Jusaki-Zarzeka
start
Powiat: bialski
Gmina: Łomazy
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
Patrz hasło: Łomazy.
Nazwa, przynależność administracyjna
W XIX w. używano też nazw Juszaki [APL OR, HBP, sygn. 584], Jussaki, Wisaki [APL OR, HBP, sygn. 584; APR, ZDP, sygn. 21024]. W połowie XIX w. były określane jako wieś młynowa [APL OR, HBP, sygn. 584]. Jusaki – pochodzi od nazwy osobowej Jusak (Justyn) [NMP, 2001, t. 4]. Zarzeka – pochodzi od położenia za rzeką Zielawą.
Jusaki położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).
Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939), w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.
Gmina
Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powstały gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie. Zostawali nimi z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. Jusaki należały do gminy Łomazy [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. weszły w skład gminy Lubenka [APL, BKSW, sygn. 3]. W II Rzeczypospolitej miejscowość weszła w skład gminy Lubenka I, której nazwę w 1926 r. zmieniono na Huszcza [DzU, 1926, nr 7, poz. 45]. W 1927 r. sołectwo przyłączono do gminy Łomazy [DzU, 1927 nr 27 poz. 223]. W 1933 r. utworzono gromadę Jusaki, w skład tej ostatniej weszły kolonie: Jusaki i Zarzeka-Nadatki [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. Jusaki-Zarzeka wcielono do gromady Łomazy [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].
Sołtysem w okresie II Rzeczypospolitej był m.in.: Bolesław Sacewicz [APL, SPB, sygn. 245]. W 1945 r. sołtysem w Jusakach był Jan Szatałowicz a w Zarzece Stanisław Antonowicz [APL OR, AGŁomazy, sygn. 3].
Mikrotoponimia
Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częściami wsi są: Łysa Góra i Naddatki [https://eteryt.stat.gov.pl/].
W latach 30. XX w. w Zarzece posługiwano się m.in. następującymi nazwami terenowymi: Kosa Droga, Wąska i Planówka.
Antroponimia
W 1864 r. w Jusakach uwłaszczono następujących włościan: Iwan Bańkowski, Nikołaj Dejneka, Nikołaj Sacewicz i Anna Szatałowicz [APL, ZTL, sygn. 31].
W latach II wojny światowej we wsi mieszkały osoby o nazwiskach: Adamczuk, Antonowicz, Bańkowski, Czyżewski, Deneko, Derlukiewicz, Dyrdowski, Golczewski, HordyjewiczKowalewski, Kulicki, Maziejuk, Mazuryk, Niczyporuk, Piotrowski, Polikarski, Polubiec, Sokuch, Sacewicz, Sobechowicz, Sokulski, Szatałowicz, Szudejko i Szutko [Szudejko, 2018, s. 505-506].
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1983 odkryto 2 stanowiska. Na wielokulturowym znaleziono bliżej nieokreślony fragment narzędzia krzemiennego – datowany ogólnie na epokę kamienia, ułamki ceramiki naczyniowej – z niesprecyzowanej fazy kultury łużyckiej i z wczesnego średniowiecza. Na kolejnym stanowisku wśród zebranej ceramiki naczyniowej wyróżniono pojedynczy fragment z wczesnego średniowiecza (brak bliższego datowania) i kilkadziesiąt ułamków nieokreślonych chronologicznie [NID, AZP obszar 64-87 – tam określone: Zarzeka; także Dmochowska 1988, 145].
Pierwsza wzmianka o osadzie
W 1673 r. młyny w Jussakach, czyli Wisakach zostały nadane Naumowi Sacewiczowi [APR, ZDP, sygn. 21024]. Zarzeka powstała w latach 30. XX w., gdy część mieszkańców Łomaz przeniosła się, na grunty otrzymane w wyniku komasacji. Po 1944 roku wsie połączyły się.
Właściciele
Jusaki stanowiły część ekonomii królewskiej w Łomazach. Młyn Jusaki, Aleksander Połubiński administrator ekonomii brzeskiej, oddał w wieczystą dzierżawę dla Nauma Sacewicza, co 25 II 1673 r. potwierdził król Michał Korybut Wiśniowiecki. Na początku XIX w. ich właścicielami był Jędrzej Bańkowski i Łukasz Sacewicz [APR, ZDP, sygn. 21024]. Zarzeka to ziemie mieszkańców Łomaz, na których osiedlili się oni po komasacji gruntów w latach II Rzeczypospolitej.
Stosunki etniczne i wyznaniowe
We wsi początkowo zamieszkiwali prawosławni, którzy po 1596 roku przyjęli unię. Znaczna część byłych unitów była wrogo ustosunkowana wobec przymusowego przejścia na prawosławie w 1875 r. Niewielu z nich uczęszczało na nabożeństwa w cerkwi. W tej sytuacji informacja proboszcza prawosławnego z Łomaz z 1876 r. o 23 prawosławnych we wsi prezentuje jedynie stan formalny, a nie realny [APL, KPCH, sygn. 1]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego wszyscy prawosławni ze wsi, 34 osoby, przeszły na katolicyzm [APL, KPCH, sygn. 52, 55].
Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy obrządku rzymskokatolickiego, należący do parafii rzymskokatolickiej p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w Łomazach. W 1818 r. we wsi był tylko jeden dym należący do osoby wyznania rzymskokatolickiego [AGAD, CWW, sygn. 675]. Liczba katolików obrządku rzymskokatolickiego wzrosła dopiero w 1905 r. Od tego roku stali się oni grupą dominującą wyznaniowo we wsi.
Oświata
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 4 domy zamieszkane przez 24 osoby [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 186]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 4 domach i 37 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 3, s. 689]. W 1887 r. we wsi w 4 domach zamieszkiwało 12 osób [PKSG za 1887, s. 118]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 9 budynkach było 60 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 58 i prawosławne – 2 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1947 r. we wsi mieszkało 249 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. w sołectwie było zameldowanych 143 osoby [https://www.polskawliczbach.pl].
Mieszkańcy Jusaków na przestrzeni dziejów utrzymywali się z młynarstwa i rolnictwa. Inwentarz z końca 1680 r. informuje, że w miejscowości są dwaj młynarze „siedzący na trzeciej zmianie” [APR, ZDP, sygn. 12836]. W 1864 r. w oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczano w Jusakach cztery gospodarstwa [APL, ZTL, sygn. 31].
Zabytki
Ważne wydarzenia
W latach II wojny światowej z rąk okupantów zginęli: Marianna Horaczyńska z dziećmi – Mikołaj, Weronika, Jan i Antoni oraz Marianna Waśkiewicz-Łobejko z córką Zofią (20 IX 1942), Jan Waśkiewicz-Łobejko (1943), Marta Chotkowska z córkami Rozalią i Haliną oraz Paweł Derlukiewicz (13 XII 1942). W wyniku nieporozumienia, w walce partyzantów BCH i AK w dniu 5 IV 1944 r. zginęli bracia Zygmunt i Feliks Czyżewscy z Zarzeki [Szudejko, 2018, s. 502-504].
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci