Czemierniki
Czemierniki
start
Powiat: radzyński
Gmina: loco
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
Miasto i Gmina Czemierniki w zasobach internetowych (dostęp sierpień 2024)
MIASTO I GMINA CZEMIERNIKI – INFORMACJE OGÓLNE
Urząd Miejski w Czemiernikach (po otwarciu strony pojawiają się Aktualności , na górnym paski natomiast od lewej znajdują się następujące zakładki Gmina (informacje ograniczone jedynie do danych kontaktowych), Urząd Miejski (informacje dotyczące pracowników UM), Rada Miejska (dane od 1990 r.), Obywatel, Koła Gospodyń (patrz poniżej). Na prawym pionowym pasku znajdują się zakładki z treściami dotyczącym praktycznej strony funkcjonowania UM (inwestycje, gospodarka odpadami, cyfryzacji etc.).
Urząd Gminy Czemierniki (Urząd nie posiada własnej i odrębnej od miejskiej strony WWW)
Gmina Czemierniki (strona powiatu radzyńskiego)
STRATEGIA ROZWOJU PONADLOKALNEGO GMIN I POWIATU RADZYŃSKIEGO na lata 2021-2027 z perspektywą do 2035
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Czemierniki gmina Czemierniki, lubelskie
Czemierniki gmina, dane statystyczne
Plan odnowy miejscowości Czemierniki na lata 2008- 2015, Czemierniki 2008
Strategia rozwoju Gminy Czemierniki na lata 2008 – 2015
Uchwały Rady Gminy Czemierniki
ANALIZA SYTUACJI NA RYNKU PRACY W GMINIE CZEMIERNIKI (2016)
Czemierniki odzyskują prawa miejskie
Zmiana statusu. Czemierniki nowym miastem w województwie lubelskim
Zmiany na mapie powiatu. Wieś Czemierniki już za chwilę zniknie
Bełcząc (województwo lubelskie)
AKTUALNOŚCI
Aktualności (na stronie miasta)
Tygodnik Lokalny „Wspólnota Radzyńska” (z tagiem Czemierniki)
Lublin112.pl (z tagiem Czemierniki)
„Słowo Podlasia” (z tagiem Czemierniki)
„Dziennik Wschodni” (artykuły oznaczone tagiem: Czemierniki)
„Kurier Lubelski” (artykuły oznaczone tagiem: Czemierniki)
STOWARZYSZENIA I FUNDACJE:
Czemiernickie Towarzystwo Regionalne
Fundacja „Fortalicja Czemierniki”
Związek Gmin Północno-Zachodniej Lubelszczyzny
Związek Gmin Północno-Zachodniej Lubelszczyzny (statut)
Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Zapiecek”
Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Zapiecek” (dostępne online publikacje, albumy i foldery promocyjne dotyczące powiatu Radzyń Podlaski)
STOWARZYSZENIE ROZWOJU GMINY CZEMIERNIKI NATURA 2000 PLUS WSPÓŁCZESNOŚĆ
Koło Gospodyń Wiejskich w Czemiernikach (działa od 2018 r.)
KGW w Czemiernikach
Koło Gospodyń Wiejskich w Niewęgłoszu (działa od 2018 r.)
Koło Gospodyń Wiejskich w Stoczku
Koło Gospodyń Wiejskich w Wygnanowie
Koło Gospodyń Wiejskich w Bełczącu
Koło Gospodyń Wiejskich w Lichtach
Koło Gospodyń Wiejskich w Stójce
Ochotnicza Straż Pożarna w Czemiernikach
Ochotnicza Straż Pożarna w Skokach w Stoczku
Ochotnicza Straż Pożarna w Skokach
Ochotnicza Straż Pożarna w Bełczącu Ochotnicza Straż Pożarna w Niewęgłoszu
Ochotnicza Straż Pożarna w Lichtach
GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ
OŚWIATA
Zespół Szkół w Czemiernikach / Szkoła Podstawowa im. T. Kościuszki
Publiczna Szkoła Podstawowa w Niewęgłoszu (zlikwidowana)
ŻYCIE RELIGIJNE
Parafia Czemierniki pw. Św. Stanisława BM
Parafia św. Stanisława w Czemiernikach
Kościół św. Stanisława w Czemiernikach
Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Radzyniu Podlaskim (obejmuje wieś Lichty i Niewęgłosz)
DOM INTEGRACJI „MANSJONARIA” w Czemiernikach
KULTURA i HISTORIA
Centrum Kulturalno-Integracyjne w Czemiernikach
Uroczyste otwarcie Centrum Kulturalno-Integracyjnego w Czemiernikach
Młodzieżowa Orkiestra Dęta w Czemiernikach (patrz też Koła Gospodyń Wiejskich)
Gminna Biblioteka Publiczna w Czemiernikach założona została w 1948 r., od 1993 roku mieści się w budynku Gminnej Spółdzielni, posiada filię w Bełczącu oraz punkt biblioteczny w Stoczku. W katalogu biblioteki dostępnym online znajduje się kilka (7) pozycji o charakterze regionalistycznym, m.in. monografia OSP Czemierniki )
Gminna Biblioteka Publiczna w Czemiernikach na fb
Konferencja naukowa o Władysławie Cholewie
Publikacje dostępne online:
J. Kowalik-Bylicka, rec. Czemierniki: dzieje wsi, miasta, osady, redakcja naukowa Grzegorz Figiel, Paweł Jusiak, Czemiernickie Towarzystwo Regionalne, Czemierniki, 2019, ss. 320,,,Studia Archiwalne”, t. 8, 2021, (tekst pojawia się automatycznie po wpisaniu w Google tytułu publikacji)
Czemierniki. Kronika szkolna (rękopis od 1936 r.)
Gmina Czemierniki: Bezpłatny Biuletyn Informacyjny Gminy Czemierniki (wydawany od 2004 do 2010)
S. Jadczak, Czemierniki i okolice, Czemierniki 1998
S. Demidowicz, Czemierniki : zarys dziejów, Biała Podlaska 1996
R. Marcinek, Czemierniki – pałacyk konesera
J. Kłapeć, Michał Stefan Lisowski – pionier lubelskiego
W. Kawecki, Rec. Czemierniki: dzieje wsi, miasta, osady, pod red. Grzegorza Figla i Pawła Jusiaka
Historia parafii w Czemiernikach
Żydzi w Czemiernikach (z wieloma zakładkami, np. Historia miejscowości)
Żydzi w Czemiernikach (getto, kirkut)
TeatrNN – Czemierniki(z tagiem Czemierniki, liczne artykuły, wspomnienia, fotografie)
Czemierniki(82 stare fotografie)
Wernisaż wystawy “Czemierniki. Dzieje wsi, miasta, gminy” – w fotorelacji
TURYSTYKA KULTUROWA
Radzyńska Kraina Serdeczności to turystyczna marka Powiatu Radzyńskiego i Miasta Radzyń Podlaski. Została ona wypracowana w ramach projektu „Program rozwoju i promocji turystyki Powiatu Radzyńskiego i Miasta Radzyń Podlaski – opracowanie i promocja markowych produktów turystycznych i kulturowych obszaru”.
Czemierniki – renesans bez oświecenia
Schemat sieci szlaków rowerowych w gminie Czemierniki i okolicach
Kościół pod wezwaniem św. Stanisława BM w Czemiernikach
Kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika w Czemiernikach
Zamek bastionowy w Czemiernikach
Bełcząc dworek dwór polski z drugiej połowy XIX
Dworek w Bełczącu Patrz też tutaj
Zamek w Czemiernikach (składający się z pałacu, bramy, arsenału i fortyfikacji bastionowych z 1 połowy XVII wieku)
Rezydencja Firlejów w Czemiernikach
Cmentarz żydowski w Czemiernikach (ul. Północna Kolonia 30)
Dawny zespół pałacowo-obronny pałac1. ćw. XVII w. CZEMIERNIKI (Oprac. Bożena Stanek-Lebioda)
Pallazzo in fortezza w Czemiernikach
SPORT
W Czemiernikach funkcjonuje LKS Orzeł Czemierniki – amatorski klub piłkarski, założony w 1975 roku. W sezonie 2023/2024 drużyna seniorów gra w klasie okręgowejw grupie Biała Podlaska. Orzeł rozgrywa swoje mecze na stadionie mogącym pomieścić 100 widzów.
Ludowy Klub Sportowy Orzeł Czemierniki
VIDEOTEKA:
Filmy dotyczące gminy znajdują się głównie na kanale Youtube
Przykłady filmów promocyjnych:
„Czemierniki, nasze piękne miasto”
(patrz artykuł: Gmina Czemierniki ma swój film promocyjny na kanale Youtube )
Nazwa, przynależność administracyjna
Po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej Czemierniki włączono do Austrii – Galicja Zachodnia, cyrkuł lubelski.
W 1809 r. zostały wraz z całym regionem włączone do Księstwa Warszawskiego, departamentu lubelskiego, powiatu lubartowskiego. Po rozbiorze tego państwa, oficjalnie od 1815 r. Czemierniki weszły w skład Królestwa Polskiego, województwa (od 1837 r. guberni) lubelskiej, obwodzie (od 1842 r. powiecie) lubartowskim a od 1844 r. w powiecie lubelskim. Po wprowadzeniu administracji rosyjskiej z dniem 1 I 1867 r. miejscowość znalazła się w powiecie (ujezd) lubartowskim guberni lubelskiej. W 1915 r. austriackie władze okupacyjne (generał-gubernatorstwo lubelskie) zniosły gubernie, ale zachowały powiaty.
W XIX wieku Czemierniki były siedzibą władz gminy, najpierw dominialnej a od 1864 r. – samorządowej. Czemierniki miały prawo miejskie odebrane przez władze rosyjskie ukazem z 31 XII 1869 r. Od tego momentu miejscowość miała status osady, który praktycznie nie różnił się od wsi. [Ćwik, Reder 1977]
W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Czemierniki zostały siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej w powiecie lubartowskim w województwie lubelskim. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. 1 I 1956 r. gromadę włączono do powiatu radzyńskiego [Dz.U. 1955, nr 45, poz. 296].
W 1973 r. przywrócono ponownie gminę Czemierniki z siedzibą gminnej rady narodowej w Czemiernikach; w skład nowo utworzonej gminy weszły obszary sołectw: Bełcząc, Czemierniki, Lichty, Niewęgłosz, Skoki, Stoczek, Stójka, Wygnanów. [DUWRN, 1972, nr 12, poz. 239-240] Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie radzyńskim. 1 I 2024 r. Czemierniki odzyskały prawo miejskie.
Urzędnicy
Do 1815 r. organizacja władz miejskich była taka jak za czasów Rzeczypospolitej, poza tym, że w okresie zaboru austriackiego w mieście funkcjonował justycjariusz a przy magistracie kasjer i policjant. W Królestwie Polskim organizację władz miejskich określały postanowienia namiestnika z 3 II 1816 r. oraz reskrypt KRSWiP z 11 III 1818 r. Co prawda herb miejski po rozbiorach, także na pieczęci, został zastąpiony symboliką państwową, ale mieszczanie przywiązani do dawnej świetności nie tylko przechowywali dawne tłoki pieczętne ale i przywileje królewskie. Jeszcze w 1867 r. na żądanie KRSW magistrat miasta Czemierniki przesłał odpis potwierdzenia przywilejów miejskich przez Augusta III z 1753 r. oblatowany w księgach grodzkich lubelskich i odciski pieczęci (tuszowy i dwa lakowe, pieczęci większej i mniejszej) pieczęci w polu: Najświętsza Maria Panna na półksiężycu, po lewej cyfry „16”, po prawej „63” pod nią herb Firlejów Lewart. W otoku: Sigillum Civitatis Cemiern. [RGIA, z. 343, inw. 15, sygn. 332, k. 185 i n.].
Postanowieniem Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z 19 XII 1869 r. Czemierniki utraciły status miasta i zostały zdegradowane do osady włączonej do gminy Czemierniki [PKU, t. XII, pos. 332, art. 2887, s. 498].
Burmistrzowie Czemiernik w XIX wieku: Grzegorz Chruścielewski (1819-1820), Ryszard Dobrowolski (1820-1822), Józef Bełkowski (1822-1825), Jan Time (1825-1828), Karol Ciągliński (1828-1831-…), Paweł Zabielski. (…-1835-1861-…), Leonard Chacewicz syn Konstantego (…-1867-1870 – …).
Potem Czemierniki stają się siedzibą zarządu gminnego samorządowej gminy Czemierniki. Na czele zarządu stał wójt zatwierdzany przez władze rosyjskie a funkcje administracyjne pełnił pisarz mianowany przez władze powiatowe. Przy zarządzie działał sąd gminny i kasa. Wójtami gminy Czemierniki byli: Jan Jeżowski, katolik piśmienny (…-1890-1894), Ludwik Kaczorek (1895), Franciszek Szczęsny kat. (1895-1898), Franciszek Skowronek (1899-1901), Piotr Skrzypczak kat. (1902-1907), Marcin Skubiszewski (1908-1910), Józef Olko (1911-1914-…). Funkcje pisarzy pełnili zaś: Hipolit Koberski kat. (…-1890-1891), Antoni Popławki (1892-1894), Orest Masiuk kat. (1895-1896), Aleksander Pawłowicz kat. (1897), Ludwik Gajewski kat. (1898-1909), Antoni Madejski (1910-1914-…). [PKLG na 1870-1914 gg; Demidowicz 1996]
Wójtowie gminy w pierwszej poł. XX w.: Antoni Bylicki z Czemiernik (do 1917), Józef Olek ze Stoczka (1918-1919), (?) Cholewa (1919-1922), Stanisław Skowronek z Czemiernik (1923-1927), Jan Gadzała z Czemiernik (1927-1932), Antoni Świć z Bełcząca (1932-1936), Tomasz Bajda z Czemiernik (1936-1937), Józef Machoń z Tarkawicy (1937-1938), Henryk Cholewa z Babczyzny (1938-1939), A. Filipp (1940-1944), Jan Oliński (…-…), Piotr Turek ze Skoków (…-…), Władysław Król z Bełcząca (1946-1947), Ksawery Walaszek z Bełcząca (1947-1951), Henryk Szczęsny z Czemiernik (1951-1952), Stanisław Olek ze Stoczka (1952-1955) [Czemierniki 2009, s. 179-192]
Naczelnicy gminy Czemierniki: Władysław Dobrowolski (1973-1974), Ryszard Skrzypczak (1975-1977), Ryszard Kaczor (1977-1980), Jan Sijka (1980-1984), Józef Badurowicz (1984-1989), Jan Gryczon (1989-1998) [Czemierniki 2009, s. 447-448]
Mikrotoponimia
Antroponimia
Nazwiska mieszkańców Czemiernik, którzy dostali ziemię przy okazji uwłaszczenia (1864) i zostali zaliczeni do działu pierwszego (podlegający pod ukazy z 26 V/7 VI 1846 i 19 II/2 III 1864 r.: Anna Kalińska, Bartłomiej Janowski, Wawrzyniec Strzyżewski, Jan Kukuryka, Paweł Kaczor, Józef Wierzbicki, Stanisław Paśnik, Józef Orzechowski, Tomasz Kopeć, Andrzej Skubiszewski, Michał Skowron, Józef Sieński, Tomasz Skowron, Franciszek Kaczorek, Wojciech Kozak, Wincenty Jeczeń, Tomasz Bylicki, Antoni Góralski, Piotr Paśnik, Andrzej Grochowski, Jan Kamiński, Stanisław Kusek, Wojciech Jachowicz, Rozalia Skowronek, Paweł Paśnik, Franciszek Świć, Jan Świć, Wincenty Bylicki, Marcin Kukuryk, Stanisław Konarski, Wincenty Kozak, Ignacy Kaczor, Jan Skowron, Antoni Świć, Franciszek Gryzek, Tomasz Kaczor, Stanisław Kotwicki, Łukasz Bajda, Józef Sokół, Piotr Skowronek, Wincenty Markuszewski, Adam Wierzbicki, Ludwik Bylicki młody, Wincenty Skowronek, Antoni Romanowski, Stanisław Kozak, Marianna Konarska, Błażej Jeżowski, Teodor Góralski, Józef Góralski, Wojciech Skowronek, Paweł Kaczor, Andrzej Sobianek, Piotr Grochowski, Ignacy Bylicki, Jan Jeżowski, Jan Grochowski, Mateusz Kozak, Ludwik Kozak, Wincenty Paśnik, Kazimierz Góralski, Franciszek Bylicki, Szymon Sieński, Stefan Świć, Tomasz Liciński, Piotr Konarski, Jan Strzyżewski, Mateusz Skubiszewski, Jan Kamiński, Franciszek Kowallik, Ludwik Bylicki stary, Franciszek Grochowski, Melchior Kaczorek, Józef Bylicki, Łukasz Musikowski, Teodor Bylicki, Jozafat Bylicki, Marianna Świć, Ludwik Paśnikowski, Mateusz Kaczor, Katarzyna Machoń, Jan Czarnecki, Ignacy Wierzbicki, Mikołaj Młynarski, Franciszek Kozak, Karol Bylicki, Tomasz Żołądź, Franciszek Bylicki, Wojciech Sokół, Katarzyna Sokołowska, Stanisław Kukuryka, Marcin Dębski, Stanisław Jaszcz, Antoni Jach (zm. 1865 r.), Franciszka Kukuryk, Bartłomiej Jaszcz, Antoni Kotecki, Jan Gardat, Franciszek Kuzieł, Szymon Ryszka, Antoni Łuczyński, Karol Musikowski, Franciszek Król, Andrzej Kotecki, Mateusz Świć, Ludwik Kaczorek, Karol Kaczorek, Feliks Kłoczewski, Ignacy Zaborek, Andrzej Kukuryka, Piotr Kozak, Marcin Kozak, Andrzej Kozak, Jan Kozak, Adam Kozak, Antoni Musikowski, Wacław Filipek, Jan Rybik, Józef Łopacki, Mikołaj Sokół, Marcin Kurył, Józef Kusek, Jan Skubiszewski, Jan Kocyła, Franciszka Niewęgłowska, Mateusz Kukuryka, Stanisław Musikowski, Antoni Markuszewski, Michał Wagner, Jan Pycek, Michał Konarski, Jan Skowronek, Adam Kownacki, Stanisław Kasiński, Jan Szeleziński, Franciszek Gadzalski, Jan Cholewa, Ignacy Skowronek, Szymon Kosiński, Antoni Pycek, Grzegorz Dudziak, Szymon Markuszewski, Grzegorz Kurył, Józef Skowroński, Tomasz Szutkowski, Józef Kukuryka, Kazimierz Supryn, Szymon Dębski, Franciszek Kukuryka, Andrzej Zaleski, Marcin Kleszcz, Jan Gadzała po Pawle, Stefan Strzyżewski, Józef Strzyżewski, Piotr Strzyżewski, Jan Niewęgłowski, Paweł Pawlina, Michał Pawlina, Wojciech Markuszewski (zm. 1865 r.), Ludwik Strzyżewski, Michał Szuszkowski, Antoni Cholewa, Jan Kurył, Jan Sokołowski lub Sokół, Józef Rybacki, Wincenty Skowronek, Szymon Kozyrski, Tomasz Sieleziński, Józef Sokołowski, Kazimierz Sieleziński, Stanisław Dębski, Piotr Jamrowski, Antoni Wierzbicki, Antoni Żołądź, Franciszek Góralski, Kajetan Cholewa, Szymon Kaczor, Tomasz Kosiński, Andrzej Sokół, Jan Supryn, Tomasz Rozwadowski, Szymon Bylicki, Franciszek Konarski, Stanisław Komor, Antoni Kukuryka, Marianna Bylicka, Józef Piecak, Kazimierz Sieleziński, Stanisław Dębski, Piotr Jamrowski, Antoni Wierzbicki, Antoni Żołądź, Franciszek Góralski, Kajetan Cholewa, Szymon Kaczor, Tomasz Kosiński, Andrzej Sokół, Jan Supryn, Tomasz Rozwadowski, Szymon Bylicki, Franciszek Konarski, Stanisław Komor, Antoni Kukuryka, Marianna Bylicka, Józef Piecak, Karol Konarski, Piotr Skowronek starszy, Jan Jędrzejewski, Ludwik Abraczewski, Andrzej Gryczeń, Mateusz Sobianek, Józef Grochowski, Franciszek Cholewa, Szymon Grochowski, Feliks Lipiński, Katarzyna Kozak, Wojciech Kaczor, Sebastian Paśnik, Piotr Jachowicz, Michał Jaszcz, Andrzej Zaborek, Franciszek Cholewiński, Zofia Pawlina, Marcin Kotecki, Marcin Konarski, Jan Sieleziński syn Antoniego, Stanisław Sieleziński, Piotr Kasiński, Ignacy Sokół, Józef Skowronek, Jan Malinowski, Mateusz Kwaśniewski, Wojciech Orębski, Andrzej Kurył, Marianna Paśnik, Walenty Skowronek, Jakub Jędrzejewicz, Kajetan Madej, Jan Orzechowski, Wojciech Pawłowski, Mateusz Dębski, Szymon Paśnik, Marcin Borkowski, Jan Gadzała po Szymonie, Stanisław Cholewa, Paweł Szczepanik, Wojciech Kaczorek, Andrzej Pol, Piotr Sokół z Wygnanowa, Karolina Góralska, Jan Kaczor, Franciszka Jankowska, Wojciech Abramek, Karol Bukowski, Moszko Hochberg, Mateusz Kucharski zm. W 1868 r., Benedykt Sokół, Jan Świć duży syn Stanisława, Rozalia Kamińska, Jan Sierakowski, pola czemiernickie uprawiali i przy uwłaszczeniu dostali na własność także mieszkańcy okolicznych wsi: Jakub Olech, Franciszek Wnuk, Antoni Żarnicki, Jakub Sałata, Jan Procyk, Mateusz Kliszcz, Paweł Sobieszak, Jan Antol, Franciszek Antol, Mikołaj Ostap, Józef Jeżowski, Jan Jach syn Wojciecha, Ludwik Bajda, Jan Jach młody syn Tomasza, Jakub Jarzyna, Józef Sobianek, Jan Cybul, Jan Cholewa, Stanisław Kawecki, Antoni Jamrowski, Marianna Fassol, Jan Bajda, Jan Musik, Stanisław Krupa, Józef Musik, Jan Skowronek, Stanisław Sokół.
Uprawiający działki zaliczone do drugiego działu (nie przysługiwały im serwituty): Manys Nudeliżcher, Zelman Rejchnudel, Dawid Szajman, Binan Heman, Moszek Himelbrau, Psachij Rajbuch (następcy), Nosul Szpilberg, Józef Aksraumen, Dawid Unterhauz, Moszek Holberg, Berek Herman, Berek Himelblau, Berek Lefler, Szloma Dorfman, Herszek Szpilberg, Srul kalinka, Eli Taub, Jankiel Cukerman, Szloma Tunkielrot, Moszek Suchowolski, Grinbaum Boruch z Siemienia, Icek Himelblau, Szmul Zalcer, Moszek Kitmacher, Zelman Jungerman, Lejzor Sztajgricer, Mordko Ejzensztejn, Szymel Ponczek, Aron Grycmacher następcy, Abram Micenmacher, Aron Godediner, Majer Langman, Wolfa Winiarza następcy, Szyja Ekhauz, Moszek Grycmacher, Berek Mliczak, Mendel Wajfit, Matys Szumacher, Chil Nudelsztecher, Matys Rajchnudel,
W folwarku parafialnym skonfiskowanym przez władze rosyjskie uwłaszczonych zostało 21 osób: Józefa Ziemska, Józef Głowniak, Joachim Sawicki, Mateusz Komar, Leokadia Pol, Leopold Jaszcz, Stanisław Tomasiuk, Jan Oleksiński, Mateusz Jach, Michał Zieliński, Mikołaj Słomczyński, Piotr Laszczka, Ludwik Parecki, Jakub Skubisz, Franciszek Marszał, Mateusz Chudek, Marianna Budzina, Józef Cholewa, Józef Dubiński, Franciszek Cholewa, Jan Rolak, Józef Urban. [APL, ZTL, sygn. 1594]
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
W połowie lat 70. XIX stulecia Józef Przyborowski na pasmie wydm zwanych „Poświętne”, między Czemiernikami a Lichtami, zebrał liczne materiały krzemienne, narzędzia i ostrza do strzał z paleolitu schyłkowego (kultura świderska), mezolitu wczesnego (kultura komornicka) i późnego (kultura janisławicka) oraz przełomu neolitu i epoki brązu. Z tego też okresu pochodzi wzmianka o przypadkowo odkrytym cmentarzysku kultury łużyckiej [Przyborowski 1876, 9-16; także Żółkowski 1988, 32-33; Libera 1998, 26 – w obu pracach wcześniejsza literatura]. Hieronim Łopaciński w sprawozdaniu z wystawy rolniczo-przemysłowej jaka miała miejsce w Lublinie w 1901 r. wymienia bliżej nieokreślone naczynie z tej miejscowości [Nosek 1957, 158]. Kolejne luźne znalezisko to siekiera krzemienna z wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka? kultura trzciniecka?) znajdująca się w zbiorach PMA [Libera archiwum].
W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2004 odkryto 9 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów materiałów krzemiennych stwierdzono osadnictwo z paleolitu schyłkowego, mezolitu (kultura janisławicka) oraz z przełomu późnego neolitu i wczesnej epoki brązu. Nieliczną ceramikę naczyniową powiązano ze śladowym osadnictwem bliżej nieokreślonym z epoki brązu – epoki żelaza oraz wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszar 64-81].
Kolejne odkrycia dotyczą czasów nowożytnych. Z rejonu miejscowości pochodzą dwa skarby monet z XVII w. [Gurba 1959; Wojtulewicz 1979, 120; także Grochecki, Solarska 2010, ryc. 4]. Prowadzono również prace wykopaliskowe w obrębie zespołu pałacowo-obronnego Firlejów. Pierwsze badania w roku 1983 i 1986 były skoncentrowane na rozpoznaniu elementów fortyfikacji oraz rozplanowania zespołu obronnego – zabudowy, fosy. Późniejsze w 2008 r. znacznie poszerzyły zakres prac zarówno w zakresie odsłoniętej architektury, jak i źródeł ruchomych: ułamków ceramiki naczyniowej, kafli, szkła naczyniowego, przedmiotów metalowych, kości zwierzęcych – datowane na (XV?) XVI-XIX/XX wiek [Banasiewicz-Szykuła i in. 2009, 25; Wetoszka 2015]. Prowadzono również prace wykopaliskowe na dawnym rynku, odsłaniając relikty zajazdu z pocz. XIX stulecia, a z jego zasypiska również uzyskano fragmenty naczyń glinianych, monety, plomby i przedmioty metalowe – ogólnie datowane na okres nowożytny https://kozirynek.online/blog/2023/04/28/badania-archeologiczne-na-rynku-w-czemiernikach/ W trakcie nadzorów archeologicznych prowadzonych przy zespole kościelnym pw. św. Stanisława odkryto cmentarzysko szkieletowe (brak bliższego datowania), także źródła ruchome (m.in. monety – XV-XIX w.) [Banasiewicz-Szykuła i in. 2016, 39; 2018, 37]. Z rejonu miejscowości posiadamy kilka luźnych znalezisk wykonanych z brązu z późnej epoki brązu – wczesnej epoki żelaza (kultura łużycka): sztyletu [Gołub i in. 2019, fot. 3 na s. 82]; nagolennika, sierpa oraz dwóch głowni sztyletów [Kłosińska 2022].
Pierwsza wzmianka o osadzie, prawo lokacyjne
Właściciele i zarządcy
Czemierniki w XIX wieku należały kolejno do: Stanisława Małachowskiego (zm. w 1809 r.), Aleksandry hr. Steckiej, najpierw z dziadkiem – Janem Kazimierzem (zięciem St. Małachowskiego, zm. w 1820 r.) a potem (od 1819 r.) z mężem Michałem Gedeonem ks. Radziwiłłem, Wincentego hr. Krasińskiemu (od 1850 r.), Zygmunta Wincentego Jerzego hr. Kasińskiego (od 1858 r.), Władysława Wincentego Adama Krasińskiego z siostrą Marią Beatrix i matką Elizą z Branickich (od 1867 r.), Marii Beatrix samodzielnie (od 1873 r.) a po jej śmierci w 1884 r. – do jej syna Karola Rogera Raczyńskiego, który zmarł w 1946 r.
Do uwłaszczenia przeprowadzonego w l. 1864-1867 miasto należało do właścicieli dóbr poza kościołem i mansjonarią oraz uposażeniem tych instytucji. Natomiast po uwłaszczeniu właściciele dóbr zachowali jedynie pałac choć ich wpływ na Czemierniki był bardzo duży.
Już od połowy XVIII w. miasto i całe dobra czemiernickie należały do rodziny Małachowskich. Stanisław Nałęcz Małachowski (1735-1809), hrabia na Końskich i Białaczowie, marszałek Sejmu Czteroletniego i prezes senatu Księstwa Warszawskiego, w l. 1801-1802 wykupił od spadkobierców klucz czemiernicki a w 1802 r. spłacił należności przysługujące Ksaweremu Rostworowskiemu w imieniu zmarłej matki Izabeli z Humieckich. Stanisław nie miał dzieci. Testamentem podzielił majątek na dwie części: męską (Józef, syn jego brata Antoniego) i żeńską. Do części żeńskiej należał klucz czemiernicki, podzielony z kolei na trzy części: pierwszą dóbr otrzymał Józef Stecki, mąż Marianny, siostry zmarłego oraz nieletnia Aleksandra Stecka. W tej części było miasto Czemierniki, folwarki: czemiernicki i bełczącki z Tarkówką, oraz wsie Skoki, Bełcząc i Stoczek a także młyn. Ostateczny podział nastąpił 14 VI 1811 r.
Spadkobierca działu męskiego Józef hr. Nałęcz Małachowski (syn Antoniego, brata Stanisława) odkupił dwie schedy z linii żeńskiej: drugą – Czapskich i trzecią – Karoliny Grabińskiej. Tymczasem 12 VII 1815 r. Aleksandra hrabianka Stecka (właścicielka schedy pierwszej m.in. z Czemiernikami), która wyszła za mąż za Michała Gedeona ks. Radziwiłła, wykupiła 20 XII 1819 r. od Józefa Małachowskiego małe enklawy w jej dobrach (trzecią część wsi Stoczek i folwark Skrudę) a następnie 22 X 1822 r. resztę schedy pierwszej (części żeńskiej) od Józefa hr. Steckiego. Nawet po scaleniu w rękach Aleksandry ze Steckich księżnej Radziwiłłowej i Józefa hr. Małachowskiego dóbr po Stanisławie Małachowskim pozostało wiele kwestii spornych, ponieważ dobra te przez wieki stanowiły jeden organizm, połączony wielorakimi zależnościami i zobowiązaniami. Nawet ustalenie dokładniej granicy było często bardzo trudne. Spory między Radziwiłłami a Małachowskimi ciągnęły się przez ponad 30 lat a dotyczyły także zobowiązań wobec parafii czemiernickiej i mansjonarzy właścicieli Wygnanowa, którzy posiadali prawo wolnego wrębu na budowę i opał w lasach tych dóbr. Spór o prawo wrębu dla tych instytucji zakończył się ostatecznie dopiero przy uwłaszczeniu po 1864 r. Także miasto Czemierniki miało liczne prawa wynikające jeszcze z przywilejów bpa Henryka Firleja i funduszy zapisanych przez Stanisława Małachowskiego np. procenty od 60 tys. złp. na utrzymanie szpitala dla ubogich, lekarza i apteki.
Dobra Małachowskich, poza zobowiązaniami na rzecz parafii i xx. mansjonarzy, miały już odrębną historię od reszty dawnego klucza czemiernickiego. Jeszcze za życia Józef część dóbr przepisał na syna Napoleona, ale że ten zmarł, ostatecznie przekazał majątek testamentem córkom: Julii Biernackiej (dobra Siemień i Wierzchowiny) i Antoninie (dobra Ostrówek i Dębica).
Mąż Aleksandry z hr. Steckich, ks. Michał Gedeon Radziwiłł, wódz naczelny armii Królestwa Polskiego w czasie powstania listopadowego, został zesłany do Jarosławla, gdzie przybywał z rodziną aż do 1836 r. po czym osiedli w Warszawie. Po jego śmierci (24 V 1850 r.) Aleksandra sprzedała 31 VII (12 VIII) 1850 r dobra czemiernickie Wincentemu Janowi hr. Krasińskiemu za 900 tys. złp. Nota bene byli oni spokrewnieni. Otóż był on synem Antoniny Czackiej, bratowej Stanisława Małachowskiego co więcej jego żoną była pasierbica Stanisława Małachowskiego – Maria Urszula Radziwiłłówna. Można więc powiedzieć, że dobra czemiernickie nadal pozostawały w rodzinie. Po śmierci 24 XI 1858 r. Wincentego Krasińskiego przeszły one na jego wnuka Zygmunta Wincentego Jerzego hr. Krasińskiego, syna poety znanego jako Zygmunt oraz Elizy Branickiej. Zygmunt Wincenty Jerzy zmarł bezpotomnie 22 II 1867 r. a dobra czemiernickie przeszły na własność jego brata Władysława Wincentego Adama Krasińskiego i wówczas nieletniej siostry Marii Beatrix w 3/4, oraz matki – Elizy z Branickich w 1/4. Następnie, na podstawie porozumienia współspadkobierców z 6 (18) IX 1872 r., jedyną właścicielką została Maria Beatrix z Krasińskich primo voto Raczyńska, secundo voto Branicka, siostra Zygmunta, która z pierwszego małżeństwa z Raczyńskim miała syna Karola Rogera Raczyńskiego (1878-1946). Maria Beatrix 24 VIII 1884 r. utonęła w jeziorze Como a dobra czemiernickie (formalnie 21 IX/3 X 1885 r.) przeszły na własność jej syna Karola Rogera hr. Raczyńskiego żonatego ze Stefanią księżniczką Czetwertyńską ze Skidla, de facto z sąsiednich dóbr w Suchowoli. Karol Roger Raczyński zmarł 29 XI 1946 r. w Łodzi. [APL ORP, HwRP, sygn. 29; APL, KdsWPŁ, sygn. 2027; Koprukowniak 2014, s. 83-104]
W okresie międzywojennym dobra czemiernickie to dobry przykład funkcjonowania wielkiej własności, kiedy to borykały się one z trudnościami finansowymi. Uciekano się do pożyczek w instytucjach kredytowych bądź bankach. Już w cztery lata po pożyczce uzyskanej w 1916 roku Raczyński ponownie zwracał się do TKZ o wsparcie finansowe. Tym razem 1 lipca 1920 roku w kancelarii Z. Wasiutyńskiego upoważniał Ferdynanda Linderta, administratora majątku, do poczynienia starań celem „wyjednania pożyczki – umorzonej, skonwertowanej i dodatkowej w najwyższej wysokości”. Taką pożyczkę uzyskał z podania Dyrekcji Szczegółowej w Lublinie od Dyrekcji Głównej TKZ 12 czerwca 1921 w wysokości 1 557 tys. marek. Dobra czemiernickie wpisane zostały do imiennego wykazu nieruchomości ziemskich „podlegających wykupowi przymusowemu”, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 9 stycznia 1926 roku, które przewidywało „wykup 300 hek tarów gruntów” należących do Karola Raczyńskiego. Ogółem rozparcelowano w wyniku tego rozporządzenia 307 hektarów 4120 metrów kwadratowych, lub 549 morgów 23 pręty (według TKZ – 552 morgi i 261 prętów). Utworzono wówczas kolonie Czemierniki: numer 4 (8 hektarów 1219 metrów kwadratowych); numer 5 (16 ha 1872 m2); numer 6 (7 ha 5885 m2); numer 7 (14 ha 3186 m2); numer 8 (30 ha 55027 m2), numer 9 (8 ha 3224 m2), oraz kolonie Zygmuntów, gdy rozparcelowano cały folwark, a mianowicie: numer 1 (150 ha 3760 m2); numer 2 (5 ha 4705 m2); numer 3 (60 ha 4705 m2), numer 4 (6 ha 1001 m2). Po odseparowaniu wspomnianych przestrzeni dobra ziemskie w Czemiernikach zajmowały 5563 morgi 155 prętów (3114 ha 8572 m2) i podlegały odpowiedzialności za pożyczkę zaciągniętą w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. W 1930 r. parcelowano dalsze przestrzenie tych dóbr, a mianowicie kolonie: Czemierniki, numer 10 (9 ha 9262 m2); numer 11 (75 ha 9527 m2); numer 12 (16 ha 282 m2); numer 13 (7 ha 2401 m2); numer 14 (9868 m2). Razem rozparcelowano 110 ha 1340 m2 (196 morgów 214 prętów, a według TKZ – 201 morgów 217 prętów). Obszar dóbr zmniejszył się do 3001 ha 9180 m2 (5361 mórg 238 prętów). W 1935 roku właściciel sprzedał tylko 75 ha 8380 m2, z czego utworzone zostały dwie kolejne kolonie: Czemierniki numer 15 (17 ha 3329 m2); numer 16 (58 ha 5051 m2), a obszar dóbr wynosił 2926 ha 800 m2 83. Wreszcie ostatnia przed wybuchem wojny transakcja – kiedy K. Raczyński sprzedał 267 ha 4057 m2, z czego powstała kolonia Czemierniki nr 17. Dobra zawierały wówczas 2568 ha 6745 m2, które podlegały odpowiedzialności za pożyczki w TKZ.
Po wejściu na te tereny Armii Czerwonej w 1944 r. i po nastaniu władzy komunistycznej dobra ziemskie w Czemiernikach przejęte zostały przez Skarb Państwa i rozparcelowane na mocy dekretu PKWN z 6 IX 1944 r. o reformie rolnej. W majątku Czemierniki pod reformę rolną zagarnięto 623 ha 7400 m2, a w folwarku w Bełcząc – 301 ha 4700 m2. Łącznie w całych dobrach rozparcelowano 925 ha 2100 m kw. Druga część składowa tych dóbr – lasy około 22 tys. ha i wody – także zostały przejęte przez skarb państwa. [Koprukowniak 2014, s. 83-104]
Uwłaszczenie.
Tabelę likwidacyjną dla Czemiernik centralna komisja ds. włościańskich przy Komitecie Urządzającym zatwierdziła 5 VI 1869 r. Ogółem nadano na własność 3153 mórg 272 prętów ziemi użytkowej i 125 mrg. 105 pr. nieużytków, ogółem 3279 mrg. 77 pr. Byłemu właścicielowi miasta przyznano bardzo małe, wręcz symboliczne odszkodowanie w wysokości 3989 rub. 66 kop. Za działki i ziemie miejskie uznano: pastwisko 112 mrg. 269 pr., krzaki 209 mrg. 235 pr., szkołę powszechną z mieszkaniem dla nauczyciela i szopą 1 mrg. 109 pr., szopę na instrumenty pożarowe i areszt 4 pr. Ponadto w sporze ze wsią Skoki 84 mrg. 193 pr. z którego dla miasta Czemierniki należy się 64 mrg. 233 pr., działki po Saładze i Greszczaku 14 mrg. 14 pr., sadzawka (mały staw przy ulicy radzyńskiej) 190 pr. Razem z dwóch działów przyznano 3279 mrg. 77 pr. Gminie żydowskiej nadano na własność: łaźnię 24 pr., dom modlitwy 198 pr., cmentarz 1 mrg. 75 pr. Uwłaszczono też gospodarzy w folwarku „poproboszczowskim” czyli skonfiskowanej przez władze ziemi parafialnej. Przyznane tam działki były niewielkie i poza dwiema 5-morgowymi obejmowały 2-3 morgi ziemi. Razem 64 mrg. 213 pr a w tym na wspólną własność 1 mrg. 73 pr. nieużytków. Teren tego folwarku włączono do osady Czemierniki.
Ponadto właściciel majątku został zmuszony do zagwarantowania używania swoich lasów przez mieszkańców Czemiernik, na budowy i remonty, opał i wypas bydła. 175 gospodarstw I. działu otrzymało prawo: 1) otrzymywania z lasu dworskiego drzew suchych i powalonych na ogrzewanie, po 1 furze na tydzień każde, wjeżdżając do lasu z toporem zimą tj. od 1 XI do 1 III, 2) wypasu swojego bydła a) w lesie dworskim „Wieki”, b) na dworskim polu koło łąki „Stawiska”, w tych miejscach, gdzie ono bywa nieobsiane. Wszyscy postronni mieszkańcy jako niemieszkający w mieście nie mieli prawa korzystania z serwitutów.
Serwituty były niewygodne dla obu stron, dlatego także mieszkańcy Czemiernik dążyli do ich zniesienia. 22 V 1880 r. władze zatwierdziły dobrowolną ugodę mieszczan (serwitutowych) z miasta Czemierniki z pełnomocnikiem właściciela dóbr Józefem Kotarbińskim o rezygnacji z serwitutów w zamian za 350 mrg. lasu a w tym i osadę stróża leśnego, łąki Tatarzyniec, Stawisko z przylegającym do niego polem – 100 mrg. 223 pr. ziemi użytkowej i 100 pr. pod rzeczką, ponadto na uroczysku Zapowidka pod drogami i przegonem 2 mrg. 250 pr., a razem 453 mrg. 273 pr. pod warunkiem jednak, że znajdujące się w lesie ścięte i przygotowane do wywozu drewno przechodzi na własność mieszczan, którzy zwrócą właścicielowi koszty wyrębu (60 kop. za sążeń) za każdą sztukę po 5 kop. Druga umowa dotyczyła zamiany miejskich zarośli położonych przy ziemiach dworskich a dokładnie działki o rozmiarze 14 mrg. 29 pr. na działkę takiej samej wielkości z dworskiego lasu Zapowidka. Mieszczanie zobowiązali się wykarczować oddawaną działkę z zarośli a także 40 mrg. lasu dworskiego i zabrać na własne potrzeby wykarczowane krzaki i drzewo. [APL, ZTL, sygn. 1594]
Stosunki etniczne i wyznaniowe
Parafia katolicka
Wizytacja generalna biskupa chełmskiego i lubelskiego Wojciecha Skarszewskiego z 23 IX 1800 r. konstatuje, że do parafii należało miasto Czemierniki oraz wsie Wygnanów (wieś księży mansjonarzy przy kościele czemiernickim), Skoki z groblą pod Niewęgłoszem, Stoczek z folwarkiem Skruda, groblą Pszonka oraz młynem Łubka, Wólka Siemieńska, folwark Działyń, Tulniki, Wierzchowiny, Niedźwiada, Leszkowice z młynem za rzeką Wieprz, Kamienowa Wola, Ostrówek, folwark Zawada, Dębica, Bełcząc, zaś za rzeką Tyśmienicą: Świerże, Sucha Wola, Zdunkówka, Jezioro, Branica i Zbulitów. (w 1800 r. 4290 parafian). W 1799 r. otwarto nowy cmentarz w zachodniej części miasta. W tym czasie wybudowano także nowy szpital dla ubogich, plebanię i szkołę. Funkcje pomocnicze przy parafii pełnili księża mansjonarze, którzy mieszkali w Kolegium Mansjonarzy przy kościele, spośród siebie wybierali prokuratora (administratora). Kolegium utrzymywało się z dochodów z Wygnanowa oraz z dziesięcin z Suchowoli, Branicy, Zbulitowa i Wygnanowa. Władze carskie zagarnęły majątek kościelny i zlikwidowały czemiernicką mansjonarię a na jej miejsce wprowadzono dwa etaty wikariuszy, w tym stale obsadzany tylko jeden. [Czemierniki 2019, s. 178 -203]
W XIX w. proboszczami czemiernickimi byli: 1760-1807 Jan Kanty Leńczowski, od 1767 r. biskup pomocniczy diecezji krakowskiej okręgu lubelskiego, w czasie jego nieobecności w Czemiernikach zastępowali go księża mansjonarze, podobnie jak i potem przy wakatach; 1807-1808 Jan Kazimierz Dejowski, senior mansjonarzy; 1808-1819 Maksym Byszewski; 1819 – 1838 Karol Wiktor Domański; 1839-1853 Wojciech Karwowski; 1853 – 1863 Maciej Domżalski; 1863-1885 Karol Mleczek (Mleczko); 1885-1891 Tomasz Petrykowski; 1891 – 1911 Adam Decjusz; 1911- 1919 Adolf Majewski. Po likwidacji mansjonarii wikariuszami przy parafii byli: na 1883 r. Bolesław Olkuski, na 1886 r. Zygmunt Korycki drugi wakuje, na l. 1890-1891 r. Wiktor Kwarciński, drugi wakuje, na l. 1892-3 Hieronim Brzoza, dugi wakuje, na l. 1894 -1901 Piotr Kozakiewicz, drugi wakuje, na l. 1902-3 Ludwik Romanowski, drugi wakuje, na 1904 r. Antoni Reszka, drugi wakuje, na 1906 r. Antoni Reszka i Rajmund Pianko; na l. 1907-8: Gustaw Gierasiński na 1907 r. drugi wikary Rajmund Pianko, na l. 1909-1910 Aleksander Urban, na 1911 r.: Bolesław Włodkowski i Andrzej Skrzymowski, na l.1911-1912: Stanisław Patyra, drugi wakuje, na 1914 r.: Stanisław Patyra, Edward Tymiński.
Przy podziale dóbr czemiernickich testamentem Stanisława hr. Małachowskiego nie tylko nie potrafiono ustalić dokładnych granic ani rozdzielić użyteczności, ale i służebności. Ucierpiała na tym zarówno parafia jak i Kolegium xx. Mansjonarzy. Przedtem, jeszcze przywilejem bpa Henryka Firleja, mieli oni zagwarantowane prawo wrębu, czyli korzystania z lasów. Po podziale nie było jasne z czyich lasów i w jakim wymiarze to prawo przysługuje. Zatargi dodatkowo utrudniały spory między Radziwiłłami a Małachowskimi [patrz ugoda w dziale Gospodarka]. Po podziale sched w 1811 r. mansjonarze i mieszkańcy wsi Wygnanów po kolei w pierwszej i dwóch drugich schedach mieli zapewnione prawo wyrębu na budowę i zbierania opału. Jednak raz Małachowski a innym razem Radziwiłłowa odmawiali im tego prawa. Proboszcz i xx. Mansjonarze zanieśli skargę i doszło do śledztwa oraz procesu, . 2 I 1834 r. dyrektor główny prezydujący KRSWDiOP pisał: „Skarżą się, że mimo służącego im od dawna prawa wolnego wrębu w lasach do dóbr czemiernickich należących, doznają wszelako ze strony dziedziców przeszkód, a nawet wzbraniana im jest dalsza jego używalność. Prokuratoria Generalna KP przygotowała raport o tej służebności w dziale III hipoteki dóbr Aleksandry ze Steckich x. Radziwiłłowej oświadczyła, że „lubo to prawo do hipoteki umorzone było, oddalone jednak przez decyzją zwierzchności poszukiwane jest w drodze złożonej apelacji, której ostrzeżenie w księgach wieczystych jest objawione. Gdy więc służebność wrębu w dobrach Dębicy i Ostrówku jeszcze w sporze zostaje, a na dobrach Czemierniki czysty wpis hipoteczny, tym samym xx mansjonarze nabyli tytułu domagania się użytkowania z niej co do tych ostatnich dóbr, dlatego komisja rządowa poleca komisji wojewódzkiej, ażeby o tym xx mansjonarzy przy kościele w Czemiernikach zawiadomiła, a oprócz tego weszła w bliższe rozpoznanie zażaleń z ich strony czynionych, gdyby zaś te okazały się być istotnymi, doda im pomocy nawet z użyciem egzekucji administracyjnej do utrzymania spokojnej używalności”. Tak więc w 1834 r. władze uznały mansjonarzom i włościanom Wygnanowa prawo wolnego wrębu i dwór je honorował. Uzgodniono, że prawo będzie realizowane w cyklu trzyletnim (jak trzy były schedy żeńskie) co roku w innych lasach (rok u Radziwiłłów, dwa lata u Małachowskiego), ale już po roku Radziwiłłowie znowu zabronili korzystnia z lasu, ponieważ zorientowali się, że właściciel drugiej części takiego prawa odmawia. Co więcej właściciele dóbr Czemiernik z kolei wytoczyli proces mansjonarzom o pozbawianie propinacji we wsi Wygnanowie. W 1836 r. Komisja Rządowa nakazała władzom zapewnić wolne prawo wyrębu w lasach Dębicy i Ostrówku dopóki spór ukończony nie będzie z hr. Małachowskim. 30 XI/12 XII 1836 władze wprowadziły ich w używalność. 10/22 XII 1837 r. zapadł wyrok sądu apelacyjnego między prokuratorią generalną KP na rzecz kościoła parafialnego i xx mansjonarzy w Czemiernikach czyniącą a Józefem hr. Małachowskim ojcem i Napoleonem hr. Małachowskim synem a z trzeciej strony ks. Radziwiłłową. 22 X 1825 ustalono służebności i nakazano przypisać do dóbr Czemierniki a także do Wierzchowin do dóbr Siemień (Józefa Małachowskiego) do Dębicy i Ostrówka (Napoleona Małachowskiego) przyłączonej oraz pokrycie szkód wynikłych z korzystania tylko z lasów czemiernickich przez Małachowskich proboszcza i mansjonarzy. Sąd apelacyjny uznał prawa do wrębu zarówno w lasach czemiernickich jak i wsi Wierzchowiny i nakazał odszkodowanie dla ks. Radziwiłłowej. 26 II/10 III 1838 r. Nie zakończyło to kłopotów mansjonarzy i włościan Wygnanowa. Sądził się o ich prawa jeszcze ks. proboszcz Karwowski prokurator mansjonarzy ks. Marceli Wojtasiewicz z Antoniną Małachowską. Kwestię prawa wrębu parafii czemiernickiej uregulowano ostatecznie w 1878 r. Zgodnie z decyzją Lubelskiej Izby Skarbowej z 11 XI 1878 r. parafia miała prawo brać drewno z lasów właścicielki dóbr w zamian za rezygnację z zapisanej na majątku kwocie 2740 rub. [APL ORP, HwRP, sygn. 29; APL, KdsWPŁ, sygn. 2027; APL, ZTL, sygn. 1580; PKLG 1890-1914; Czemierniki 2019; Czemierniki I; Demidowicz 1996; Koprukowniak 2014, s. 83-104; Koprukowniak 2011, s. 331-340]
Po podziale dóbr testamentem Stanisława hr. Małachowskiego prawo prezenty najprawdopodobniej przeszło na jego brata Antoniego a następnie poprzez jego córkę Marię hr. Jezierską na wnuczkę Anielę żonę Maurycego Scipio del Campo lub co bardziej prawdopodobne na jego siostrę Katarzynę żonę Feliksa Czackiego a przez ich córkę Rozalię hr. Tarnowską na Marię żonę gen. Karola Scipio del Campo (zm.1831 r.) i stąd na jego syna Maurycego (wspomnianego wyżej). Tak czy inaczej Józef hr. Nałęcz Małachowski podawał się od 1819 r. za kolatora, a gdy wykupywał dobra klucza czemiernickiego zadbał również o nabycie praw do przedstawiania biskupowi kandydatów na proboszcza parafii i mansjonarzy do kościoła parafialnego w mieście Czemiernikach. Nabył je „z mocy cesji pierwszej 6 IV 1819 r. od Pawła Scypio, drugiej 10 III 1819 r. od Karola Scypio a przez syna tegoż Karola Maurycego Scipio del Campo zeznanej 29 VII 1838 r. oraz z mocy wyroku Stolicy Apostolskiej 17 II 1766 r. antecessorom ich przyznane.”
Małachowski od razu po podziale dóbr przejął fundusze na remont kościoła konieczny po pożarze 1813 r. „Fundusz wynosił ok. 30 tys, złp. na remont kościoła i postawienie szpitala z datków parafian i legatów xx Lenczewskiego (4794,18) i Byszewskiego (1000 i na szpital 1080), Małachowski u siebie zatrzymuje a tymczasem kościół coraz bardziej upada”. Remont szedł tak powoli, że z inicjatywy Radziwiłłów musiały interweniować władze i biskup a Małachowskiego podejrzewano o malwersację. Remont kościoła ciągnął się od 1820 r. także z powodu nieporozumień między kolatorem Józefem hr. Małachowskim a Aleksandrą ks. Radziwiłłową właścicielką dóbr. W kontrakcie z ludwisarzem Andrzejem Włodkowskim z 1822 r. zamówiono odlanie dwóch dzwonów i sygnaturki m.in. z materiału pozostałego z dzwonów po pożarze. Większy dzwon 700-800 funtów, mniejszy 500-600 funtów, sygnaturka 50-60 funtów. Remont kościoła zakończyła już sukcesorka Małachowskiego wiosną 1842 r. Nadal natomiast Włodkowski nie dostarczył zamówionych dzwonów. W 1844 r. powiększono cmentarz i cały otoczono parkanem. [APL, KWL i RGL, sygn. 105, 106]
Inwentarz kościoła i probostwa czemiernickiego w dniu 6/18 III 1840 roku przez delegowanych na gruncie spisany i ks. Karwowskiemu proboszczowi oddany. Opis kościoła parafialnego obrządku łacińskiego w miasteczku Czemiernikach: 1. Kościół […] Cały jest z cegły murowany w kształt krzyża z dwoma wieżami i trzema facjatami a frontową jedną, wpół już zwaloną i dwoma pobocznymi. W roku zaś 1617 poświęcony na cześć św. Stanisława biskupa i męczennika Królestwa Polskiego. Ten wspaniały gmach w roku 1813 przez okropny pożar został pozbawionym z wszelkich zewnętrznych ozdób i dachu. Ten dach w roku 1829 blachą żelazną pobity został. Kościół ten składa się ze środka z prezbiterium dwóch kaplic, skarbców trzech i zakrystii. Od wschodu są drzwi wielkie dębowa składane na zawiasach, te zamyka ze środka drąg drewniany, mający w środku skobel żelazny i kłódkę i dwa boczne w murze osadzone haki dla wzmocnienia zamknięcia drzwi, też drzwi są w dosyć złym stanie. Od północy są drzwi mniejsze dębowe na zawiasach, które ze dworu zamyka zamek żelazny i kłódka, odrzwi są kamienne drugie drzwi od południa tejże wielkości także dębowe za zawiasach, te zamykał zewnętrz zamek żelazny stary, a wewnątrz drąg drewniany, w którym był skubel i zamykała do kłódka, lecz te drzwi od lat kilku zamurowane. W tem kościele jest sklepienie murowane, ze sztukateriami gipsowymi, które w częściach, ile były wystawione na słoty poodpadały a w częściach dla bezpieczeństwa by kogo nie ubiły lub nie skaleczyły poodbijane, reszta zaś zdaje się być dosyć mocna i bezpieczna. Posadzka w całym kościele jest marmurowa w tym roku w połowie naprawiona. Między środkiem kościoła i prezbiterium była tęcza a która się teraz nie znajduje, wyraz tylko ukrzyżowanego Pana Jezusa rzeźby snycerskiej pozostał, i ten jest na ścianie przybity blisko drzwi wchodowych od strony północnej. Tak sklepienie jako i ściany całego kościoła od ognia zakopcone są w tym roku zupełnie wybielone. Okien wielkich w ścianach kościelnych i ramach kamiennych w drzewo oprawnych jest dziewięć te potrzebują naprawy, gdyż wiele szyb brakuje. […]
Dziesięciny do kościoła należące: Czemierniki, Skoki, Stoczek, Bełcząc dwór i wieś, Ostrówek dwór i wieś, Dębica dwór i wieś, folwark Zawada, Kamienowa Wola, Wierzchowiny, folwark działy, Wólka Siemieńska dwór i wieś, Tulniki dwór i wieś, Brzeźnica Książęca dwór i wieś, Niedźwiada dwór i wieś, Górka Lubartowska dwór i wieś, Leszkowice dwór i wieś, Świerże, folwark Skruda. Ponadto dziesięciny opłacone w pieniądzach podług kompozyty dawnej: z Brzeźnicy Bychawskiej i Berejowa, z części Jeziora i ze Świerżów od dworu razem, z dworu i od włościan wsi Charlężą (lecz ta ś.p. ks. Karola Domańskiego byłego proboszcza w drodze administracyjnej zawikłana i na teraz niewłaściwie ma pobierać od włościan wsi Charlężą ks. proboszcz z Bystrzycy podług decyzji byłej Komisji Wojewódzkiej z dnia 22 IV 1828 r. a ze dworu Charlężą przyznano kościołowi czemiernickiemu […] Oprócz tego, że z 14u części szlacheckich ze wsi Jeziora dziesięcina jako wytyczna żadnym układom nie uległa, zalega i tej nie oddają.
[…]
Stałe i przewidziane wydatki probostwa czemiernickiego: na podatek: subsidi charitativi rocznie 90 złp, podymne rocznie 12,24 złp., liwerunek etatowy rocznie 50,27 złp., składkę ogniową miej więcej rocznie 25 złp, szarwark po tytułem szosowe 12 złp. Podatek ofiary do roku 1839 był opłacany rocznie złp 1195 i 14 gr. Lecz w roku 1839 o zmniejszenie tej jako z tytułu zamiany dziesięcin mniej należącej poszło do wysokiej Komisji rządowej stosowne przedstawienie. Dawne inwentarze obejmują na nauczyciela 100 złp a ostatni z roku 1819 złp. 300, jednak 100 złp od lat kilku teraz jest opłacane, co dla wiadomości notuje się. [APL, KWLiRGL, sygn. 105; APL, Akta parafii r-k w Czemiernikach, sygn. 3]
W 1890 r. wsie Niedźwiada i Kolonia zostały odłączone z parafii Czemierniki i przyłączone do parafii Lubartów. Odeszło 1000 wiernych. W tym czasie parafia liczyła 14286 wiernych. Do parafii należały: Czemierniki osada, Czemierniki folwark, Bełcząc wieś i Bełcząc folwark, Wygnanów wieś, Wygnanów folwark, Awuls folwark, Ludwinów, Jeleń, Józefek, Stoczek, Skoki, Zygmuntów folwark, Dębica wieś, Dębica folwark, Luszawa, Luszawa wieś i Kolo- nia, Kamienowola, Ostrówek wieś, Ostrówek Kolonia, Ostrówek folwark, Antonówka wieś, Tarło, Niedźwiada wieś, Kolonia Lisiowólka, Zbulitów, Suchowola wieś, Suchowola folwark, Pszonka, Świerże wieś, Zdunkówka wieś, Branica wieś, Branica folwark, Jezioro wieś, Jezio- ro folwark, Amelin, Łucka, Wierzchowiny, Pomyków, Wólka Siemieńska, Działyń, Juliopol, Tulniki, Władysławów.
W czasie wojny i okupacji niemieckiej życie religijne i działalność parafii w Czemiernikach zostały znacząco ograniczone. Już w grudniu 1939 r. niemieckie władze zażądały wydania dzieł sztuki z kościoła, jednak proboszcz Antoni Gieysztor odpowiedział, że poza budynkiem kościoła, żadne przedmioty nie mają wartości zabytkowej. W sierpniu 1940 r. wprowadzono zakaz organizowania procesji religijnych poza kościołem i cmentarzem. Kościół był często zajmowany przez Niemców na potrzeby nabożeństw ewangelickich dla żołnierzy, co uniemożliwiało korzystanie z niego przez miejscową ludność. W 1941 r. Niemcy zarekwirowali dzwony kościelne na potrzeby Polskiego Czerwonego Krzyża. Dzięki odważnym działaniom parafian, udało się ukryć jeden z dzwonów. Parafia zaangażowała się również w pomoc kapłanom przebywającym w obozach koncentracyjnych, wysyłając paczki żywnościowe do dwóch księży więzionych w Dachau. Statystyki udzielanych sakramentów w parafii w okresie okupacji były zbliżone do tych z czasów przedwojennych, choć zauważalny był spadek liczby zawieranych małżeństw. W księgach cmentarnych odnotowano wiele zgonów spowodowanych epidemią tyfusu oraz kilka egzekucji dokonanych przez niemieckie władze. [Czemierniki 2019, s. 241-243]. Księża pochodzący z Czemiernik lub to posługujący, którzy zostali zamordowani przez Niemców w czasie II wojny światowej: ks. Henryk Blicharski(1901-1942), ks. Władysław Bocian (1899-1940), ks. Jakub Jachuła (1903-1944), ks. Feliks Kasprowicz (1888-1940), ks. Mikołaj Kostrzewa (1902-1942). [Czemierniki 2009, s. 356-361]
W XX w. proboszczami parafii czemiernickiej byli: ks. Adam Decjusz (1891 -1911), ks. Adolf Majewski (1911-1919), ks. Stanisław Abramowicz (1920-1927), ks. Luckan Gajewski (1927-1932), ks. Antoni Gieysztor (1932-1953), ks. Jóżef Kuniec (1953-1955), ks. Jan Poddębniak (1955-1994), ks. Józef Chorębała (1994-2013), ks. Jerzy Latawiec (od 2013). [Czemierniki I, s. 65-79]
Gmina żydowska
Prawdopodobnie jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. założono wyznaniową gminę żydowską, której istnienie potwierdzają dokumenty Sejmu Czterech Ziem. Gmina żydowska i synagoga funkcjonowały w Czemiernikach przez cały XIX wiek. Gmina żydowska utrzymywała rabina, kantora, woźnego i kasjera oraz prowadziła małą szkołę – chederę. W latach 1848–1852 rabinem w Czemiernikach był Chil Gertner a w l. 1890-1914 Froim Feldman. Ludność żydowska zajmowała się rzemiosłem, handlem i lichwiarstwem. [PKLG na 1890-1914 gg; T. Demidowicz. Czemierniki – zarys dziejów, Biała Podlaska 1996; Czemierniki 2019, s. 156-158; Kubiszyn 2011].
W miejscu, w którym dziś znajduje się bank spółdzielczy, była bożnica żydowska. To był drewniany budynek, a przy nim stał dom murowany z piaskowca. W nim mieszkali Żydzi i mieli sklepy. Wg Franciszka Bieńko bożnica „był to dom drewniany, parterowy. Od wschodu znajdowała się obszerna sala przeznaczona na dom modlitwy Żydów – mężczyzn. Na środku sali było podwyższenie, mównica, a wokół niej ustawione były w rzędach ławki. Odbywały się tam też zabrania kahału – gminy żydowskiej. Tu ustalano ceny na produkty spożywcze, ustalano zapomogi biednym rodzinom żydowskim, tu sądzono. Po przeciwnej stronie – od zachodu – była sala dla Żydówek, jako ich dom modlitwy. One bowiem modliły się oddzielnie. Dom miał dach dwuspadowy kryty gontem”. [Czemierniki 2009, 339-440]
Żydów z krajobrazu społecznego Czemiernik usunęła II wojna światowa. Część z nich wycofała się za Bug wraz z Armią Czerwoną jesienią 1939 r. Przed tzw. „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej” odnotowano w osadzie 2060 osób. [Amtliches Gemeinde 1943]. W czasie okupacji niemieckiej, wiele żydowskich domostw w Czemiernikach zostało zajętych przez Wehrmacht, a wysiedleni mieszkańcy musieli szukać schronienia u sąsiadów. Na przełomie 1939 i 1940 r. do miasteczka przesiedlono kilkuset Żydów z różnych regionów Polski, co skłoniło okupantów do utworzenia getta oraz powołania Judenratu. Początkowo sytuacja była względnie stabilna, jednak z czasem Niemcy zaczęli narzucać na społeczność żydowską coraz większe obciążenia i represje, a także brutalnie egzekwować swoje rozkazy. W III 1940 r. pojawiła się groźba wysiedlenia Żydów do Lubartowa, jednak część z nich zdołała przekupić niemieckiego burmistrza, co tymczasowo uchroniło ich przed deportacją. Niemniej, okupanci regularnie nakładali nowe kontrybucje i przymusowe świadczenia, a sytuacja Żydów w miasteczku stawała się coraz trudniejsza. W VI 1942 r., w ramach realizacji planu zagłady Żydów na Lubelszczyźnie, ostatnia grupa żydowskich robotników została wysłana do obozu w Suchowoli.
Latem 1942 r. Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji getta w Czemiernikach. Miejscowych Żydów zgromadzono na rynku i popędzono do getta w Parczewie, skąd większość z nich trafiła do obozu zagłady w Treblince. Nieliczni, którzy próbowali się ukrywać, zostali schwytani i zlikwidowani na miejscu. W tym czasie Niemcy zniszczyli także synagogę oraz cmentarz żydowski w Czemiernikach. Zaledwie garstce Żydów udało się uniknąć zagłady. [Czemierniki 2019, s. 233-238; Czemierniki 2009, s. 441].
Po II wojnie światowej nastąpiły znaczące zmiany w składzie mieszkańców Czemiernik, w wyniku wymordowania ludności żydowskiej przez Niemców w latach 1941-1942. Opuszczone przez Żydów nieruchomości były stopniowo przejmowane przez miejscową ludność, początkowo za zgodą niemieckich władz, a później przez tzw. dzikie zasiedlenie. Po wojnie władza ludowa musiała rozwiązać problem własności tych nieruchomości. W dniu 18 września 1944 r. PKWN wydał rozporządzenie o restytucji majątków osób prześladowanych przez III Rzeszę. Nieruchomości miały wrócić do właścicieli lub ich rodzin, a jeśli nikt się nie zgłosił, miały być rejestrowane jako „łup wojenny”. W Czemiernikach zarejestrowano 157 takich użytkowników, a także sporządzono listę żydowskich właścicieli, którzy nie zgłosili się po swoje mienie. [Czemierniki 2019, s. 246-247]
Oświata
Stanisław Małachowski założył w Czemiernikach szkołę parafialną utrzymywaną przez właścicieli dóbr. Nauczycielem był organista Stefan Kozłowski. Drewniany budynek, który spłonął w 1813 r., mieścił dwa pokoje, sypialnię i sień. Kolejną szkołę zorganizowano w 1835 r. Burmistrz Paweł Zabielski ułożył budżet elementarnej szkoły rządowej, męskiej i żeńskiej, katolickiej opierający się na składkach mieszkańców Czemiernik i Wygnanowa oraz pomocy proboszcza i właściciela dóbr. Kuratorem szkoły był ks. Karol Domański i kolejni proboszczowie. Na pierwszy rok szkolny zapisano 49 uczniów. Nowy budynek szkolny i gospodarczy wzniesiono w 1858 r. Pierwszym nauczycielem został Jakub Ignacy Sałaga a następnym od 1843 r. – Aleksander Namysłowski, od 1847 r. – Tadeusz Brzoza, od 1849 r. – znowu Jakub Sałaga, od 1855 Nepomucen Julian Latour, od 1859 r. – Kazimierz Sztuczko, od 1861 r. – Andrzej Dmoszycki, od 1862 do 1864 r. – Jan Batycki. Od 1889 r. nauczycielem był Kazimierz Wabiński, w w. 1890-1898 Józef Bogdan kat., w l. 1899-1901 Feliks Wiśniewski kat., w l. 1902-1904 Władysław Lizis kat., w 1905 r. vacat, a potem nauczycielką była Maria Mańkowska. W 1895 r. postawiono nowy budynek szkoły [PKLG 1890-1914; Demidowicz 1996; Czemierniki 2009; Czemierniki 2019]
Budynek również był drewniany, ale służył szkole przez długie lata. Do 1928 r. tylko tu odbywały się wszystkie zajęcie lekcyjne. Później po wybudowaniu nowej szkoły, nadal wykorzystywano jedną salę w starym budynku do celów dydaktycznych, zaś w pozostałej części mieszkał kierownik. Po II wojnie światowej umieszczono w nim przedszkole, zaś od 1947 r. ośrodek zdrowia. Budynek rozebrano dopiero w 1998 r.
Podczas I wojny światowej naukę przerwano. Jej wznowienie związane było zapewne z powstaniem 23 VIII 1915 r. Rady Szkolnej Ziemi Lubelskiej, która zajęła się problemami oświaty na terenach byłej Guberni Lubelskiej. W roku szkolnym 1919/20 była to szkoła 7-klasowa. Dotychczasowy budynek był za mały, aby pomieścić wszystkich uczniów. Ta myśl powstała już w pierwszych miesiącach 1922 r. „Inicjatorami budowy byli Stefan Czerwiński, przewodniczący Dozoru Szkolnego Gminy Czemierniki, oraz Władysław Lizis, kierownik szkoły. Rada Gminna ustosunkowała się przychylnie do tego pomysłu. Pierwotnie planowano wybudować jednopiętrowy budynek drewniany. Szkoła miała stanąć przy ulicy Parczewskiej. Gmina wygospodarowała na cel budowy pięć milionów marek polskich. Taką samą sumę, jaką otrzymała z ministerstwa. Niestety inżynier, który przybył z województwa, nie zatwierdził planu szkoły na wyznaczonym terenie. Polecił na ten cel wykorzystać plac miejski obok Urzędu Gminy. Część społeczności Czemiernik zaczęła sprzeciwiać się budowie szkoły na tym placu, gdyż obawiali się dodatkowych podatków. Na szczęście nie zniechęciło to panów Czerwińskiego i Lizisa, którzy nadal propagowali myśl budowy szkoły przy każdej sposobności. W końcu 22 XI 1926 r. Czemierniczanie zgodzili się na oddanie pod budowę wyznaczonego przez inżyniera placu. Zaczęto gromadzić potrzebne materiały. Wiosną 1927 roku zmieniono pierwotne zamierzenia i postanowiono postawić budynek murowany i większy od wcześniej projektowanego. Jednak i ten plac okazał się nieodpowiedni. Starosta lubartowski Krauze polecił nabyć działkę gruntu za cmentarzem i dopiero na tej już trzeciej z kolei działce stanęła nowa szkoła powszechna w Czemiernikach. W dniu 3 VIII 1927 r. zapadła uchwała na zebrania gminnym o budowie szkoły i dobrowolnym opodatkowaniu się na ten cel. 15 VIII 1927 r. poświęcono kamień węgielny pod nową szkołę. Było to wielkie święto w Czemiernikach i na placu budowy zgromadziło się wielu mieszkańców osady, dzieci szkolne i nauczyciele. Przybyli też liczni goście, przedstawiciel Kuratorium pan Opala, inspektor Szkolny W. Jaworek, zastępca L. Warchołowski, starosta lubartowski S. Weber. Budowa szkoły poszła bardzo szybko, trwała zaledwie kilka miesięcy. Do zimy postawiono budynek i pokryto go blachą. W roku 1928 prowadzono już tylko prace wykończeniowe wewnątrz.
Dnia 7 XI 1928 r. dzieci z Czemiernik rozpoczęły naukę w nowej szkole. Budynek nie był jeszcze całkowicie wykończony, ale nadawał się już do użytku. Pozostałe prace wykonywa- no w trakcie trwania zajęć. W 1929 r. wybudowano obok szkoły domek dla stróża i drewutnię. Koszt budowy szkoły wyniósł 105 569 zł i 29 gr. Na pokrycie tych kosztów złożyło się subsydium bezzwrotne z ministerstwa w kwocie 5 mln mp, czyli po przeszacowaniu 2 777 zł i 77 gr., subsydium bezzwrotne kuratorium 3 000 zł, subsydium bezzwrotne sejmiku 24 900 zł, subwencja zwrotna kuratorium 10 000 zł i składka gminna 64 891 zł i 54 gr. Na składkę gminną złożył się dodatkowy podatek, który nałożono na mieszkańców. Został on rozdzielony między podatników na podstawie klucza stosowanego przy rozłożeniu gminnego podatku wyrównawczego.
Nowy budynek szkolny był dwupiętrowy. Na parterze mieściły się 4 klasy oraz kancelaria kierownika. Na pierwszym piętrze znajdowały się również 4 klasy oraz pokój nauczycielski. Natomiast na drugim piętrze były tylko dwie klasy i 4 komórki na sprzęty i pomoce naukowe. Szkoła dysponowała 10 pracowniami w nowym budynku oraz jedną klasą, która nadal była wykorzystywana w starym.
W okresie międzywojennym dużą rolę w kierowaniu szkolnictwem odgrywały lokalne czynniki samorządowe. Były to opieki szkolne w poszczególnych szkołach. W jej skład wchodzili: opiekun główny, kierownik szkoły, duchowny nauczający religii oraz jeden lub dwóch mieszkańców wybranych na zebraniu gromadzkim. W Czemiernikach na zebraniach opieki szkolnej omawiano sprawy gospodarcze i finansowe dotyczące szkoły. Miała ona troszczyć się o rozwój szkoły i sprawować nadzór nad jej majątkiem. Decydowała o przeznaczeniu szkolnych pieniędzy i ustalała budżet roczny
Kierownik szkoły Władysław Rząśnicki narzekał na ogólną ciasnotę panującą w szkole i brak odpowiedniego wyposażenia: ,,Ciasnota korytarzy, brak sali specjalnej np. rysunkowej, świetlicy, pomieszczenia na pomoce naukowe. Brak bardziej właściwego pomieszczenia na szatnię (wykorzystuje się na ten cel jedną z klas) i bardziej celowe-go jej urządzenia. Brak szaf. Tablice bardzo prymitywne. Duże braki w pomocach naukowych wszystkich działów”.
Jak wynika z cytowanego fragmentu, szkoła borykała się z wieloma problemami materialnymi.
W okresie międzywojennym szkoła w Czemiernikach miała trzech kierowników. Pierwszym był Władysław Lizis. Urodził się 25 X 1881 r. w Daleszycach w powiecie kieleckim. 4 czerwca ukończył państwowe seminarium nauczycielskie męskie w Jędrzejowie. W latach 1901-1905 pracował jako nauczyciel w szkole powszechnej w Czemiernikach. Później kolejno przenoszony był do szkół w Żółkiewce, Rzeczycy, Urzędowie, Lubartowie, by w końcu I IX 1919 roku powrócił ponownie do Czemiernik. Właśnie od roku 1919 W. Lizis objął stanowisko kierownika szkoły w Czemiernikach i sprawował je do 1 II 1934 r.
Później kierownictwo szkoły objął Ludwik Czugała. Urodził się on 17 VIII 1904 r. w Sitańcu w powiecie zamojskim. 15 VI 1926 r. ukończył seminarium nauczycielskie męskie w Szczebrzeszynie, a 10 VI 1933 r. otrzymał świadectwo Państwowego Wyższego Kursu Nauczycielskiego w Poznaniu. W Czemiernikach pracował jako nauczyciel od 3 IX 1926 r., a więc znalazł się w tej miejscowości zaraz po ukończeniu nauki w Szczebrzeszynie. Urząd kierownika szkoły sprawował od 1 II 1934 r. do i września 1936 r. Przestał pełnić tą funkcję, ponieważ otrzymał urlop na dwuletni kurs w Collegium Pedagogium przy Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Po wojnie Ludwik Czugała został przewodniczącym Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie.
Po Ludwiku Czugale stanowisko kierownika szkoły w Czemiernikach objął Władysław Rząśnicki. Urodził się w 1895 r. W 1936 r. trafił do Czemiernik, urząd kierownika sprawował do czerwca 1940 r. Podczas II wojny światowej był przenoszony kolejno do Meszna w gminie Michów, następnie do Kozłówki w gminie Kamionka. Dopiero po zakończeniu wojny powrócił na stanowisko kierownika szkoły w Czemiernikach.
Grono Pedagogiczne 7-klasowej Szkoły Powszechnej ciągle się powiększało. W 1926 r. składało się z siedmiu nauczycieli, w 1931 r. z jedenastu, a w 1936 – trzynastu.
W okresie międzywojennym można było zaobserwować częste zmiany nauczycieli. Niektórzy pracowali w Czemiernikach tylko kilka miesięcy i byli przenoszeni do innych szkół. Na ich miejsce przybywali natychmiast inni nauczyciele. Pochodzili oni często z odległych stron. W Czemiernikach pracowali m. in. nauczyciele z powiatów: krakowskiego, kieleckiego, pińczowskiego, zamojskiego, warszawskiego.
Liczba uczniów w poszczególnych latach okresu międzywojennego była różna. W roku szkolnym 1928/29 do szkoły uczęszczało 456 uczniów, z czego 126 z rodzin wyznania mojżeszowego. Natomiast w roku szkolnym 1936/37 liczba uczniów wynosiła 685. W zależności od tej liczby organizowano różną liczbę oddziałów klasowych.
15 XI 1937 r. przemianowano szkołę 7-klasową szkołę publiczną w Czemiernikach na szkołę powszechną III stopnia.
Rok szk. 1939/40 rozpoczął się 16 X 1939 r., poprzedziło je nabożeństwo, które odprawił w kościele parafialnym ksiądz A. Gieysztor. Jednak zajęcia nadal się nie odbywały, postanowiono nie narażać się władzom okupacyjnym i poczekać na odpowiednie zarządzenie w sprawie uruchomienia szkół.
23 X 1939 r. budynek nowej szkoły zajęli na kwaterę żołnierze niemieccy, opuścili go dopiero 11 II 1940 r. Naukę rozpoczęto 1 III 1940 r. 19 VIII 1940 r. wojsko niemieckie znowu zajęło szkołę. Wcześniej zdołano przygotować budynek, tzn. wynieść ławki i inne sprzęty. Sale zastępcze rozmieszczono po domach prywatnych.
„Tajne nauczanie na terenie Czemiernik prowadzone było w roku 1941/42 głównie jako przerabianie materiału w zakresie szkoły powszechnej z takich przedmiotów jak: j. polski, historia, geografia oraz przygotowanie młodzieży do gimnazjum. Dzieci były podzielone na grupki z poszczególnych klas, najczęściej uczyły się w prywatnym mieszkaniu uczącego. Z uwagi na niebezpieczeństwo ze strony okupanta uczono tylko dzieci pewne lub na wyraź- ną prośbę rodziców, którzy pragnęli kształcić swoje dzieci dalej”.
Nauczyciele zamordowani podczas okupacji niemieckiej: Michał Lisowski, Tomasz Brysiewicz, Jarosław Tkaczyk, Ludwik Czugla. Michał Stefan Lisowski urodził się 31 V 1906 r. w Jaśle. Po ukończeniu szkoły powszechnej kontynuował naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Krośnie, gdzie w 1926 roku uzyskał świadectwo dojrzałości. Swoją karierę nauczycielską rozpoczął w Szkole Powszechnej w Rozkopaczewie, a w 1928 roku przeniósł się do Szkoły Podstawowej w Czemiernikach, gdzie pracował jako nauczyciel gimnastyki. W 1929 roku Lisowski założył I Drużynę Harcerską im. Karola Chodkiewicza, którą podzielił na trzy zastępy chłopców i trzy zastępy dziewcząt. Organizował dla nich zbiórki, ćwiczenia gimnastyczne, gry sportowe oraz obozy i wycieczki. Z czasem drużyna rozrosła się na tyle, że powstały dwie oddzielne drużyny: męska i żeńska im. Emilii Plater. Harcerze pod jego przewodnictwem aktywnie uczestniczyli w akcjach społecznych, w tym w ogólnopolskiej akcji pomocy bezrobotnym, za co zostali wyróżnieni. Na początku lat 30. Lisowski ukończył kurs zuchowy w Centralnej Szkole Instruktorskiej, a w 1933 roku wspólnie z Zuzanną Klimowską zorganizował obóz harcerski w Siemieniu, w którym uczestniczyli harcerze z Czemiernik, Lubartowa i Firleja. Wkrótce potem otworzyli w szkole izbę harcerską, gdzie rozwijali czytelnictwo, organizowali warsztaty stolarskie oraz stworzyli świetlicę, którą harcerze sami urządzili. W 1934 roku Lisowski wraz z Klimowską założyli wspólną orkiestrę, chór i zespół tańca ludowego, który dawał występy, aby zbierać fundusze na zakup namiotów i organizację obozów. Z jego inicjatywy powstał również klub sportowy, z sekcjami siatkówki, koszykówki, lekkoatletyki i sportów zimowych, co sprawiło, że harcerstwo w Czemiernikach odgrywało ważną rolę w życiu społecznym miasteczka. W 1935 roku Lisowski zorganizował obóz szkoleniowy dla drużyn harcerskich z Czemiernik i Radzynia Podlaskiego przed jubileuszowym zlotem w Spale, a w 1936 roku otrzymał stopień instruktorski harcmistrza i został mianowany komendantem hufca harcerzy w Radzyniu Podlaskim. W tym samym roku ożenił się z Krystyną Lizis, córką kierownika szkoły w Czemiernikach, i tam zamieszkał. Po wybuchu II wojny światowej Lisowski zaangażował się w działalność konspiracyjną w ramach ZWZ, organizując tajne zastępy harcerskie. W marcu 1940 roku przeniósł się do szkoły w Lichtach, lecz w czerwcu tego samego roku został aresztowany przez gestapo wraz z innymi przywódcami harcerskimi. 5 lipca 1940 roku Michał Stefan Lisowski został rozstrzelany przez Niemców w lesie w pobliżu Sitna, w okolicach Radzynia Podlaskiego. Po kilku dniach Krystyna Lisowska otrzymała list od męża, pisany w więzieniu, na kilka dni przed egzekucją: „Najdroższa jedyna Krysieńko, najdroższy synu i wszyscy kochani w Czemiernikach i Jaśle! Już siedzę w tym ostatnim lokalu 2 tygodnie, myślę, że kres mojego życia zbliża się w każdej chwili. Czekam, kiedy będę wezwany na ostatnie przesłuchanie. Zależy mi, aby do końca przetrwać nerwowo. Dzisiaj jedynie żal mi, że odejdę od Was bez pożegnania. Dlatego proszę, nie zapomnijcie o mnie później i wybaczcie mi wszyscy, co złego zrobiłem. Kochana Krysieńko, Tobie powiem tyle – ostatnie moje słowo to Twoje najukochańsze dla mnie imię. Kochana Krysieńko, spokojnie czekam śmierci, to dzięki Tobie, bo kochając i będąc z Tobą zaznałem tyle szczęścia, że bez żalu odchodzę. Jedynie żal mi, że zostajecie sami. Trudno, widocznie Bóg tak chciał, bo żyję jedynie modlitwą. Wiesz, że właściwie na śmierć nie zasłużyłem, ale Jędrka mocno ucałuj ode mnie. On zawsze będzie Ci przypominał moją podobiznę. Wszystkich ucałuj ode mnie, mamusi i tatusiowi podziękuj za wszystko. Renię i Zdzisia też ucałuj, Jankę także. Bądź zdrowa najdroższa Krysieńko i Ty mój Jędrusiu. Jeśli będę kiedyś przy Was duchem, nie bójcie się mnie. Wasz Stef”. W dniach 18 i 19 IX 1946 roku ekshumowano zamordowanych i zorganizowano uroczysty pogrzeb z udziałem mieszkańców Radzynia i okolic, młodzieży szkolnej, delegacji harcerskich, przedstawicieli Komendy Chorągwi oraz władz politycznych i administracyjnych. Michał Lisowski został pochowany na cmentarzu w Radzyniu Podlaskim. [Czemierniki 2009, s. 343-349]
Po wycofaniu się Niemców, szkoła rozpoczęła naukę 1 IX 1944 r. Po wojennych uszczerbkach brakowało około 100 szyb w oknach, a gdzieniegdzie nawet całych połówek okiennych. Piece były w stanie całkowitego zużycia. Szkoła nie posiadała całkowitego urządzenia do trzech klas, a wyposażenie pozostałych było niekompletne. Największe kłopoty sprawiał brak tablic. [Czemierniki I, s. 204-214]
W roku szk. 1955/56 w czemiernickiej szkole 13 nauczycieli uczyło 504 uczniów. Kilka lat później liczba nauczycieli wzrosła do 14. Absolwenci szkoły podstawowej znajdowali się w rejonie radzyńskich szkół średnich [Magier 2002, s. 84, 134].
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
W 1810 r. w Czemiernikach było 966 mieszkańców (w tym ponad 200 Żydów) i 203 domy oraz browar, cegielnia, młyn i dwie olejarnie. Po okresie wojen napoleońskich, w 1822 r.: 931 osób i 135 domów, w 1860 r.: 1408 mieszkańców (w tym 315 Żydów), 194 domy, w 1864 r.: 1361 osób (w tym 397 Żydów i 4 Niemców), 199 domów, w 1870 r.: 1767 osób, 1880 r.: 2016 osób w tym 659 Żydów, ok. 1894 r.: 2369 osób, w 1909 r.: 2772 osoby (1615 katolików i 1157 Żydów). [Koprukowniak 2000]. W 1921 r. osadę Czemierniki zamieszkiwały 2404 osoby, w tym 1399 katolików, 1 prawosławny i 1004 Żydów. W folwarku Czemierniki mieszkało 156 – wszyscy byli katolikami. [NSP 1921].
Czemierniki były jednym z najmniejszych miast w regionie. Władze 15 II 1852 r. zaliczyły je do V kategorii [DPKP, t. XLV]. Gdy analizowano Królestwo Polskie pod względem przydatności dla rozlokowania armii tak opisano Czemierniki: 206 domów, w rejonie 11 wsi z 429 domami, odpowiednie dla piechoty. Czemierniki leżą w błotnistym zagłębieniu, w płn. części miasteczka są dwa stawy, domów 206 wśród nich 4 murowane, kościół murowany, drewniana synagoga. Młyn, cegielnia, 8 jarmarków z obrotem ok. 8 tys., rub. Choć w 1847 r. na jarmarki czemiernickie przywieziono towaru za 3 tys. rub. a sprzedano za 2,5 tys. rub. [Voenno-statisticheskoe obozrienije Rossijskoj impierii, t. 15, wyd. 3–4, 1850, s. 38].
W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego […] tak opisano Czemierniki: Osada, przedtem miasteczko nad Tyśmienicą, powiat lubartowski, gmina i parafia Czemierniki. Od Lublina 42 wiorsty, od Warszawy 154 wiorsty. Posiadają kościół parafialny murowany, urząd gminy, szkołę początkową, kasę wkładowo-zaliczkową. Odbywa tu się sześć jarmarków w ciągu roku. W 1827 r. było tu 135 domów i 931 mieszkańców, w 1860 r. było 194 domy i 1408 mieszkańców, w tej liczbie 315 izraelitów, obecnie liczą 184 domy (13 murowanych), 2016 mieszkańców (659 izraelitów). Z zakładów fabrycznych istnieje tu tartak parowy o sile 20 koni, dwie olejarnie, browar piwny produkujący za 1500 rub. rocznie, cegielnia, mydlarnia, młyn wodny. (…)
Dobra Czemierniki w pierwszej połowie XIX wieku należały do Radziwiłłów, następnie były własnością Zygmunta Krasinskiego. Za czasów Radziwiłłów urządzał tu gospodarstwo słynny agronom niemiecki Thaer; niedokładnie obeznany z tutejszymi stosunkami, poczynił nakłady, które potem żadnej nie przyniosły korzyści. Około roku 1860 gospodarstwo tutejsze należało do najlepiej urządzonych w kraju, a jego administrator Nozdrowicz otrzymał nagrodę w medalu na wystawie lubelskiej. Hodowla jedwabników była niegdyś w Czemiernikach bardzo rozwinięta, świadczy dziś o tym wielka ilość drzew morwowych, znajdujących się w miejscowym ogrodzie. Lasy tutejsze starannie urządzone mają 3374 mrg. obszaru. Obecnie dobra Czemierniki pozostają w dzierżawach pojedynczymi folwarkami. Parafia Czemierniki dekanatu lubartowskiego 9147 dusz liczy. Gmina Czemierniki nalży do sądu gminnego okr. III w Leszkowicach, st. p. w Kocku. Ludność 4672. Dobra czemiernickie składają się z osady Czemierniki, folwarków: Czemierniki, Skruda, Bełcząc, awulsu Tarchówka i młyna wodnego na rzece Wieprzu, zwanego Binduga, z nomenklaturami: Brzeziny, Stok-Stoczek, Ludmirów, Zapowiedek; tudzież wsi: Stoczek, Skoki i Bełcząc. Dobra są własnością hr. Krasińskiego. Wieś Bełcząc osad 77, gruntu 1467 mrg., wieś Stoczek osad 42, gruntu 1246 mrg., wieś Skoki osad 38 gruntu 1199 mrg. [SGKP, t. I, s. 792-793]
W 1883 r. w Czemiernikach wykazano: jeden dom murowany i 161 drewnianych, 1782 mieszkańców z czego 621 to Żydzi, w Czemiernikach wykazano kościół, zarząd gminy, żydowski dom modlitwy, szkołę początkową, 6 jarmarków [PKLG 1883].
W 1887 r. w Czemiernikach był jeden dom murowany, 198 drewnianych, 2204 mieszkańców a w tym 800 żydów. [PKLG 1888]
Ludność gminy Czemierniki w ostatnich 35 latach panowania rosyjskiego kształtowała się następująco: 1890 r. – 5879, 1891 r. – 6413, 1892 – 6958, 1893 – 6342, 1894 r. – 6342, 1895 r. – 6635 1897 – 6250, 1906-7 – 7091, 1908 r. – 7171, 1909 r. – 7181, 1910 r. – 7211, 1911 – 7211, 1914 – 7973 [PKLG 1890-1914]
W 1904 r. władze podały dane dla całej gminy Czemierniki: ziemi 11,022 dziesięcin, w tym włościańskiej: ornej 2969, łąk 1198, lasu 674 i nieużytków 667, a razem 5508 dz. Włościanie wykupili od ziemian gruntów: ornych 344, łąk 34, lasu 51 i nieużytków 10 – razem 439 dz. W rękach ziemian zostało ziemi: ornej 1449, łąk 413, lasu 3070 i nieużytków 143 – razem 5075 dz. W gminie były 22 miejscowości: 1 osada, 6 siół i wsi, dwie kolonie, 6 folwarków i 7 oddzielnych gospodarstw, razem gospodarstw 742, mieszkańców 7234, a w tym 29 prawosławnych, 619 katolików, 43 luteran i 1143 Żydów. We wsiach i siołach był jeden kościół i jedna synagoga, sześć szkół wiejskich, jedna chedera, 12 młynów wiatrowych. Glebę określono jako częściowo piaszczystą a częściowo gliniastą. Głównym zajęciem mieszkańców było rolnictwo. Osada Czemierniki posiadała 1768 dz., w tym podarowanej przez władze w ramach tzw. uwłaszczenia: ornej 1054, łąk 260, lasu 182 i nieużytków 272 dz. Domów 260, mieszkańców: prawosławnych 9, katolików 1636, luteran 4 i żydów 1128 – razem 2777. Gleba piaszczysta. Kościół, synagoga, zarząd gminny, szkoła straży ziemskiej (policji), szkoła miejska, chedera, apteka, sklep monopolowy, cztery młyny wiatrowe. Folwark czemiernicki należący do hr. K. Raczyńskiego: ziemi 827 dz. (ornej 592, łąki 135 i nieużytków 100 dz.), domów 14, mieszkańców 69 (1 prawosławny, 68 katolików), gleba piaszczysta. [SKLG 1905, s. 308, 311]
W 1921 r. osadę Czemierniki zamieszkiwały 2404 osoby, w tym 1399 katolików, 1 prawosławny i 1004 żydów. W folwarku Czemierniki mieszkało 156 – wszyscy byli katolikami. [NSP 1921]. W 1943 r. Niemcy odnotowali w Czemiernikach 2060 osób. [Amtliches Gemeinde 1943].
Miejscowość była lokalnym centrum handlowo-rzemieślniczym i zarządu dóbr. Mieszkańcy w głownie zajmowali się rolnictwem, hodowlą, utrzymywali ogrody i sady. W mieście odbywało się sześć jarmarków.
Problemy funkcjonowania dóbr czemiernickich w 1 poł. XIX w. dobrze ilustruje ugoda zawarta między Radziwiłłami a Małachowskim, która miała rozwiązywać kwestie sporne. Akt zawarty
W Radzyniu 20 XII 1819 r. doszło do ugody (komplanacji) między spadkobiercami dóbr czemiernickich i właścicielami tzw. sched żeńskich. Stroniami ugody byli: z jednej strony Antoni Iwaszkiewicz szambelan byłego dworu Polskiego jako specjalny i generalny pełnomocnik JO Aleksandry z hrabiów Steckich księżny Radziwiłłowej i księcia Michała Hieronima Radziwiłła jenerała brygady wojsk polskich, komandora maltańskiego kawalera krzyża wojskowego polskiego i legii honorowej – właściciele schedy pierwszej, a z drugiej JW Józef hr. Nałęcz Małachowski, poseł na sejm warszawski i radca województwa lubelskiego właściciel schedy drugiej i trzeciej. Komplanację zawarli „powodowani chęcią zbliżyć nawzajem sobie spokojność i wszelkie dotąd nie ukończone, a z podziału dóbr ogólnych Czemiernik na trzy schedy wynikające umorzyć pretensje, a to stosowanie nawet do punktacyi dnia 20 II 1816 r. w Warszawie tak przez samą JO x. Aleksandrę z hr. Steckich Radziwiłłową w asystencji małżonka swego JO x. Michała Radziwiłła tudzież JW. Józefa hr. Małachowskiego w przytomności uproszonych przyjaciół spisanej, by takowe postanowienie odpowiedziało ich zamiarowi, a nie chcą przez siebie samych zamykać to dzieło, wezwali i uprosili za pośredników niżej na podpisaniu się wyrażonych, i do niniejszego aktu zarazem użytych przyjaciół, i tym swoje przedstawili żądanie, a naprzód wielmożny Antoni Iwaszkiewicz pełnomocnik JO xx Radziwiłłów wniósł ich imieniem a) ażeby las do podziału na trzy schedy przeznaczony nieodzownie był uskuteczniony, b) ażeby na prawie jakie proboszcz i mansjonarze czemierniccy do wolnego wrębu w ogóle niegdyś mieli, dziś także do dwóch sched JW. Hr. Józefa Małachowskiego posiadanych, podobnież należeli, c) ażeby karczma we wsi Stoczku do schedy pierwszej wraz z grontem Łączka i Browarkiem należąca, tejże schedzie powrócono była, a za użytek od roku 1811 miesiąca czerwca dnia 24 jako z wyszynku na dwóch częściach należał indemnizacja nastąpiła d) żeby summa 1994 złp, 13 ½ gr. Od schedy trzeciej na dopełnienie szwanku schedy pierwszej w wyrachowaniu zastrzeżona, a mylnie tylko w działach, jakoby należeć do schedy trzeciej zapisana, wraz z procentem od daty działu po roku schedzie pierwszej powróconą została. e) żeby wyprana za pół roku z młyna bindugi summa 400 zł była zapłaconą f) xx mansjonarze czemierniccy 135 złp bractwu 26 złp szpital 60 złp w ogóle 221 złp. w rok pobierają, ciężar takowy dotyka tylko schedę pierwszą, do którego całe dobra niegdyś obowiązanemi były, niema śladu w działach ażeby takowa opłata z szacunku postanowionego potrącona była, wnosi zatem imieniem JO xx, ażeby takowy ciężar równie drugie schedy dotykał, b) o wynagrodzenie za szpichlerz zabrany nad rzeką wieprzem xx Radziwiłłowie upominają się i na tem kończy swoje wnioski JW. Zaś hr. Józef Nałęcz Małachowski dziedzic drugich dwóch sched nabytych przedstawia i zada: 1) zapewniając spokojność i wygodę wsi Dębicy, ażeby wygon dla inwentarzy włościańskich jakiego dotąd używała, i na przyszłość był zapewniony, 2) część trzecia wsi Stoczka do dziedzictwa sched nabytych, należąca, przez odłączenie włościan czterdziestu, tak jest w smutnem położeniu, że bez uporządkowania tej wsi całej, zostać żadnym sposobem nie może, żąda zatem ażeby scheda pierwsza albo Stoczek odprzedała, albo też część tę wnoszącego wraz z folwarkiem Skrudą zakupiła, i za wystawioną karczmę nową wynagrodziła, 3) testamentem niegdy JW hr. Stanisława Nałęcz Małachowskiego prezesa senatu Księstwa Warszawskiego, dziedzica dóbr całych tych Czemiernik na utrzymanie doktora i apteki dla włościan tychże dóbr z procentu przeznaczona jest kapitalna summa 60 tys. złp. Dobrodziejstwo przez testatora dla Ludzi uczynione, sięga tak schedę pierwszą, jak równie drugie dwie schedy nabyte, utrzymując przez siebie chirurga, i w potrzebie zaradzając wypadkom ludzi we dwóch schedach, żądanie jest ażeby summa 40 tys. złp. Jako z ogółu odpowiadająca, tym dwom schedom, a całkowicie z szacunku schedy pierszej potrącona wraz z procentem po roku od działów powróconą była, 4) oddzielenie podatków ażeby było zrobione, a to co by się okazało należeć tym schedom powrócone było, 5) młyn Bindużny na rzece Wieprzu, a raczej Ląd na którym dzisiaj młyn stoi, unikając na przyszłość wszelkiego nieporozumienia ażeby wnoszącemu był odprzedany, 6) Papiery jakie do tych dwóch sched nabytych należą, i okażą się być potrzebnemi ażeby były oddane. Na tem JW Józef hr. Nałęcz Małachowski skończył swe wnioski, po których z jednej i z drugiej strony podanych, gdy już nic więcej strony do wniesienia nie znalazły. Godząc tedy nawzajem przez siebie podane żądania za środkującym rzeczonych wezwanych przyjaciół przedstawieniem i uwagami, na następujące, ale wzajemnie zgodziły się zobowiązania
1. Po pierwsze Co się tyczy podziału Lasu gdy strony komplanujące się, stosownie do reguły działem między sukcesorami płci żeńskiej niegdy JW Stanisława hr. Nałęcz Małachowskiego w dniu 31 XII 1811 r. przed urodzonym Teodorem Czempińskim przysięgłym pisarzem aktowym na ten czas departamentu warszawskiego zdziałanym, a zaś w akta hipoteczne na teraz województwa lubelskiego, pod liczbą 30 na stronicy 119 i dalszych, dnia 4 VII 1816 r. zaingrossowanym, przyjąwszy za zasadę ludność w czasie działu wyżej wymienionego egzystującą, a przez schedy przy tymże dziale przez wszystkie strony podpisane uznaną w ilości 408 gospodarzy zarachowaną, pomnażając tę ilość do głów 450 gospodarzy, stosownie do sumariusza przez geometrę przysięgłego urodzonego Stanisława Rozwadowskiego w czasie rozmiaru dóbr ogólnych Czemiernickich w roku 18-6 sporządzonego i podpisanego, zgodziły się ażeby schedzie pierwszej, JO xx Radziwiłłów dziedzicznej stosownie do ich ludności 148 głów, JW. Zaś hr. Józefowi Nałęcz Małachowskiemu drugą i trzecią schedę dziedziczącemu, a w miarę resztującej ludności 302 głów gospodarzy z Lasu Wielki zwanego po włokach 6 do propinacyi schedy czemiernickiej działem przeznaczonych, a na ziemi nieodgraniczonych, w w ilości tylko włok chełmińskich 191 morgów 7 i prętów 241 w sobie zawierającego i na mappie oznaczonego, do podziału na teraz zostawionego, scheda pierwsza JO xx Radziwiłłów w proporcyi 148 gospodarzy, włok takichże 62 morgów 26 196 prętów z dodatkiem tychże schedzie działem tym oznaczone do propinacyi Miasta Czemiernik włok 6 czyli razem włok takich 68 morgów 26 i prętów 196 wziąć by dwie zaś schedy druga i trzecia JW. Hr. Józefa Nałęcz Małachowskiego dziedziczne z Gospodarzy 302 głów składające się, włók takichże 128 morgów 11 prętów 45 również wydzielone mieć powinny były i oprócz tego że JW. Hr Małachowski na dniu dzisiejszym prze oddzielną tranzakcją folwark Skrudę i część wsi zarobnej Stoczek 20 gospodarzami i jednym karczmarzem osiadłej JO xx Radziwiłłom odprzedaje, a zatem w proporcją jaką wypadnie na jednego gospodarza odciągnąć z sched swoich JW. Hr. Małachowski do schedy pierwszej JO xx oddać zaręcza. Gdy jednak pomimo najusilniejszych chęci oboich stron ten rozmiar dla zepsucia i podarcia mappy dawniejszej natychmiast regularnie wyrachowanym być nie mógł, zaczem dla bezpieczeństwa obydwóch dzielących się stron, lubo te już linie części lasu tego dla JO xx oddzielające przez geometrę wezwanego przecięte zostały, jak poniżej opisane będą , jednak strony dla dojścia istotnej rozległości ogólnej Lasu Wielkie zwanego obowiązują się na przyszłą da Bóg doczekać wiosnę, a najpóźniej na dzień 24 kwietnia roku przyszłego 1820 sprowadzić d=bądź jednego bądź też dwóch geometrów, wspólnym kosztem, który najprzód Las ten Wielki zwany rozmierzyć mają tak ażeby do dnia 20 maja tegoż roku to swoje dzieło zupełnie skończyć, po którym to ukończeniu, strony te wezwawszy przyjaciół, dział ostatecznie, biorąc za zasadę nowe wyrachowanie ogólnego tego Lasu, nie zaś z dawniejszego rozmiaru oznaczone włok 191, morgów 7 i prętów 241, stosownie do umówionej dobrowolnie, a wyżej wyszczególnionej ilości gospodarzy rozdzielić się mają że jednak przy dzisiejszej komplanacji linie graniczne już przecięte i po części kopcami obsypane dla JO xx zostały, a to zaczynając od gościńca wsi Luszawy do miasta Czemiernik prowadzącego, a bardziej punktu w środku Smugu Tarkowska zwanego, gdzie najpierwszy pal zabity został, i od tego dalej idąc w prawą rękę ku zachodowi słońca, a następnie taż linia na ten raz przecięta obraca się ku południowi, i dochodzi do trzech kopców od ściany Wierzchowińskiej usypanych i do tejże ściany lasem dopierających jakto obszerniej w opisaniu geometrycznym okazuje się, których to linii przy ukończeniu powtórnego rozdzielenia co do punktów długości na gruncie w powyższym sposobie odciętych i strony nie naruszą, to sobie najmocniej zapewniają i zaręczają, jednak weryfikacją tego wszystkiego do wiosny następnej do terminu wużej opisanego odłożywszy, że akt oddzielny za spisaniem całego oddzielenia lasów odległości kopców, zanotowania gradusów pod jakiem linie załamanemi zostały opiszą i akt oddzielny przyznają, to sobie wraz z sukcesorami swojemi ubezpieczają z tem zastrzeżeniem, iż gdyby coś więcej nad oznaczoną dziś granicę i liię wyżej opisane dla JO xx Radziwiłłów z lasu tego Wielki zwanego, należeć miało, na owczas że to z lasów od granic lubartowskich po za trzema kopcami od granicy wsi Wierzchowin i dóbr Siemieńskich położonych (które miejsca nie mają być pustoszone) w lesie czemiernickim wydzielone mieć będą, lub przeciwnie gdyby mniejsza liczba włok dla JW. Xx jak linie graniczne wyżej opisane oddzieliły przypadało, na owczas że za każdą włokę po tysiąc złp. JO xx Radziwiłłowie, JW. hr. Małachowskiemu zapłacić będą winni – obydwie komplanujace się strony to sobie postanawiają, przyrzekają i zapewniają i któren to akt ostatecznego rozdzielenia wyżej wyrażonego lasu ostatecznie przyznać urzędownie i do akt hipotecznych podać obowiązują się, lub każdej w szczególności stronie wolno będzie Administracja zaś i używalność od dnia dzisiejszego do JO xx Radziwiłłów, stosownie do liniów wyżej opisanych i na gruncie odznaczonych należeć będzie, tak ażeby jednak scheda dwóm drugim, żadnej przeciwności w tym oddziale nie czyniła.
2. po drugie też, komplanujące się strony co do wolnego wrębu tak probostwa jak i mansjonarzom czemiernickim w lasach ogólnych dotąd należącego, układają się iż każda z trzech sched w proporcji wydzielonego lasu do znoszenia tego ciężaru należeć ma.
3. po trzecie co do powrócenia karczmy we wsi Stoczku, jako też wynagrodzenia w tychże za wybrany prowent karczemny, niemniej pretensji JW. Hr. Małachowskiego za pobudowanie nowe tej karczmy, strony umówiły się, iż gdy JW. Hr. Małachowski na dniu dzisiejszym, za oddzielnym aktem tk folwark Skruda, jako też i resztę wsi Stoczka JO ss Radziwiłłom celem spokojności i dogodzenia stronie odprzedaje, zaczem kwestia o karczmę przez sprzedaż wyżej rzeczoną za umorzoną deklarują.
Co się zaś tyczy powrócenia intraty od roku 1811, miesiąca czerwca, dnia 24, do dnia tegoż samego 24 czerwca w roku przyszłym 1820 a bardziej do terminu poddania wsi Stoczka z folwarkiem Skrudą oddzielną tranzakcją zajętego, gdy z podania JW. Hr. Małachowskiego, widocznie okazuje się, ze do kontraktu karczmę tę arędujących, wiele dobrodziejstw w oznaczeniu drew pańszczyzny zmuszony był przydawać, czego dowody w złożonych kontraktach okazał wielmożny Antoni Iwaszkiewicz w imieniu JO xx czyniący przekonawszy się, że intrata z teh karczmy po odtrąceniu trzeciej części nie dochodzi rocznie summy 700 złp. Przestając na tym postanowieniu summę z lat dziewięć zebraną w kwocie 6000 złp. Wynoszącą z wzajemnej drugiej strony pretensji za realną przyjmuje, a JW. Hr. Małachowski na to się zgadza,
4. Po czwarte. Co do sumy 1994 złp. 13 ½ gr. Przez KO xx Radziwiłłów pretendowanych, gdy z podpisanych przez wszystkie strony dzielące się sched płci żeńskiej, nie gdy JW. Hr. Małachowskiego przy dziale zamieszczonych, widocznie okazuje się że scheda trzecia schedzie pierwszej sumę 1994 złp. 13 ½ gr. Dopłacić była obowiązana, a zaś pod art. 2 transakcji działowej wyżej z daty wytkniętej przed urodzonym Czempińskim notariuszem zdziałanej, pierwszą schedę opisujący pewnie przez omyłkę do spłacenia jakoś schedy pierwszej dla schedy trzeciej zastrzeżoną została, a czemu wyraźnie domieszczone przy dziale wyciągi i rozrachowanie sched sprzeciwiają się i zaczem to prostując JW. Hr. Małachowski, przekonany o słuszności zdania JO xx Radziwiłłów, sumę 1994 złp. 13 ½ gr. Wraz z procentem od czasu objęcia posesji to jest od dnia 24 miesiąca czerwca 1811 r. za lat dziewięć, do dnia 24 miesiąca czerwca roku przyszłego 1820 zarachowanym, w ogóle 897 złp. 9 gr. Wynoszącym, a licząc w ogóle kapitał z procentem sumę 2891 złp. 22 ½ gr. Za należną od siebie uznaje, której odzyskanie od sukcesorów niegdyś JW. Karoliny Grabińskiej sprzedającej trzecią schedę sobie zastrzega.
5 po piąte co do kwoty 400 złp. Z prowentu młyna Binduga przez JW. hr. Małachowskiego wybranej, tę za słuszną uznaje, i zwrot onej dla JO xx postanawia.
6. po szóste. Gdy w schedach działowych płci żeńskiej sukcesorów niegdy JW Stanisława hr. Nałęcz Małachowskiego żadnej wzmianki o opłacie xx mansjonarzom czemiernickim złp. 135, bractwu złp. 26, szpitalowi złp. 60, co rocznie nie uczyniły i z szacunku sched nie potrąciły, a które opłatę w ogóle 221 złp. Dotąd scheda pierwsza bez bonifikacji opłacała, a co licząc wszystkie schedy powinno, zaczem układając się na teraz komplanujące się strony rachując opłatę roczną 221 złp. na kapitał, czyli na złp. 4420 te na trzy równe części stosownie do sched działowych, rozdzieliwszy, w dwóch częściach do sched dwóch przez JW. Hr. Małachowskiego nabytych to jest: 2946 złp. 20 gr. Z wolnym jednak do sprzedających onemu regresem regulują. A że JW. Hr. Małachowski wyżej rzeczonej sumy przy swych schedach zostawić sobie nie rzyczy więc tę JO xx Radziwiłłom przy spisaniu nieniejszej tranzakcji zwraca, zarazem nie tylko od ciężaru opłaty corocznej, tak mansjonarzom, szpitalowi i bractu uwalnia się, ale nadto że te wyderkafy raz na zawsze schedę pierwszą ciążyć będą czyli raczej JO xx Radziwiłłowie spłacać będą winni, niniejszym obydwie strony stanowią artykułem, procent zaś od sumy 2946 złp. 20 gr. Czyli opłacone za lat 9 do dnia 24 VI roku przyszłego 1820 wyżej wyszczególnione wyderkafy w kwocie 1326 złp., po odtrąceniu już trzeciej części na schedę pierwszą przypadającej, również w dniu dzisiejszym tymże JO xx powraca.
Po siódme. Co do pretensji za spichlerz nad rzeką Wieprzem w miejscu Binduga stojący, a przez JW. Hr. Małachowskiego użyty, gdy za pośrednictwem przyjaciół od tej pretensji wielmożny pełnomocnik JO xx Radziwiłłów odstąpił, przeto taż pretensja za wieczność umarza się.
Po ósme. Co do żądania JW. Hr. Józefa Małachowskiego o wygon dotąd przez wieś Dębice gruntem awulsu Tarkowski do schedy czemiernickiej należącego używany, strony komplanujące się przecinając tę pretensję ułożyły się, a aby samą granicą między wsią Debicą a wsią Bełczącym, zacząwszy od pola Awulsów, Tarkowska i Zawady, aż do drogi idącej z Bełcząca do Dębicy rów graniczny w połowie gruntów Bełcząca, a w drugiej połowie wsi Dębicy dla osuszenia błot, w szerokości odpowiedzialnej Błotom, wspólnym kosztem komplanujących się stron stosowanie do znaków granicznych na mapie położonych, był przekopany, przyrzekają i obowiązują się.
Po dziewiąte. Co do kupna wsi Stoczka, to żądanie pod artykułem trzecim kupnem folwarku Skrudy i reszty wsi Stoczka jest załatwione.
Po dziesiąte. Co do żądania JW. Hr. Józefa Małachowskiego względem sumy 60 tys. złp. na utrzymanie doktora i apteki dla włościan dóbr ogólnych Czemiernik, testamentem niedy JW. Hr. Stanisława Nałęcz Małachowskiego w Białaczewie dnia 30 X 1809 r. zdziałanym i podpisanym, zapisanej, gdy wszystkie kategorie i kwestie z działu wynikające, strony komplanujące się między sobą mocą niniejszej komplanacji załatwiają, zaczem niechcąc tej kwestii, niniejszy czynią układ, iż przy schedzie pierwszej suma tylko 20 tys. złp. pozostać ma, zaś suma 40 tys. złp. na dwie drugie schedy przypadająca wraz z procentem po 5 od sta na przyszłość to jest od roku 1820, dnia 24 czerwca rachować się mianym w lat trzy, to jest na dzień 24 czerwca 1823 r. JO xx Radziwiłłowie zapłacić obowiązują się i powinni będą a to za poprzedzającym sumy kapitalnej przez JW. Hr. Józefa Małachowskiego na dobrach swych ubezpieczeniem i kwitu urzędowego na rzecz wypłacających przyznaniem. Co zaś do zaległych procentów od roku 1811 dnia 24 czerwca do dnia tegoż i miesiąca roku przyszłego 1820 ze strony na sumę 18 tys. złp. ugadzają się więc stosownie do tej ugody JO xx Radziwiłłowie sumę tę prowizjonalną przyznawszy za sprawiedliwe JW. Hr. Małachowskiemu należna uznają i ażeby wszystkie należności tą niniejszą komplanacją objęte, i im, do zapłacenia przez JW. Hr. Małachowskiego zapewnione, potręconemi były, mieć chcą.
Po jedenaste. Co do żądania JW. hr. Małachowskiego, aby rozłączenie podatków z dóbr ogólnych Czemierniki do skarbu publicznego opłacających się, przy niniejszej komplanacji uskutecznione było i nadto ażeby należące się nadpłaty strona stronie powróciła. Strony obedwie tak stanowią, iż gdy nie mają na teraz zaprzysiężonych do podatku dziesiątego grosza, w roku 1789 z dóbr Czemiernik tabel, zaczem do wyszukania tychże jako też uczynienia przez komisję województwa lubelskiego rozłączenia, czas jednoroczny od podpisania niniejszej komplanacji sobie zastrzegają, w którym to przeciągu czasu że wspólnie rozłączenie podatku 24 grosza, a to w stosunku sched posiadanych uskutecznią i najuroczyściej sobie zastrzegają a obowiązują się. Co zaś do dawniej opłacanych podatków też komplanujace się strony przekonawszy się, że najprzód scheda pierwsza Czemierniki JO xx Radziwiłłów, stosownie do działów, i słownego układu, trzecią część rocznie opłacanego podatku, z sumy 10577 złp. 23 gr., czyli raczej złp. 3525 i 27 2/3 gr. Do skarbu wnosiła, zaś z dwóch sched JW. Hr. Józef Małachowski sumę 751 złp. 15 1/3 gr. Corocznie również do skarbu opłacał, i ta opłata za wspólnym stron zezwoleniem do roku 1817 dnia 31 grudnia dopełnioną bez sprzeczki była, i dopiero od roku 1818 przy opłacie pierwszej raty styczniowej kasa obwodu lubelskiego zmniejszywszy opłaconą przez JO xx Radziwiłłów sumę 3525 złp. 27 2/3 gr., do kwoty 3117 złp. 4 gr. A to bez wiadomości JW hr. Małachowskiego rozdzieliwszy zniżyła, i przewyżkę tej opłaty w kwocie 409 złp. 5 ½ gr. Opłacanej rocznie do sched JW. Hr. Małachowskiego przyłącza.
O czem strony konplanujące się ze złożonych kwitów najmocniej się przekonawszy i ten przedmiot załatwiając ułożyły się, iż tę przewyżkę za rat cztery przeszłych, jakoteż za rat dwie następnych, do dnia 31 grudnia roku przyszłego 1810 po złp. 409 i 5 ½ gr., w ogóle 1227 złp. 16 ½ gr. Wynoszącą wielmożny Iwaszkiewicz w imieniu JO xx stawający za słusznie należną JW hr. Małachowskiemu uznaje, i wypłacić wyż rzeczoną nadpłatę złp. 1227 groszy 16 ½ , przy obrachunku ogólnym, przy niniejszej transakcji nastąpić mającym obowiązuje się, w roku zaś następnym oberwie strony o uskutecznienie rozkładu podatku u władz rządowych, starając się zobopólnie przyrzekają, a co po tym rozkładzie na jednę i dwie drugie schedy przypadnie, i słusznie wyrachowanym zostanie, to strona stronie za lata przeszłe natychmiast powrócić mocą niniejszej transakcji zostaje w obowiązku.
Po dwunaste. Co do Lądu nad rzeką Wieprzem w miejscu Binduga zwanym przez JW. Hr. Małachowskiego do wolnego użytku lub nabycia pretendowanego, strony znając i stosunki familijne w których zostają i pragnąc ustalić spokojność, tak się układają: iż wielmożny Iwaszkiewicz w imieniu JO xx Radziwiłłów raz na zawsze tej służebności co do składania drzewa, budowania statków, ładunku zboża słowem wolnego użytku, nie zajmując ornego grontu JW. Hr. Małachowskiemu pozwala.
Po trzynaste. Co do rozłączenia archiwum w zamku czemiernickim pod dozorem JO xx Radziwiłłów znajdującego się. Strony komplanujące się mieć chcą, ażeby też archiwum, przez uproszoną i od obydwóch stron nagrodzoną zdatną osobę, na którą w przyszłość ugodzą się w miesiącu maju roku przyszłego 1820 rozłączonym zostało, i które dokumenty do której schedy należeć będą, te oddzielone i przez sumariusze opisane, każdej stronie doręczonymi zostaną.
Po czternaste. W końcu strony godzące się przecinając wszelkie obrachowania niniejszą komplanacją objęte wyżej wyszczególnione, z których jak wyżej w szczególności należy się JO xx Radziwiłłom od JW hr. Małachowskiego […] 13564 złp. 12 ½ gr. A JW. Hr. Małachowskiemu […] 17227 złp. 16 ½ gr.
Po piętnaste. W takowym więc sposobie strony komplanujące się ułatwiając wszystkie spory i kwestie dotąd zachodzące, że wszelkich mianych pretensji nawzajem się kwitują, i te na wieczność umarzając niszczą na podanie tej transakcji do akt hipotecznych, właściwego województwa i którychkolwiek bądź, a to celem ekstabulacji skompensowanych sum, i przed zawarciem tej transakcji dobra ciążących zezwalają.
Którem to akt w tych piętnastu punktach, w tym sposobie spisany pomiędzy tymi działającymi stronami zawarty, mając sobie takowy, też przeze mnie urzędnika w głos, wyraźnie, wolno, co do słowa i zrozumiale przeczytany, tenże we wszystkim za swój własny z swą myślą i wolą zupełnie zgodny przyznali, wydanie sobie dwóch jednobrzmiących, każdej stronie po jednym głównych ekstraktów zastrzegli, i w dowód stwierdzenia tego wszystkiego następnie sami z przytomnymi świadkami, uproszonymi przyjaciołami Piotrem Paliszewskim sędzią i posiadaczem dóbr Gurzna […] Stanisławem Jankowskim posiadaczem dóbr Ustrzeszy […], Antonim Rolla posesorem rzeczonej schedy pierwszej tych dóbr Czemiernik w tych miejscach zamieszkałymi obywatelami krajowymi i mną urzędnikiem własnoręcznie podpisywali. [APL, KWLiRGL, sygn. 105]
Już Stanisław Małachowski zamienił pańszczyznę mieszczanom czemiernickim na czynsz. W 1846 roku sporządzono tabele prestacyjne regulujące ciężary a ale dopiero w 1849 r. zakończono regulację nadziałów i ciężarów włościan (prestację) w całych dobrach. Michał Gedeon ks. Radziwiłł rozpoczął proces modernizacji swoich rozległych włości, najpierw w Szpanowie, a potem w dobrach czemiernickich. Sprowadził w 1822 r. sławnego agronoma Albrechta Thaera do reorganizacji gospodarki, prowadzono płodozmian, uprawę roślin okopowych i pastewnych, chów szlachetnych ras bydła i owiec. Inwestycje jednak nie przyniosły spodziewanych zysków. W dobrach czemiernickich rozwijało się jedwabnictwo a co za tym idzie uprawa morwy, gospodarka rybacka i leśna (tartak, smolarnie), hodowla owiec cienkowełnistych, młynarstwo, cegielnia. Ważnym aspektem był spław Wieprzem (Binduga) a nawet Tyśmienicą (Pszonka, Niewęgłosz) i związane z tym przystanie i magazyny. W 1844 r. zorganizowano nowy folwark utworzony na pustkach wsi Stoczek nazwany Zapowidka, jak przedtem nazywano okoliczny las i uroczysko. Około 1860 r. gospodarstwo czemiernickie należało do najlepiej urządzonych w kraju, a jego administrator Nozdrowicz otrzymał medal na wystawie lubelskiej. Mimo to, inwestycje nie spłaciły jednak pożyczek zaciąganych w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. W dobrach Czemiernickich prowadzono intensywną gospodarkę leśną, młyny, stadninę koni rasowych, hodowlę jedwabników, ryb a ważną rolę pełniły przystanie na rzekach Tyśmienicy i Wieprzu pozwalające na spław towarów. Jednak w samych Czemiernikach w 1860 r. jedwabnictwa nie odnotowano jak i żadnych cechów a jedynie 5 szynków wódki i piwa. W Czemiernikach działała też ceniona ze swych wyrobów cegielnia. Za czasów Krasińskich rozwijano hodowlę owiec.
79 gospodarstw w Czemiernikach posiadało ponad 12 mrg. a głównym zajęciem mieszkańców było furmaństwo przy przewozie i spławie drewna do Wieprza. Mieszczanie czemierniccy posiadali 150 mrg. ogrodów, 937 mrg. pól, 175 mrg. łąk [Mencel 1988, s. 47-48; Czemierniki 2019]
Opis miasta z 1860 r.: położenie nizinne, otoczone wzniesieniami i lasami, nadmiar wody odprowadzają rowy z 9 mostami, główny szlak komunikacyjny stanowiła starożytna droga z Radzynia do Lublina. Miasto graniczyło z wsiami Stoczek, Wierzchowiny, Wygnanów, Bełcząc i Skoki. Miasto obejmowało obszar 3137 mrg. 90 pr. 90 mrg. zabudowania, 4 mrg. 12 pr. kościół i cmentarz, 27 mrg. 166 pr. mury i ulice, 2129 mrg. 179 pr. grunty orne, 194 mrg. 72 pr. zarośla, 125 mrg. 126 pr. pastwiska, 483 mrg. 189 pr. łąki, 82 mrg. 246 pr. drogi, bagna, wody i piaski. W mieście nie było zakładów poza sześcioma szynkami a prawo na targ w każdy wtorek nie było realizowane. Zaś z sześciu jarmarków przyznanych przywilejem miejskim regularnie odbywały się tylko dwa: 16 sierpnia po święcie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i 30 listopada po dniu św. Macieja Apostoła. 1877 r. browar produkował za 1500 rub. [APL, RGL 1837-1866, sygn. 787; Koprukowniak 2011, s. 331-340]
W wyniku uwłaszczenia na własność mieszczan czemiernickich przeszło 3279 mrg. 77 pr. ziemi w tym użytkowej 3153 mrg. 272 pr. i nieużytków 125 mrg. 195 pr. Mieszkańcy Czemiernik zawarli 30 VI 1878 r. ugodę w właścicielem na mocy, której za zrzeczenie się praw serwitutowych otrzymali 350 mrg. lasu z osadą gajowego, 100 mrg. 223 pr. łąk w dwóch kawałkach zwanych Tatarzyniec i Stawiska, 100 pr. użytków nad rzeką w uroczysku Zapowidka oraz 2 mrg. 250 pr. dróg i przegonów. W 1916 r. dobra czemiernickie obejmowały obszar 6116 mrg. 116 pr. [APL ORP, HwRP, sygn. 29].
Małachowscy utworzyli fundusz, z procentów którego miał być utrzymywany lekarz i apteka dla mieszkańców dóbr. Lekarz początkowo zwany chirurgiem funkcjonował przez cały wiek XIX. Niżej podajemy nazwiska osób zapewniających opiekę medyczną od l. 90ch XIX wieku.
Lekarze: 1891-1892 Stanisław Sitkowski syn Aleksandra; 1893 Władysław Woliński syn. Henryka kat., 1894-1906 Stanisław Sitkowski syn Aleksandra kat., 1907 Włodzimierz Wolski, na 1909-1910 Piotr Kozicki a potem Wiktor Niemyski, na 1914 r. – Zygmunt Dąbrowski syn Józefa. Felczerzy: od 1891 r. Henryk Rabczewski, 1891 (1894-1895 brak) Franciszek Sandecki, po 1891 r. Joachim Lichtensztajn. Aptekarze: 1891 Alfred Łukowski syn Aleksandra, 1892 – 1894 Stanisław Ostrowski syn Fabiana, kat.; 1895-1897 Jan Gutkowski syn. Teodora kat., od 1913 r. – Bolesław Trzciński syn Franciszka. Z tego funduszu opłacano też położną, którą do 1892 r. do wojny była Natalia Szwarc
Po 1906 r. władze rosyjskie zliberalizowały prawo o stowarzyszeniach. 17 X 1906 r. zarejestrowano kółko rolnicze. Inicjatorami byli m.in. ks. wikary Gustaw Gierasiński, lekarz Władysław Wolski, Edward Dębiński, Julian Jankowski. W 1908 r. w Czemiernikach zawiązano Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Jego pierwszym prezesem został ks. Adam Decjusz a od 1911 r. – ks. Adolf Majewski. Na 1909 r. wybrano członków zarządu: Ludwika Gajewskiego i Piotra Bylickiego. W Czemiernikach powstaje też straż pożarna jako stowarzyszenie. Towarzystwo Ogniowe powstaje w 1909 r. a naczelnikiem drużyny jest aż do wojny Antoni Madejski, natomiast prezesami najpierw ks. Adam Decjusz a od 1911 r. – ks. Adolf Majewski. [PKLG na 1910, 1911, 1912, 1914 g.]
W XX w. w Czemiernikach nadal dominowało rolnictwo, przede wszystkim uprawa zbóż oraz hodowla trzody chlewnej, bydła i owiec. Stanowił ten ośrodek centrum rynku lokalnego, z licznymi, drobnymi zakładami rzemieślniczymi i usługowymi. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku w Czemiernikach funkcjonowali: lekarz – Berg; akuszerki – Kostrzewa T, Rogalska J; apteka – Majewski K.; bednarze: Grycmacher Sz., Jungierman J., Jungierman Sz., Mleczak A., Piekarz M.; kupcy bławatni: Goldberg J., Herszman Ch. S, Kopelamna J., Kopelman M., Solarz Sz., Feldman E.; handel bydłem: Grycmacher J., Rajbuch M.; handel drzewem: Tunkielszwarc J.; fryzjerzy: Ziserman Sz. Zyserman L.; galanteria: Daniilak L., Fajersztajn J., Tunkielrojt M., Wilczyk A.; gremplarnie: Grynberg Ch.; kamasznicy: Tauber Z.; Tryfman J.; kaszarnie: Gotesdyner H., Sztajnkrycer H., Sztajnkrycer M., Wiernik Sz., Zalesztajn S.; krawcy: Bakalarz B., Befeler M.; czapnicy: Sztajn L., Kawa S., Zysman A. J., Dobry A., Jungierman M., Waserszturm A.; naczynia kuchenne: Akerman Ch., Kimelblau J.; masło: Zysman F. Gricmacher J. H.; młyny: Gerszon M., Tynkelszwarc G.; olejarnie: Jungierman M., Zelcer Sz.; piekarnie: Grzebień Sz., Lewi S., Szulsztejn M., Zysman D.; piwiarnie: Goldberg Ch., Josowski W.; powroźnicy: Preter D.; różne towary: Gotesdiener S., Wilczyk A.; rzeźnicy: Jeżowski W., Kukuryka S., Ostaszewski S,. Pyrek L.; rymarze: Jawor Z.; komunikacja samochodowa: Gryemacher M., Mędrowicz H.; skóry: Gotesdiner B., Lewi Ch. Sz., Piekarz M., Zyserman Ch.; artykuły spożywcze: Akerman M., Dani’ak B., Goldberg A., Goldberg Ch., Gotesdyner F., Himelblau S., Kopelman A., Rubinsztajn, Szpilberg H., Wilczyk A., Zysman D., Herszman Ch., Wysocka J., Rajbuch Ch. M.; stolarz: Synowiecki E.; szewcy: Brumer L., Piekarz B., Tauber M., Wetsztajn L.; szklarze: Kitmacher M.; tartak: Niewęglowski J.; wiatraki: Luczek P., Mazurek F., W. Węgielek A., Mikołajczyk; wyszynk trunków: Nowik L., Przybyłek R.; zboże: Wiernik D.; żelazo: Akierman, Langman D. [KAP 1930].
Po II wojnie światowej duże znaczenie gospodarcze miała dla Czemiernik działalność Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”. Inicjatorami jej założenia byli: Ludwik Supryn, Stanisław Antol, Mieczysław Kornacki, Bolesław Rulikowski, Wiktor Markiewicz. „Działalność Spółdzielni rozpoczyna się od roku 1947. Rok później w 1948 – to już rozkwit Spółdzielni. Działały: Sklep spożywczo-przemysłowy, magazyn skupowanych zbóż, punkt skupu zwierząt, wełny, lnu, konopi itp. Ponadto w ramach usług dla ludności otwarto gospodę, którą prowadziła Maria Pyckowa z pomocą Stanisławy Mańko. Prezesami Spółdzielni od 1949 r. byli kolejno: Aleksander Król ze Stoczka, Ludwik Supryn z Bełcząca, Wiktor Markiewicz z Czemiernik, Władysław Kwasek z Luszawy, Piotr Cholewa z Wygnanowa, Mieczysław Król z Czemiernik, Edmund Fijałek z Branicy, Ignacy Błaszczak z Czemiernik, Witold Łokiński, Adam Wróbel z Czemiernik, Maria Korczak z Czemiernik, Jerzy Golonka z Czemiernik.
Funkcję głównego księgowego pełnili: Bolesław Madej z Zawady, Bolesław Werduch z Czemiernik, Zygmunt Mańko z Bełcząca, Stefan Sobieszek z Luszawy, Wiktor Gidlewski z Suchowoli, Anna Kaczor z Czemiernik, Janina Jamrowska ze Stoczka, Danuta Skubiszewska z Kol. Południowej, Anna Kaczor – do upadku spółdzielni. Kadrę stanowiło ponad 100 pracowników. Najdłużej, bo 41 lat, pracowała Irena Werduch, tj. od 1949 do 1990 roku. Obok działalności statutowej pracownicy spółdzielni. [Czemirrniki I, s. 544-546].
Zabytki i obiekty przyrodnicze
Zamek w Czemiernikach składający się z pałacu, bramy, arsenału i fortyfikacji bastionowych z 1 poł. XVII w.
Kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa w stylu renesansowo-manierystycznym z lat 1603–1617.
Kaplica cmentarna pw. św. Ludwika
Dom księży mansjonarzy z 1 poł. XVII w.
Cmentarz żydowski.
Mykwa.
Kapliczka Matki Boskiej z ogrodzeniem w centrum.
Cmentarz kościelny
[Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 marca 2024; Historia parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Czemiernikach. Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Czemiernikach]
Na czemiernickim cmentarzu parafialnym znajdują się trzy groby żołnierzy z czasów I wojny światowej (sierpień 1915). Ekshumacji dwóch poległych żołnierzy austro-węgierskich z 58 puku piechoty i jednego rosyjskiego z 55 pułku piechoty, którzy zginęli 11 sierpnia 1915 r., dokonano w 1930 r. Przeniesiono ich z Tchórzewa (gm. Borki) i Rudy (gm. Serokomla) [Leszczyńska 2011, s. 94, 120]
Ważne wydarzenia
Wielki pożar w 1813 r. w czasie najazdu wojsk rosyjskich w pogoni za Napoleonem. Po powstaniu listopadowym miasto zniszczyły wojska rosyjskie.
W 1892 r. doszło do bitwy na kije i cepy między mieszkańcami Czemiernik i Skoków o granicę łąk.
W czasie powstania styczniowego uwagę władz rosyjskich zwrócił ks. Mleczek, którego władze rosyjskie przeniosły z Lublina do Czemiernik 12 III 1863 r. z Lublina jako podejrzanego politycznie. 29 III 1863 r. został aresztowany w Czemiernikach, ale wkrótce z braku dowodów zwolniony. Na spotkaniu 7 VI 1863 r. pobił Ludwika Paśnika (brata ks. Baltazara Paśnikowskiego) oskarżając go o donosicielstwo. W listopadzie Czemierniki odwiedził ppłk. Adam Zieliński, dowódca oddziału powstańczego a w grudniu tego roku oddział Bardeta 175 W Czemiernikach Rosjanie powiesili dwóch mieszczan za udział w powstaniu, Tomasza Supryna i Józefa Szuszkowskiego a Franciszka Grochowskiego i Jana Pawińskiego zesłano na Syberię [Niebelski 1993; Czemierniki 2019, s. 159] 11 XI 2004 r. na cmentarzu odsłonięto obelisk na miejscu mogiły powstańczej.
W 1905 r. w trakcie zamieszek parobków folwarcznych dokonano zamachu na wikariusza ks. Pianko za to, że wzywał do uspokojenia– strzelono do niego przez okno. Mieszkańcy złapali zamachowców i zabili. Wśród nich był Żyd z Bork oraz Kurczyński z Radzynia [Czemierniki 2019, s. 151-152; „Gazeta Polska” 1892, nr 152, s. 2]. W czasie rewolucji 1905 r. w Czemiernikach policja carska zauważyła transparent przy na płocie przy zabudowaniach Piotra Kozaka z napisem „Precz z rządem carskim”. 26 VI (9 VII) 1905 r. zgromadzenie gminne w Czemiernikach uchwaliło żądanie, aby wszystkie księgi w zarządzie gminnym były prowadzone po polsku a na pieczęci wójta była napis po polsku i w takim języku były drogowskazy a w szkołach nauczano po polsku. [Walki chłopów, s. 336, 356-357]
W 1918 r. peowiacy odbili z aresztu austriackiego komendanta straży pożarnej Teodora Zielińskiego. 9 XI 1918 r. w trakcie zabawy młodzież postanowiła rozbroić miejscowy posterunek żandarmerii. Żandarmów dnia następnego odwieziono do Lubartowa. W Czemiernikach zorganizowano milicję działającą do czasu zorganizowania władz odrodzonej Rzeczypospolitej.
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci