Gutanów

Patrz hasło: Garbów.

Gutanów jest klasyfikowany przez językoznawców jako nazwa dzierżawcza, urobiona od imienia Gutan [Kosyl 1974, 130; Rymut 1999, 444]. Forma Gutan nie została jednak udokumentowana w źródłach, znane są natomiast formy: Gut, Guta, Gutek [SSNO II, 237-238]. Są to imiona pochodzenia niemieckiego.

Zaginione miejscowości związane z Gutanowem. Wola Gutanowska to alternatywna nazwa miejscowości Góry (zob. hasło), sąsiadującej z Gutanowem od zachodu [SHGL, 80; OZ, 154]. Podwójne nazewnictwo tej wsi odnotował dokument z 1443 r. [ZDKiDK II, 444], przy czym nazwa Wola Gutanowska wydaje się późniejsza i może być związana z akcją osadniczą Lewartów jeszcze w XIV w. lub dopiero ich następców Ciołków w stuleciu następnym – miejscowość pojawiła się w źródłach w latach dwudziestych XV w. [KZL 3, k. 348; AGAD, MK 3, k. 60v]. W ramach klucza gutanowskiego epizodycznie wzmiankowano także wieś o nazwie Gać [LKP, 14; SHGL, 71], która musiała niebawem zaniknąć. Możliwe, że została wchłonięta przez rozrastający się Gutanów [OZ, 52].

W średniowieczu i w okresie staropolskim (do 1795 r.) okolice Gutanowa leżały na terenie ziemi lubelskiej, od 1474 r. woj. lubelskiego, wchodząc w skład pow. lubelskiego [SHGL, 82; Ćwik, Reder 1977, 27, 33, 39-40].

W XVIII w. wymieniano pole folwarczne o nazwie Spławy i Kusy, łąkę Zalaski oraz puste role zagrodnicze, m.in. Młynarzowską, Garbarską, czy Trelińską, zwane tak od nazwisk dawnych użytkowników [APL, KGL, Relacje, sygn. 292, 7]. Współczesne – części wsi: Kolonia Gutanów, Las Państwowy, Psie Górki, Żabie Duki [na podstawie danych z Geoportalu].

Wśród mieszkańców części wsi, w połowie XVIII w. odnotowano chłopów noszących nazwiska: Bieniek, Czubak, Dados, Marzec i Kołodziej [APL, KGL, Relacje, sygn. 292, 7].

Pierwsza informacja o odkryciach archeologicznych pochodzi z roku 1903 i dotyczy zniszczonego grobu neolitycznego (kultura pucharów lejkowatych), z którego częściowo zachowały się dwa naczynia gliniane, wiórowiec (rodzaj noża) i zdobiony paciorek bursztynowy [Krajewska 2016 – tam wcześniejsza literatura; także Gajewski 1952-1953, 102-103; Uzarowiczowa 1973]. Być może z podobnego grobu pochodzi amfora gliniana [zbiory PMA II/2989].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1983 odkryto 2 stanowiska – śladowe z neolitu (kultura pucharów lejkowatych) oraz z bliżej nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza (XIII w.) – w obu przypadkach znaleziono ułamki naczyń glinianych [NID, AZP obszar 75-78; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 295].

Ponadto w Instytucie Archeologii UMCS w Lublinie znajdują ułamki ceramiki z okresu neolitu (kultura pucharów lejkowatych) oraz ze średniowiecza i okresu nowożytnego (brak bliższych datowań), także zabytki krzemienne, m.in. rylec, siekiera – datowane na bliżej nieokreślone fazy neolitu i wczesną epokę brązu [Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 3, 356-357].

Po raz pierwszy Gutanów zlokalizowany w ziemi lubelskiej został wspomniany w dokumencie z 1380 r., dotyczącym podziału dóbr Lewartów z Bejsc [ZDM I, 161; SHGL, 82; Derwich 2000, 81]. Był wtedy wsią przynależącą do rozległego klucza majątkowego z ośrodkiem w Bochotnicy [SHGL, 34]. Możliwe, że Lewartowie byli właściwymi założycielami Gutanowa, bowiem wcześniejsze źródła dokumentujące ich stan posiadania w Lubelskiem nie odnotowują tej miejscowości. Według Anny Sochackiej Lewartowie zainicjowali w dobrach lubelskich akcję osadniczą, mającą na celu odbudowę wsi wcześniej istniejących, a w międzyczasie zniszczonych [Sochacka 2014, 111].

W XIV w. dobra znajdowały się w rękach rycerstwa z rodu Lewartów. W 1380 r. bracia Piotr i Jakub z Bejsc, synowie bliżej nieznanego Eustachego podzielili się dziedzictwem po ojcu [ZDM I, 161]. Gutanów należący do klucza bochotnickiego stał się własnością Piotra. Kiedy Jasiek z Bejsc, syn Piotra, sprzedawał Bochotnicę z przyległościami w 1399 r. [SPPP VIII/2, 8073; Sochacka 2014, 111], Gutanów nie został już wymieniony jako element klucza. Zapewne więc przed tą datą został z niego wyłączony i sprzedany. Wydaje się prawdopodobne, że nabywcami byli przedstawiciele rodu Ciołków z ziemi czerskiej (Rozniszew) i stężyckiej (Maciejowice). Być może był to Andrzej Ciołek z Rozniszewa i Maciejowic, wzmiankowany w 1407 r. [Boniecki 16, 218]. Przed 1425 r. z Gutanowa pisali się jego synowie Andrzej i Jan [SHGL, 82].

Po raz pierwszy jako ich własność wieś została poświadczona w 1421 r., gdy syn i imiennik w/w Andrzeja, piszący się z Gutanowa, poręczył za kasztelana lubelskiego Jana ze Szczekocin [BPANKr. rkps 8644, k. 133v-134], zabezpieczając dług na wsi Godów (zob. hasło Godów). Skądinąd wiadomo, że ów Andrzej Andrzejowic to właściwy protoplasta możnej rodziny Maciejowskich herbu Ciołek [Boniecki 16, 218].

Między 1421 a 1425 r. [zob. Sochacka 1987, 181; por. SHGL, 82] doszło do podziału dóbr pomiędzy braci rodzonych Stanisława, Jana i Andrzeja oraz ich bratanka Febrona [AGAD, MK 3, k. 60v]. Wynika z niego, że Andrzej odstąpił wówczas klucz gutanowski bratankowi Febronowi. Zapewne jednak ten ostatni był w momencie działu nieletni, bowiem jego stryj Andrzej pisał się z Gutanowa także później [KZL 5, k. 13v], a z kolei aktywność samego Febrona zaczyna być dostrzegalna dopiero pod koniec lat trzydziestych XV w.

Febron z Gutanowa, zapewne syn Piotra [Boniecki 16, 218], jako dysponent włości gutanowskiej pojawił się w źródłach dopiero w 1438 r. [NABM 1, k. 261; zob. też: KZL 1, s. 168, 229a]. W 1441 r. był obecny na rokach w Stężycy, gdzie asystował przy transakcji współrodowca ze swym sąsiadem Grotem z Lesiec [AKP VIII/1, 1116]. Zdaniem Stanisława Kurasia był tożsamy ze wzmiankowanym w 1459 r. zbywcą bogatego wójtostwa pułtuskiego i innych dóbr na Mazowszu [SHGL, 82]. W 1447 r. Febron rozgraniczał swą majętność od Ożarowa i Ługowa [LKP, 9], a następnie od Markuszowic i Ostrego Błota [LKP, 14]. To ostatnie rozgraniczenie zostało sfinalizowane w 1453 r. [LKP, 76; Sochacka 2014, 113-114]. Przekazy lubelskie pozwalają zaliczyć Febrona do średniozamożnej szlachty. Wiadomo, że w 1451 r. był dłużnikiem kasztelanowej Elżbiety wdowy po Warszu z Ostrowa, od której pożyczył 100 grzywien i dług zabezpieczył na wsi Góry [KZL 6, k. 49]. W tym samym roku wziął 100 grzywien posagu za żonę Annę i zapisał jej tyleż wiana na połowie Gutanowa wraz z połową dworu i połową robocizn do niego przynależących [KZL 6, k. 50]. Rok później dług Febrona wobec wdowy po kasztelanie Warszu nadal ciążył na Górach i wzrósł o kolejne 20 grzywien [KZL 6, k. 86v]. Zapiska z 1466 r. dokumentuje wydanie przez Febrona córki Elżbiety za miecznika chełmskiego Marka Bazanka z Ciechanek i Olchowca [UBC, 159], notabene także potomka emigrantów z Mazowsza [Sochacka 2014, 237, 256]. Jako właściciela Gutanowa poświadcza Febrona Jan Długosz [DLB II, 542; DLB III, 246]. Febron żył dość długo – po raz ostatni wystąpił w źródłach w 1482 r. [KZL 2, k. 42]. Jego potomkiem był Piotr, o czym świadczy używanie przez niego odojcowskiego przydomku Febron, notowany w źródłach jako właściciel Gutanowa i Gór od 1486 [KZL 8, 45v, 69; por. SHGL, 82]. Kolejne pokolenie właścicieli to Jan i Stanisław Febronowie. Ich przydomek również dowodzi filiacji z Febronem herbu Ciołek. W 1512 zostali określeni jako niepodzieleni [KKW 2, k. 185v, 190], a w 1516 r. król skonfiskował im majątek za uchylanie się od pospolitego ruszenia [SHGL, 82]. W 1520 r. Stanisław nadal był dziedzicem Gutanowa [KGL 1, k. 167v].

W 1564 r. jako właściciel Gutanowa odnotowany został Stanisław Ożarowski [AGAD, ASK I, nr 33, 498]. Jakiś czas potem wieś nabyli Lesieccy h. Nałęcz [APL, KmL 2.5.1, sygn. 266, 11]. W 1626 r. połowa wsi należała do Andrzeja Lesieckiego, który wydzierżawił ją dziedzicowi drugiej połowy miejscowości Marcinowi Leśniowolskiemu. Ten ostatni stał się zresztą współdziedzicem Gutanowa poprzez zakup tamtejszych gruntów od Jana Lesieckiego [Rejestr 1626, 18]. W 1648 r. jedynym właścicielem wsi był chorąży kaliski Wawrzyniec Rostworowski. Połowa Gutanowa trafiła w jego ręce ok. 1638 r. poprzez małżeństwo z córką Leśniowolskiego, druga połowa drogą zastawu od Lesieckich [APŁ, Arch. Bart., sygn. 48, 34]. W 1663 r. właścicielem połowy Gutanowa był nadal Jan Lesiecki. Drugi właściciel wsi nie został wówczas odnotowany, ale mógł nim być Kacper Trębiński, dziedziczący w 1674 i 1767 r. W latach 70. i 80. XVII w. nie odnajdujemy już Lesieckich jako dziedziców części Gutanowa, ich miejsce zajmuje najpierw kanonik łukowski, a następnie mansjonarze markuszowscy [BJ, rkps 7209, 11v; AGAD, ASK, sygn. 162, s. 37; APL, KmL 2.5.2, sygn. 266, 206; ŹD, XV, 192]. W XVIII w. Gutanów należał do Dłuskich, np. w 1744 r. podziału tej wsi między siebie dokonali bracia Jacek cześnik łukowski i Adam, a w 1775 r. należał do podkomorzego lubelskiego Tomasza Dłuskiego [APL, KGL, Relacje, sygn. 292, 5; Kartoteka].

Gutanów należał do parafii garbowskiej [DLB II, 542]. Podległość ta wywodziła się z czasów powstania parafii, bowiem Jan Długosz podał informację o pierwotnym przekazywaniu miejscowej dziesięciny klasztorowi benedyktynów na Łysej Górze [DLB III, 246]. Kronikarz nie wiedział, w jakich okolicznościach dochody te przejęli plebani garbowscy. W sporze prowadzonym przez plebana z Garbowa z biskupem krakowskim o dziesięciny chodziło m.in. o dziesięciny z nowizn w Gutanowie [ZDKiDK II, 444].

Źródła średniowieczne pozwalają sądzić, że w Gutanowie zamieszkiwała ludność polska wyznania katolickiego. W zapiskach sądu ziemskiego lubelskiego pojawiają się liczni kmiecie: Damian i Jakub pozwani przez szlachcica z Czasławic [KZL 1, s. 90]. Ten pierwszy w latach 1414-1416 kontynuował spór, z którego wyszedł zwycięsko [KZL 3, k. 158v; TA VII, 147]. Inny kmieć Jan oskarżył niejakiego Bartka ze Strzeszkowic o porwanie nocą jego córki z szatami wartymi dwie grzywny [KZL 3, k. 359v, 368]. Inny kmieć z Gutanowa Mikołaj Karaś wziął w dzierżawę karczmę w Gardzienicach, ale nie zapłacił należnego czynszu i uciekł [KZL 3, k. 385v]. Sąd nakazał mu wrócić do karczmy w ciągu sześciu tygodni [KZL 3, k. 391]. Sprawa o zgorszenie rozpatrywana przez sąd konsystorski w 1460 dotyczyła Anny, córki miejscowego sołtysa Mikołaja, która bez wiedzy ojca weszła w związek z niejakim Mikołajem Zdanowiczem. Ten zamierzał ją poślubić, lecz na to nie zgodził się jej ojciec. Wobec tego Mikołaj zaręczył się z inną kobietą (także Anną, córką niejakiej Doroty Kurowodowej), ale reputacja sołtysówny Anny w opinii gromady była nadszarpnięta. Ojciec ostatecznie zdecydował się ją wydać za rodzonego brata wspomnianego Mikołaja – Jana Zdanowicza [Kołacz-Chmiel 2018, 81; por. Sochacka 1999, 52]; sołtys i rządca Marcin wzmiankowany w 1473 r. [AOfL 4, k. 201]; kmiecie wzmiankowani w 1487 r.: Jakub Rogulicz, Mikołaj i Stanisław Zdanowie (Zdanowicze?), Jan i Stanisław zw. Garbacz [KZL 8, k. 69].

W 1674 r. Gutanów liczył 50 mieszkańców powyżej 10 roku życia, a dwa lata później 55 [AGAD, ASK, sygn. 162, s. 37; ŹD, XV]. Z kolei spis ludności przeprowadzony w 1787 r. wykazał tu 285 mieszkańców, w tym 272 chrześcijan i 13 Żydów [Kumor 1979, 274].

Wieś funkcjonowała na prawie niemieckim, bowiem poświadczono w niej sołtysa w 1460 i 1473 r. [AOfL 2, k. 212; AOfL 4, k. 201]. Ze sporów o dziesięciny między plebanem garbowskim a biskupem krakowskim wynika, że w Gutanowie istniały tzw. nowizny, a więc gospodarstwa niedawno założone, z których dziesięcina należała się biskupowi [ZDKiDK II, 444]. Poświadcza to inwestycje właścicieli wsi w jej rozbudowę. Niewątpliwie Gutanów był centrum klucza dóbr złożonego przynajmniej z dwóch (okresowo z trzech) wsi, gdyż tutejszy sołtys Marcin, poświadczony w 1473 r., był zarazem rządcą [AOfL 4, k. 201; Sochacka 2014, 98]. W czasach Jana Długosza miejscowa populacja chłopów składała się z kmieci i zagrodników, a płacona przez nich dziesięcina była szacowana na 15 grzywien. We wsi funkcjonował też rycerski folwark, z którego co drugi rok płacono dziesięcinę o wartości 10 grzywien oraz karczma [DLB II, 542; Derwich 2000, 81]. Dochodowość wsi uległa zredukowaniu w szacunku pochodzącym z 1529 r., gdzie całość dziesięciny ze wsi oceniono na 10 grzywien [LR, 444].

W 1531 r. w Gutanowie wraz z przyległością Góry uprawiano 8 łanów kmiecych, ale w 1564 r. zapłacono tu podatek od 7 łanów [ŹD, XIV, 348; Lustracja 1565, 36], co może świadczyć o opuszczeniu jednego z nich lub przyłączeniu do folwarku. Rejestr podatku łanowego z 1564 r., wymieniający już odrębnie Góry i Gutanów wskazuje, że w tej ostatniej wsi opłacono podatek od 5 półłanków, znajdowały się tam również 2 mniejsze gospodarstwa zagrodników z rolami [AGAD, ASK I, sygn. 33, 498]. Każdy z dwóch dziedziców wsi posiadał w niej w 1626 r. 4 osiadłe półłanki, 3 i pół zagrody z rolą, po zagrodniku bez roli i po półtora ubogiej komornicy [Rejestr 1626, 12-13] co oznacza, że łącznie znajdowało się ty 8 półłanków kmiecych, pola 7 zagrodników, a 3 komornice utrzymywały się z pracy najemnej. Stan gospodarczy wsi nie uległ większym zmianom w XVII w., aczkolwiek źródła z 1676 r. sugerują istnienie tu dwóch dworów szlacheckich [APŁ, Arch. Bart., sygn. 48, 34; ŹD, XV, 19a]. Zachował się opis obszernego, drewnianego dworu gutanowskiego z 1744 r., z dwoma murowanymi kominami i jednym glinianym. Z opisu folwarku wynika, że chłopi posiadający półłanowe gospodarstwa odrabiali na nim trzy dni pańszczyzny tygodniowo parą wołów lub parą koni, nie oddawali zaś żadnych danin. Zagrodnicy pracowali 3 dni pieszo. Był tu też browar i kołodziej [APL, KGL, Relacje, sygn. 292, 7] W 1790 r. podatek opłacono w Gutanowie od dworu dziedzica, karczmy, browaru i 24 gospodarstw chłopskich [Kartoteka].