, Wiktor Węgrzyn i Mikołaj Wojtiuk). Kaminerowie nie wytrzymali konkurencji i zawiesili działalność a „Orzeł” rozwijał nowe kursy do Frampola, Tarnogrodu, Zamościa, Krasnobrodu, Goraja.
W latach 1928-1930 wybudowano elektrownię i do 1939 r. stworzono w mieście 9 km sieci energetycznej i ok. 150 latarni elektrycznych. [Dzieje Biłgoraja, 164-174]
Były też dwie drukarnie: Maxa Kaminera, gdzie drukowano po polsku i Nuty Kronenberga, gdzie drukowano wyłącznie po hebrajsku. Były też dwie matrycarnie oraz podejmowano próby wydawania lokalnych gazet: „Gazeta Urzędowa Powiatu Biłgorajskiego”, „Trybuna”, „Echo Biłgorajskie” (potem zmieniono nazwę na „Głos Zamojszczyzny” i „Ognisko Zamojskie”), „Ziemia Biłgorajska”. [Dzieje Biłgoraja, 181]
W czasie okupacji dochody miasta praktycznie ograniczone zostały do podatków, które systematycznie wzrastały. Wprowadzono racjonowanie żywności, zamarł handel, praktycznie gospodarka została zlikwidowana. Zapanowała ogólna nędza. Żydom zabroniono handlu i rzemiosła. W mieście pozostało zaledwie 12 sklepów spożywczych dla nich. Pojawiły się też specjalne sklepy dla Niemców. W mieście w 1944 r. zarejestrowanych było zaledwie 98 rzemieślników: 4 piekarzy, 4 rzeźników, 11 krawców, 16 szewców, 3 fryzjerów, 1 tapicerów, 2 fotografów, 6 murarzy, 3 malarzy, 5 cieśli, 1 szklarz, 9 stolarzy, 3 kołodziejów, 1 bednarz, 8 kowali, 5 ślusarzy, 4 brukarzy i 12 sitarzy. Ich praca ograniczała się praktycznie do reperacji i napraw. Głodowe racje żywnościowe doprowadziły do rozwoju nielegalnego handlu wymiennego, głównie między miastem a okolicznymi wsiami i nielegalnej produkcji rzemieślniczej. Istniejące zakłady przemysłowe przekazano niemieckim instytucjom. Tartaki przejęła firma Johan Vowinckel und Richtberg, Berlin-Scharlottenburg, młyny – Powiatowa Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa w Biłgoraju i pracowały na potrzeby niemieckiej gospodarki i armii. Zlikwidowano żydowskie banki i Kasę im. Stefczyka a wznowiła działalność Komunalna Kasa Oszczędnościowa, jako jedyna instytucja kredytowo-oszczędnościowa w powiecie oraz Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. Wznowił działalność Urząd Pocztowy. W 1942 r. oddano do użytku centralę telefoniczną i telegraf. [Dzieje Biłgoraja, 225-228]
1 marca 1943 r. miasto liczyło 4547 mieszkańców, w tym: 4258 Polaków, 212 Ukraińców, 66 Niemców, 11 innych. Nie było już oficjalnie Żydów. W 1944 r. ludność spadła do 3600 osób [Dzieje Biłgoraja, 244]
Po 1944 r. szybko wzrastał liczba mieszkańców miasta. W dni 31 grudnia 1965 r. wynosiła ona 10 027 osób. 31 grudnia 1978 r. miasto liczyło już 18 004 mieszkańców zameldowanych na pobyt stały i 1025 na pobyt czasowy. [Dzieje Biłgoraja, 268]
W latach powojennych początkowo w mieście nadal funkcjonowały trzy młyny i dwa tartaki. W 1946 r. w mieście funkcjonowało 69 prywatnych sklepów różnych branż, 5 restauracji, 2 jadłodajnie, 6 herbaciarni, i 6 piwiarni. Ich uspołecznienie przeprowadzono w latach 1949-1951. W 1945 r. wykonywało swój zawód 73 rzemieślników z 24 branż, w 1978 było to 147 rzemieślników 35 specjalności. W 1945 r. powstała Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska. 5 XI 1948 r. powstała Włosiankarska Spółdzielnia Pracy. 9 VI 1949 r. zmieniono jej nazwę na Robotnicza Spółdzielnia Pracy Sitarsko-Włosiakarska. 1 X 1952 r. nastąpiło jej przebranżowienie i utworzono Włosiankarską Spółdzielnię Pracy i Sitarską Spółdzielnię Pracy im. T. Kościuszki. W 1960 r. budynki WSP zostały przekazane Zjednoczeniu Przemysłu Dziewiarskiego i Pończoszniczego w Łodzi i zaczęto na ich bazie budować Zakład Przemysłu Dziewiarskiego „Mewa”. W latach 1960-61 wybudowano Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego. W latach 1969-1972 wybudowano Zakład Metalowy, później przekształcony w Spółdzielnię Pracy Metalowców „Biłmet”. W 1954 r. powstały Biłgorajskie Zakłady Przemysłu Terenowego „Bitra”. W 1963 r. Utworzono Powiatowe Przedsiębiorstwo Usług Przemysłu Terenowego w Biłgoraju. W latach 1971-1974 powstały Biłgorajskie Zakłady Napraw Samochodów. W 1950 r. powstało Powiatowe Przedsiębiorstwo Budowalne. W 1957 r. powołano do życia Spółdzielnię Inwalidów „Promień”. W 1964 r. powstał Zakład nr 8 Lubelskiego Przedsiębiorstwa Krawiecko-Kuśnierskiego „Gracja”. [Dzieje Biłgoraja, 271-280]
Żydzi w gospodarce Biłgoraja
Wśród żydowskich potentatów finansowych Biłgoraja drugiej połowy XIX w. wymienieni powinni być: Szmul Ela Szwerdszarf – kupiec drzewny (spławiał drewno aż do Gdańska), dzierżawca lasów ordynackich oraz właściciel dużego, piętrowego domu w samym centrum rynku, którego część od połowy wieku wynajmował na swoją siedzibę biłgorajski magistrat; Dawid Lubliner – przedsiębiorca budowlany, właściciel największej murowanej kamienicy w mieście, którą z dużym zyskiem dzierżawił na lazaret dla stacjonującego w mieście pułku kozaków; Josef Goldman – pochodzący z Tarnogrodu dzierżawca majątku Rożnówka oraz miejskiego prawa propinacji; Abuś Pelc – kupiec i wieloletni dzierżawca dochodów żydowskiej gminy wyznaniowej; Herszel Szajnwald – najbogatszy spośród dość licznych żydowskich handlarzy zbożem, właściciel młyna; Klajnminc, Lajchert i Wakszul – właściciele dużych sklepów kolonialnych; Eliasz Enstein -bogaty aptekarz oraz Majman – właściciel dużego sklepu bławatnego. W ciągu drugiej połowy wieku Żydzi biłgorajscy zdominowali również miejscowe rzemiosło. Obok wykonywanych tradycyjnie przez Żydów krawiectwa i szewstwa, domeną tej grupy narodowościowej powoli stawała się także główna biłgorajska profesja rzemieślnicza, czyli sitarstwo. O skali tego zjawiska świadczy fakt, iż na przestrzeni lat 1880-1902 liczba żydowskich warsztatów sitarskich wzrosła z 10 do 346. Największe z nich były własnością Urysza Zylberberga, Mojżesza Wajsmana, Bergera, Korensztajna, Sznicera i Tuchmana. Rosnąca siłą biłgorajskiego sitarstwa przyciągała do tego rodzaju wytwórczości również żydowskich kupców, którzy niemal całkowicie skupili w swoich rękach handel sitami. Potentatem w tego typu operacjach był Kielman Szajnwald, który obracał rocznie kapitałem w wysokości 40 tys. rubli. Żydzi byli także właścicielami większości biłgorajskich nieruchomości. Według stanu z 1910 r. własnością żydowską były 404 (66,4%) spośród 608 domów. Uboższa część biłgorajskiej społeczności żydowskiej znajdowała zatrudnienie głównie jako siła najemna w warsztatach rzemieślniczych (w 1864 r. wyrobnicy stanowili ponad 16% ludności miejskiej czynnej zawodowo). Znikoma liczba Żydów zajmowała się pracą na roli, żaden zaś nie pracował w przemyśle, jako że aż do I wojny światowej nie powstał w Biłgoraju żaden zakład przemysłowy. [Kopciowski 2003, 7-8]
Sitarze biłgorajscy
Sitarstwo w Biłgoraju rozwinęło się w wieku XVII. Sita najczęściej wyrabiano z końskiego włosia. Płócienka tkano na specjalnych warsztatach ręcznych zwanych krojscami. Na początku XX w. zaczęto używać warsztatów nożnych. Tkano 9 rodzajów płócienek (min. braźne, fartuszek, złotówka). Tym zajmowały się kobiety. Mężczyźni oprawiali siatki w drewniane obręcze tzw. łuby. Wykonywano je z odpowiednich kawałków drewna sosnowego, które dzielono na tzw. dranice. Wygładzano je na specjalnym warsztacie zwanym kobylicą za pomocą ośnika i wyginano na tzw. folowni. Wygięte suszono w stokach po 10-15 sztuk i dopiero oprawiano w nie siatki. Na początku XX w. zaczęto też wyrabiać sita druciane o różnej grubości i gęstości siatki. Wykonywano też przetaki, czyli sita robione z łyka pozyskiwanego z drzew lipy, akacji, jesionu. Były one wykonywane z odpowiednio wyprażonych w piecu cienkich paseczków drewna. Następnie były one ręcznie wyplatane i oprawiane w łuby. W zależności od gęstości oczek zwano je raczkami, rajtakami lub grochowiakami. W okresie międzywojennym przetaki zostały wyparte przez sita druciane.
Najstarszy zachowany przywilej dla cechu sitarzy w Biłgoraju pochodzi z 1720 r. wystawiony przez Konstancję Marię Szczukę, właścicielkę miasta. Sitarze ze swymi wyrobami podróżowali po całej Polsce, Europie a nawet Azji. W XVIII w. handlowano nimi w Rumunii, Austrii, czy Turcji. W 1803 r. z miasta wyszło z sitami 742 osoby, w tym do obu Galicji, Czech i Węgier 398, do Rosji 201, do Prus 103 , do Mołdawii 71 i na Bukowinę 29. W kolejnych latach wraz z przejściem Biłgoraja pod zabór rosyjski głównym rynkiem zbytu była Rosja. Sitarze roznosili sita na własnych plecach i zabierali około 80 sit. Bogatsi wykorzystywali wozy i wówczas byli w stanie zabrać nawet 500-700 sit. Praca przy sitach zajmowała dużą cześć społeczeństwa miasta w 1842 r. -3300, zaś w 1860 – 2829. W 1804 r. było 262 majstrów cechowych, 150 czeladników i 70 uczniów. Sitarze wyruszając na wielomiesięczne wyprawy, czasami nawet wieloletnie, zostawiali w domach kobiety z dziećmi, na których spadał ciężar dbania o dobytek i wychowanie dzieci. [Jastrzębski, 1961, 130=9-214; Pękalski, 1961, 215-302; Mencel, 1976, 257; Skakuj, 2005, 25-27; Waszkiewicz, 2014, 5-27]. Pod koniec XIX w. nastąpił stopniowy upadek sitarstwa w Biłgoraju wynikający z masowej produkcji w fabrykach zagranicznych sit drucianych, tańszych od tych wyrabianych z włosia i kurczeniem się coraz bardziej popytu na te wyrabiane ręcznie, więc droższe. Ich stopniowe odrodzenie pojawiło się w początku wieku XX gdy okazało się, że sita druciane podatne na rdzę i śniedź nie bardzo sprawdzają się w kuchni, gdzie praktyczniej używać tych z włosia. Te druciane wykorzystywano nadal w spichlerzach i magazynach zbożowych [Dzieje Biłgoraja, 118]
Na fotografii niżej zagroda sitarska znajdująca się w samym centrum miasta. Budynek mieszkalny fundacji Andrzeja Grabińskiego z 1810 r. wraz z zabudowaniami gospodarczymi: drewutnią, spichlerzem i wozownią. Wszystko wzbogacone dużą liczbą eksponatów ruchomych. Wszystko pomyślane tak by pokazać typową zagrodę sitarską a także jak żyli i pracowali sitarze i ich rodziny przy produkcji sit i z jakich sprzętów korzystali.
Zabytki, miejsca pamięci i atrakcje turystyczne
Kościół parafialny p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii.
Wzniesiony w miejscu poprzedniej kaplicy. Budowany od 1755 r. w stylu późnobarokowym, przykryty dachem gontowym. Konsekrowany w 1785 r. Wzniesiono też murowaną dzwonnicę. W XIX w. wymagał remontu, który został przeprowadzony po 1869 r., gdy funkcje proboszcza objął ks. Ludwik Mech. Jego następca ks. Wysocki wybudował budynek plebanii a prace przy kościele kontynuował też ks. Dębiński. Spalony w 1939, odbudowany w latach 1942-1944. Wewnątrz znajduje się m. in. chrzcielnica kamienna z 1828 r, krucyfiks procesyjny barokowy z XVIII w., tablica nagrobna Stanisława Nowakowskiego z połowy XIX w. z fundacji córki Teresy. Dwa kielichy: gładki barokowy z XVIII w i rokokowy z poł. XVIII w. oraz dwa ornaty z XVIII i trzy z XIX w. Kapa z poł. XIX w. W ogrodzeniu cmentarza kościelnego umieszczono dwie figury.
Kościół pw św. Jerzego
Został wzniesiony w końcu XVIII w. dla grekokatolików, wyświęcony w 1798 r. Po likwidacji obrządku unickiego w 1875 r. świątynia została przekazana prawosławnym i gruntownie wyremontowana. Od 1919 kościół rzymsko-katolicki, wówczas odnowiony z zatarciem cech stylowych. W kościele znajduje się tablica fundacyjna cerkwi, kamienna, składająca się z trzech części z nazwiskami ks. Jana Zieniewicza, jego żony Nastazji, syna Stefana i jego żony Anny, Porfiriusza Skarbka Ważyńskiego, ks. Grzegorza Papińskiego, jego żony Maryanny z Bierkiewiczów i ich syna (bez imienia), Stanisława (Kostki) Potockiego z żoną Aleksandrą z Lubomirskich i synem Aleksandrem oraz Jana Potockiego z herbem Pilawa i literami SPGA 1790. Epitafia: ks. Jana Zieniewicza (zm. 1805), fundatora cerkwi, Eleonory z Kamieńskich 1° Radziwiłłowej 2°Nowakowskiej (zm. 1816) [KZSP, t. 8, z. 3, 2-3; Dzieje Biłgoraja, 84]
Kościół św. Marii Magdaleny
Wzniesiony na terenie wsi Puszczy Solskiej (dzisiaj część miasta Biłgoraj) w 1603 r. z fundacji Jana Zamoyskiego kanclerza wielkiego koronnego. Nowy kościół wybudowany w 1644 r. z fundacji Jana Zamoyskiego generała ziem podolskich, konsekrowany w 1645. Został palony przez Kozaków w 1648, Szwedów w 1655 i 1702 r. Odbudowany w 1705 r. z fundacji Józefa Tomasza Zamoyskiego starosty grodeckiego i płoskirowskiego. Od 1692 do 1864 parafia administrowana przez franciszkanów. W 1794 r. spalony po uderzeniu pioruna. Obecny kościoół wybudowany w latach 1921-1929 wg. projektu arch. Jerzego Siennickiego. Wewnątrz rokokowe tabernakulum z ok. poł. XVIII w., chrzcielnica z XVIII w. i liczne obrazy, głównie z XVIII wieku; ponadto barokowa pieta z XVIII w., rzeźba św. Marii Magdaleny, XVIII-wieczne kielichy i krucyfiksy oraz lichtarze a także ornaty. Obok zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów. Początkowo były drewniane, zastąpione murowanymi wzniesionymi ok. 1778 r. z fundacji Konstancji z Czartoryskich Zamoyskiej. Częściowo spalone w 1794 r. i odremontowane kosztem ordynata Aleksandra Zamoyskiego. Po kasacie klasztoru w 1864 r. w budynkach ulokowano plebanię. [KZSP, t. 8, z 3, 22-24; Dzieje Biłgoraja, 268].
Cmentarz
Na cmentarzuznajduje się szereg nagrobków kamiennych z 1. Poł. XIX w. m. in. : Salomei z Ostapowiczów Matrusowej (zm. 1831) w kształcie obelisku, Józefa Matrosia (z. 1840); Stanisławy Katarzyny Mazurkowej (zm. 1840) oraz Jana (zm. 1840) i Wiktorii (zm. 1845) Chwałów w kształcie czworobocznego słupa zwieńczonego kwiatonem.
Kapliczki, figury świętych
Miejsca pamięci
Miasteczko na Szlaku Kultur
Zagroda młynarska nad rzeka Biała Łada
Ważne wydarzenia
- Biłgoraj z racji drewnianej zabudowy często nawiedzały pożary. Na pewno miasto ucierpiało kilkukrotnie w czasie wojen połowy XVII w., podobnie jak w czasie wielkiej wojny północnej na początku XVIII w. Wiemy o pożarze z roku 1748 oraz w 1788, 1790, 1791, 1793 r. [Dzieje Biłgoraja, 41, 68] .
- Szczególnie uciążliwy był pobyt w Biłgoraju żołnierzy chorągwi polskich, gdy to przez trzy dni od 11 maja 1660 r. dokonali oni wielu rabunków szacowanych na około 566 zł [APL, KgL, RMO, ks. 86, k. 463-467v]. Podobnie wyglądało to też w czasach króla Jana III Sobieskiego, gdy wojska maszerując w kierunku kresów przechodziły przez miasto. Mieszczanie oszacowali swe straty na 8189 złp [KgL, RMO, ks. 171, k. 112-125] . Podobne skargi na wojska polskie zachowały się z lat 1708, 1712, 1714/1715 [Tamże, ks. 195, k. 142-144v; ks. 200, k. 24-24v; ks. 208, k. 289-289v].
- W 1772 r. miasto zajęli Austriacy i okupowali je przez cztery lata. W 1776 r. wróciło do Rzeczypospolitej. W 1792 r. weszły tutaj oddziały rosyjskie a następnie po klęsce Insurekcji Kościuszkowskiej w rezultacie trzeciego rozbioru Austriacy. Biłgoraj znalazł się w Galicji Zachodniej, którą otrzymała Austria.
- Pożary wybuchały w Biłgoraju w 1819, 1834. 28 maja 1872 r. spłonęło 156 domów, głównie we wschodniej i południowej pierzei rynku i wzdłuż ulic Tarnogrodzkiej, Morowej, Cerkiewnej i Nadstawnej. Zginęło 7 osób. W 1875 r. spłonęło z kolei 20 domów a w 1880 r. płonęły domy przy ulicy Tarnogrodzkiej zagrażając znajdującej się w pobliżu cerkwi [Dzieje Biłgoraja, 71-79]
- W 1870 r. Magistrat miasta wysunął plan założenia ogrodu miejskiego na Rynku. Plan ten udało się zrealizować na początku lat 80-tych. Kolejny skwer został założony przy ul. Tarnogrodzkiej naprzeciwko cerkwi w miejscu spalonych w 1880 r. 6 domów. Pierwszą wybrukowaną ulicą w mieście była ul. Lubelska, na której prace rozpoczęły się w połowie lat 80-tych na fragmencie od mostu do rynku, kolejne były fragmenty ul. Tarnogrodzkiej przy zabudowaniach Urzędu Powiatowego , Komendy Wojskowej i szkoły. Do początku I wojny światowej udało się jeszcze wybrukować część Rynku oraz ulice Krzyżową, Nadstawną i Morową. W 1861 r. zostały zbudowane na Rynku dwie studnie zaopatrzone w żelazne pompy. Na początku lat osiemdziesiątych w Rynku i głównych ulicach wzniesiono 48 żelaznych słópów zaopatrzonych w latarnie zakupione w Lublinie. Do 1900 było już ich 76. W 1900 r. zbudowano na Rynku murowane jatki mięsne w miejsce dotychczasowych drewnianych.[Dzieje Biłgoraja, 85-86]
- 2 września 1863 r. doszło pod Biłgorajem, koło wsi Bojary, do potyczki powstańców Kajetana Cieszkowskiego-Ćwieka i Zdzisława Skłodowskiego z Rosjanami pod dowództwem mjr. Szternberga. Oddziały polskie się wycofały i następnego dnia stoczyły bitwę pod Panasówką, w której brali udział ochotnicy z Biłgoraja.
- W czasie I wojny światowej do Biłgoraja wojska austriackie wkroczyły na początku sierpnia 1914 r., ale już pod koniec miesiąca opuściły miasto wyparte przez oddziały rosyjskie. W mieście doszło do licznych aresztowań. W wyniku ofensywy niemieckiej w lecie 1915 r. ponownie z miasta ewakuowali się Rosjanie. Biłgoraj znalazł się w strefie okupacyjnej austriackiej podległej generał-gubernatorstwu z siedzibą w Kielcach a następnie w Lublinie. Zostało ono podzielone na obwody, podległe komendantom wojskowym. Nad obwodem biłgorajskim komendę objął płk Karol Roller. Kierownikiem komisariatu cywilnego mianowano Tadeusza Kępińskiego z Opoczna, burmistrzem został Wincenty Bubko, ale szybko skasowano ten urząd zastępując go komisarzem rządowym (Michał Mazurkiewicz), który rozpoczął urzędowanie 16 marca 1916 r.
- W lecie 1916 r. w Biłgoraju wybuchła epidemia cholery, w wyniku której zmarło kilkuset mieszkańców [Dzieje Biłgoraja, 148].
- 9 listopada 1918 r. komisarzem ludowym w powiecie biłgorajskim z ramienia Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej został Maciej Rataj, późniejszy działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” oraz marszałek sejmu. W mieście ustanowiono powiatowe organy władzy i instytucji państwowych: Starostwo I Sejmik z Wydziałem Powiatowym, Urząd Skarbowy, Powiatowy Urząd Ziemski, Inspektorat Szkolny, Sąd Pokoju (Gromadzki), Sędzia Śledczy, Powiatowa Komenda Policji Państwowej, Powiatowa Komenda Uzupełnień, Notariat, Nadleśnictwo Państwowe. Znajdowały się tutaj siedziby wielu partii i stronnictw politycznych, czy instytucji publicznych i stowarzyszeń społecznych jak Polski Czerwony Krzyż, Kasa Chorych, Związek Strzelecki, Inspektorat Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń. W Biłgoraju mieścił się też dekanat rzymskokatolicki obejmujący 10 okolicznych parafii z ks. kanonikiem Czesławem Koziołkiewiczem jako dziekanem.[Dzieje Biłgoraja, 160]
- Biłgoraj został zbombardowany 8 i 14 września 1939 r. Już 9 września aresztowano nadleśniczego Ryszarda Müllera oraz dwie kobiety, którzy okazali się niemieckimi szpiegami. W dniu 11 września zostali rozstrzelani. Tego samego dnia około 10.00 niemieccy dywersanci podpalili miasto w kilkudziesięciu punktach. Pożar strawił 1006 budynków, w tym 293 domy mieszkalne i 713 budynków gospodarczych. Spaliło się centrum miasta (Rynek, ul. Lubelska, Przemysłowa, Radzięcka, częściowo Nadstawna, T. Kościuszki i 3 Maja): Ratusz, kościół parafialny, synagoga, biblioteka Macierzy Szkolnej, kino i dwie sale widowiskowe. 14 i 15 września trwały walki w otaczających miasto lasach a 16 września oddziały Armii „Kraków” i „Lublin” stoczyły całodzienną bitwę o Biłgoraj. W jej wyniku zniszczone zostały 22 domy, 22 stodoły i 22 obory na terenie dzisiejszej dzielnicy Puszcza Solska. W samym mieście spaliły się 4 domy i 9 budynków gospodarczych. Zginęło 78 żołnierzy i 11 cywilów. 17 września miasto zajęli Niemcy a 6 października doszło do ataku oddziału kawalerii z grupy „Kowel” płk. dypl. Leona Koca. W miejscowej szkole powszechnej Niemcy urządzili obóz przejściowy dla oficerów WP. 28 września do Biłgoraja weszły oddziały radzieckie. Zorganizowano Tymczasowy Komitet Rewolucyjny i Milicję Ludową. W Biłgoraju Rosjanie pozostali do 3 października i opuścili miasto. Do miasta ponownie weszli Niemcy.[Dzieje Biłgoraja, 215-218]
- W czerwcu 1940 r. przeprowadzono w mieście akcję AB i aresztowano przedstawicieli miejscowej inteligencji. Trafili do zamojskiej Rotundy, następnie na Zamek Lubelski. 28 maja 1941 r. zwolniono jedynie ks. Czesława Koziołkiewicza a pozostałych wywieziono do obozów koncentracyjnych w Dachau i Oranienburgu. Tylko nielicznym udało się przeżyć. Kolejne aresztowania ponad 300 osób przeprowadzono w marcu 1941 r. i kolejną falę 4 maja 1942 r. [Dzieje Biłgoraja, 237]
- Od 1941 r. zaczęła rozprzestrzeniać się gruźlica, tyfus plamisty i choroby zakaźne skóry, zwłaszcza wśród ludności żydowskiej. Niemcy pozwolili otworzyć specjalny szpital żydowski jesienią 1941 r. [Dzieje Biłgoraja, 232]
- 17 lutego 1943 r. koło domu Pawła i Wiktorii Trzcińskich rozstrzelano grupę ukrywających się tam Żydów, Chaskiela Kandla i Dawida Szlafroka z rodzinami. Polacy ich przechowujący zostali aresztowani i rozstrzelani 2 marca 1943 r. [Dzieje Biłgoraja, 243; Drabik, 2022, 11]
- W dniach 15-16 czerwca 1943 r. wysiedlono około 800 mieszkańców miasta w ramach wielkiej akcji wysiedlania Zamojszczyzny. Część wywieziono na roboty do Niemiec a większość (około 700) trafiło do obozu na Majdanku. Od maja 1944 r. działał w Biłgoraju obóz przejściowy dla ujętych w lasach partyzantów. Był on zlokalizowany między ulicami T. Kościuszki, Lubelską, Ogrodową oraz murem odgradzającym siedzibę gestapo od kościołka św. Jerzego. 63 partyzantów rozstrzelano następnie 4 lipca 1944 r. w Rapach.
- Wysiedlenia Żydów z Biłgoraja do obozów zagłady (Bełżec) następowały etapami od kwietnia do sierpnia 1942 r. Od 2 listopada 1942 r. rozpoczęła się w Biłgoraju akcja „Reinhard”. Żydów odesłano do Zwierzyńca. 4 listopada wymordowano Żydów przebywających w szpitalu, których ciała pochowano za parkanem szpitalnym. Ukrywających się wyłapywano jeszcze do końca roku, mordując ich na miejscu lub na Piaskach koło nowego Cmentarza Żydowskiego. Ogółem w okresie okupacji zginęło około 4 tys. biłgorajskich Żydów.[Dzieje Biłgoraja, 236-243]
- Pod koniec 1939 r. w mieście zaczęto organizować konspirację. Powołano Komendę Powiatową ZWZ na czele z por. Wacławem Spalonym ps. Słoma. Komendą Obwodu ZWZ-AK kierowali do listopada 1941 r. popr rez. Antoni Radzik ps. Dolina, po nim por. rez. Edward Bielecki ps. Wyżeł. W mieście znajdował się punkt kontaktowy Okręgu lubelskiego ZWZ, a od lipca 1941 r. Inspektoratu Zamojskiego ZWZ-AK, którym kierowali: Jan Markiewicz ps. Świś, a od kwietnia 1943 r. Adam Leszko ps. Lech. Była też Komenda Hufca Szarych Szeregów, kierowana przez podharcmistrza Tadeusza Iwanowskiego, a od grudnia 1941 r. przez harcmistrza Józefa Steglińskiego ps. „Czarny Żbik”. Hufcem żeńskim kierowała Katarzyna Krzyśków. Od czerwca 1941 r. Biłgoraj stał się siedzibą rejonu ZWZ-AK o kryptonimie „Akademia”. Jej komendantem został por. Józef Stegliński ps. Cord. Powołano też kompanię w sile 5 plutonów, którymi dowodzili: 1 p ppor. Jerzy Tyzenhauz ps. Tyczka, Jar a od kwietnia 1943 r. pchor. Jan Ćwikła, ps. Wic; 2 – pchor.. Tadeusz Piotrowski, ps. Pazur; 3 – st. Sierż. Eugeniusz Rosłan ps. Sokół; 4 – pchor.. Marceli Drżewski ps. Śniardwy; 5 – ppor. Stefan Ciepielewski ps. Tom, a od października 1943 r. pchor.. Roman Lęgowicz. Aresztowania członków polskiego ruchu oporu miały miejsce w czerwcu 1940 r., 13-30 marca 1941 r., w kwietniu 1943 r., w maju 1944 r. [Dzieje Biłgoraja, 246-252]
- Najbardziej znane akcje ruchu oporu to: 15 marca 1943 r. oddział Gwardii Ludowej pod dowództwem Andrzeja Flisa ps. Maksym spalił na stacji kolejowej Biłgoraj-Rapy elementy składowe baraków wysyłane na front wschodni. [Dzieje Biłgoraja, 253]. 24 września 1943 r. Kompania Warszawska oraz oddziały AK por. Jana Turowskiego ps. Norbert i por. Adama Piotrowskiego ps. Dolina, pod dowództwem kpt. Tadeusza Sztumerk-Rychtera ps. Żegota zaatakowały Biłgoraj, opanowały więzienie i uwolniły 72 więźniów. [Dzieje Biłgoraja, 253; zob. https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP99P4]. 20 grudnia 1943 r. grupa szturmowa pod dowództwem por. Edwarda Błaszczaka ps. Grom, zaatakowały biłgorajskie więzienie uwalniając wielu przetrzymywanych. [Dzieje Biłgoraja, 253]
- 4 lipca 1944 r. w Biłgoraju rozstrzelano wziętych do niewoli w bitwie pod Osuchami partyzantów: ppor. Józefa Witka ps. Grot i Tadeusza Ludwika ps. Goraj z oddziału Corda [Dzieje Biłgoraja, 256]
- 24 lipca 1944 r. zakończyła się dla Biłgoraja okupacja niemiecka. Miasto wyzwoliły wojska 3 armii gwardii płk. Wasyla Gordonowa. Zaczęto formować polską administrację zarówno w imieniu rządu londyńskiego – delegat Bronisław Mazurek, ps. Przemysław, Borowy, jak i PKWN Wacław Różga, ps. Stefan, Stanisław Bieniek ps. Szela. Już pod koniec miesiąca zaczęto usuwać z władz i urzędów osoby niechętne PPR a pierwszej połowie sierpnia 1944 r. utworzono Komitet Powiatowy PPR na czele z Józefem Dechnikiem jako I Sekretarzem. 28 lipca powołano Miejską Radę Narodową z Czesławem Morawskim, jako przewodniczącym a następnego dnia powołano burmistrza Bronisława Bentkowskiego.
- 28 stycznia 1945 r. oddział DSZ pod dowództwem por. Konrada Bartoszewskiego „Wira” przeprowadził akcję na więzienie w Biłgoraju w czasie której uwolniono ok. 40 więźniów. 27 kwietnia 1945 r. partyzanci z Delegatury Sił Zbrojnych pod dowództwem „Orszy” zaatakowali Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w mieście i Komendę Powiatową Milicji Obywatelskiej, ale nie udało się ich zdobyć. [https://lasyjanowskieiokolice.pl/miejscowosci/bilgoraj/28-stycznia-1945-r-trzecie-rozbicie-wiezienia-w-bilgoraju – dostęp 10 IX 2024]. W nocy z 1 na 2 maja 1945 r. zdezerterował stacjonujący w mieście batalion Wojska Polskiego. 27 maja 1945 r. miała miejsce nieudana próba rozbicia PUBP w Biłgoraju przez żołnierzy DSZ Obwód Biłgoraj i dezerterów z WP pod dowództwem por. Konrada Bartoszewskiego, ps. „Wir” [APPN, 134]. 8 czerwca 1945 r. połączone siły DSZ i NSZ próbowały zająć miasto, ale wobec obecności dużych sił Wojska Polskiego zaniechały akcji. [Dzieje Biłgoraja, 257-265].
- Od 1947 r,.. do X 1949, działała w Biłgoraju organizacja młodzieżowa Orlęta, której dowódcą był Stanisław Mandecki „Jarema Wiśniowiecki”. Była to harcerska, propagandowa, dywersyjna placówka organizacji istniejącej w woj. rzeszowskim [APPN, 160]
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci