Przejdź do treści

Jusaki-Zarzeka

    Herb gminy
    Łomazy.

    Jusaki-Zarzeka

    Powiat: bialski

    Gmina: Łomazy

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Łomazy.

    Nazwa, przynależność administracyjna

    W XIX w. używano też nazw Juszaki [APL OR, HBP, sygn. 584], Jussaki, Wisaki [APL OR, HBP, sygn. 584; APR, ZDP, sygn. 21024]. W połowie XIX w. były określane jako wieś młynowa [APL OR, HBP, sygn. 584]. Jusaki – pochodzi od nazwy osobowej Jusak (Justyn) [NMP, 2001, t. 4]. Zarzeka – pochodzi od położenia za rzeką Zielawą.

    Widok na rzeke Zielawę. Fot. Dariusz Tarasiuk.

    Jusaki położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

    Jusaki na austriackiej mapie Heldensfelda z 1801-1804 r. https://maps.arcanum.com/en/

    Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939), w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

    Gmina

    Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powstały gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie. Zostawali nimi z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. Jusaki należały do gminy Łomazy [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. weszły w skład gminy Lubenka [APL, BKSW, sygn. 3]. W II Rzeczypospolitej miejscowość weszła w skład gminy Lubenka I, której nazwę w 1926 r. zmieniono na Huszcza [DzU, 1926, nr 7, poz. 45]. W 1927 r. sołectwo przyłączono do gminy Łomazy [DzU, 1927 nr 27 poz. 223]. W 1933 r. utworzono gromadę Jusaki, w skład tej ostatniej weszły kolonie: Jusaki i Zarzeka-Nadatki [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. Jusaki-Zarzeka wcielono do gromady Łomazy [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

    Sołtysem w okresie II Rzeczypospolitej był m.in.: Bolesław Sacewicz [APL, SPB, sygn. 245]. W 1945 r. sołtysem w Jusakach był Jan Szatałowicz a w Zarzece Stanisław Antonowicz [APL OR, AGŁomazy, sygn. 3].

    Okolice wsi Jusaki. Fot. Dariusz Tarasiuk.

    Mikrotoponimia

    Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częściami wsi są: Łysa Góra i Naddatki [https://eteryt.stat.gov.pl/].

    W latach 30. XX w. w Zarzece posługiwano się m.in. następującymi nazwami terenowymi: Kosa Droga, Wąska i Planówka.

    Antroponimia

    W 1864 r. w Jusakach uwłaszczono następujących włościan: Iwan Bańkowski, Nikołaj Dejneka, Nikołaj Sacewicz i Anna Szatałowicz [APL, ZTL, sygn. 31].

    W latach II wojny światowej we wsi mieszkały osoby o nazwiskach: Adamczuk, Antonowicz, Bańkowski, Czyżewski, Deneko, Derlukiewicz, Dyrdowski, Golczewski, HordyjewiczKowalewski, Kulicki, Maziejuk, Mazuryk, Niczyporuk, Piotrowski, Polikarski, Polubiec, Sokuch, Sacewicz, Sobechowicz, Sokulski, Szatałowicz, Szudejko i Szutko [Szudejko, 2018, s. 505-506].

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1983 odkryto 2 stanowiska. Na wielokulturowym znaleziono bliżej nieokreślony fragment narzędzia krzemiennego – datowany ogólnie na epokę kamienia, ułamki ceramiki naczyniowej – z niesprecyzowanej fazy kultury łużyckiej i z wczesnego średniowiecza. Na kolejnym stanowisku wśród zebranej ceramiki naczyniowej wyróżniono pojedynczy fragment z wczesnego średniowiecza (brak bliższego datowania) i kilkadziesiąt ułamków nieokreślonych chronologicznie [NID, AZP obszar 64-87 – tam określone: Zarzeka; także Dmochowska 1988, 145].

    Pierwsza wzmianka o osadzie

    W 1673 r. młyny w Jussakach, czyli Wisakach zostały nadane Naumowi Sacewiczowi [APR, ZDP, sygn. 21024]. Zarzeka powstała w latach 30. XX w., gdy część mieszkańców Łomaz przeniosła się, na grunty otrzymane w wyniku komasacji. Po 1944 roku wsie połączyły się.

    Zarzeka na Mapie Taktycznej Polski z 1938 r. http://maps.mapywig.org/

    Właściciele

    Jusaki stanowiły część ekonomii królewskiej w Łomazach. Młyn Jusaki, Aleksander Połubiński administrator ekonomii brzeskiej, oddał w wieczystą dzierżawę dla Nauma Sacewicza, co 25 II 1673 r. potwierdził król Michał Korybut Wiśniowiecki. Na początku XIX w. ich właścicielami był Jędrzej Bańkowski i Łukasz Sacewicz [APR, ZDP, sygn. 21024]. Zarzeka to ziemie mieszkańców Łomaz, na których osiedlili się oni po komasacji gruntów w latach II Rzeczypospolitej.

    Stosunki etniczne i wyznaniowe

    We wsi początkowo zamieszkiwali prawosławni, którzy po 1596 roku przyjęli unię. Znaczna część byłych unitów była wrogo ustosunkowana wobec przymusowego przejścia na prawosławie w 1875 r. Niewielu z nich uczęszczało na nabożeństwa w cerkwi. W tej sytuacji informacja proboszcza prawosławnego z Łomaz z 1876 r. o 23 prawosławnych we wsi prezentuje jedynie stan formalny, a nie realny [APL, KPCH, sygn. 1]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego wszyscy prawosławni ze wsi, 34 osoby, przeszły na katolicyzm [APL, KPCH, sygn. 52, 55].

    Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy obrządku rzymskokatolickiego, należący do parafii rzymskokatolickiej p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w Łomazach. W 1818 r. we wsi był tylko jeden dym należący do osoby wyznania rzymskokatolickiego [AGAD, CWW, sygn. 675]. Liczba katolików obrządku rzymskokatolickiego wzrosła dopiero w 1905 r. Od tego roku stali się oni grupą dominującą wyznaniowo we wsi.

    Oświata

    Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach

    Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 4 domy zamieszkane przez 24 osoby [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 186]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 4 domach i 37 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 3, s. 689]. W 1887 r. we wsi w 4 domach zamieszkiwało 12 osób [PKSG za 1887, s. 118]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 9 budynkach było 60 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 58 i prawosławne – 2 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1947 r. we wsi mieszkało 249 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. w sołectwie było zameldowanych 143 osoby [https://www.polskawliczbach.pl].

    Mieszkańcy Jusaków na przestrzeni dziejów utrzymywali się z młynarstwa i rolnictwa. Inwentarz z końca 1680 r. informuje, że w miejscowości są dwaj młynarze „siedzący na trzeciej zmianie” [APR, ZDP, sygn. 12836]. W 1864 r. w oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczano w Jusakach cztery gospodarstwa [APL, ZTL, sygn. 31].

    Zabytki

    Kapliczka w Jusakach-Zarzece. Fot. Dariusz Tarasiuk

    Ważne wydarzenia

    W latach II wojny światowej z rąk okupantów zginęli: Marianna Horaczyńska z dziećmi – Mikołaj, Weronika, Jan i Antoni oraz Marianna Waśkiewicz-Łobejko z córką Zofią (20 IX 1942), Jan Waśkiewicz-Łobejko (1943), Marta Chotkowska z córkami Rozalią i Haliną oraz Paweł Derlukiewicz (13 XII 1942). W wyniku nieporozumienia, w walce partyzantów BCH i AK w dniu 5 IV 1944 r. zginęli bracia Zygmunt i Feliks Czyżewscy z Zarzeki [Szudejko, 2018, s. 502-504].

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci