Żakowola Radzyńska

Patrz hasło: Kąkolewnica.

Miejscowość wyodrębniła się ze wsi Żakowola w końcu XIX w. (zob. hasło: Żakowola Stara). Jako oddzielna jednostka administracyjna pojawia się w źródłach pod koniec l. 30. XX w. – jako wieś w gminie Kąkolewnica w powiecie radzyńskim.

Po II wojnie światowej sołtysem do 1950 r. był Jan Osak, następnie funkcję sołtysa piastował Wacław Chut, a podsołtysa Jan Sawicki. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 8, 16; sygn. 9, s. 10].

W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Wieś znalazła się w gromadzie Turów. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. 1 I 1962 r. gromada Turów została zlikwidowana, a Żakowolę Radzyńską włączono do gromady Kąkolewnica Wschodnia. [DUWRN, 1961, nr 11, poz. 84]. Po przywróceniu gmin w 1973 r. znalazła się w gminie Kąkolewnica Wschodnia (od 2011 r. – Kąkolewnica). Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie radzyńskim.

Członkowie drużyny przeciwpożarowej w 1953 r.: Stanisław Czerwiński, Józef Ładniak, Jan Matejek, Stanisław Mazurek, Zygmunt Muszyński, Adolf Paluch, Antoni Pękała, Eugeniusz Trokowicz, Aleksander Wiącek, Czesław Wiącek. [APL ORP, AgK sygn. 140, s. 5].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1993 w ramach AZP [NID, AZP obszar 64-82].

Zobacz hasło: Żakowola Stara

Wieś zamieszkana przez ludność polską, wyznania katolickiego, przynależącą do parafii Św. Filipa Neri w Kąkolewnicy.

W 1943 r. w Żakowoli Radzyńskiej mieszkało 335 osób [Amtliche Gemeinde, s. 47], zaś w 1951 r. znajdowało się na jej terenie 75 gospodarstw. [APL ORP, AgK sygn. 9, s. 10].

Rolnictwo, indywidualne gospodarstwa chłopskie.

Kopiec na cześć Józefa Piłsudskiego na skraju wsi od strony północnej, usypany w pierwszą rocznicę śmierci Marszałka. Na oryginalnej tablicy widnieje napis: „W SIERPNIU 1915 r. / DRUGIM ROKU WALKI / ORĘŻNEJ O NIEPODLEG- / ŁOŚĆ NARODU POLSKIEGO- / GO SZLAKIEM TYM SZLI / W BÓJ ŻOŁNIERZE / JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO / 1 BRYGADA I 4 pp // W PIERWSZĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI / KOMENDANTA / ŻAKOWOLA 12 MAJA 1936 r. /“ Na tablicy umieszczono też uproszczoną odznakę I Brygady Legionów „Za wierną służbę“ z inicjałami Piłsudskiego „J“ i „P“ a także numerem brygady „1“ i „Br“. Żakowolski kopiec rozebrano na polecenie Niemców w 1940 r., wykorzystując kamienie do budowy drogi biegnącej w kierunku Polskowoli. Po wojnie proces dewastacji został dokończony. Po 1989 roku miejsce zostało zabezpieczone (słupkami i łańcuchem) oraz oznakowane tablicą z napisem: „W tym miejscu w latach 1936-1940 / istniał kopiec poświęcony / Józefowi Piłsudskiemu, / usypany przez społeczeństwo / Żakowoli Radzyńskiej / w pierwszą rocznicę śmierci marszałka, / na pamiątkę pobytu w tym miejscu / Jego żołnierzy w 1915 roku /”.

29 XI 2013 r. w tym miejscu odsłonięto pomnik zawierający motywy z pierwszej tablicy znajdującej się na kopcu – odznakę I Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego oraz odtworzony napis. Było to możliwe dzięki miejscowemu nauczycielowi historii Piotrowi Szkurłatowiczowi, który odnalazł oryginalną tablicę i przekazał ją na przechowanie do Gminnej Biblioteki Publicznej w Kąkolewnicy.

Kopiec postanowiono odbudować. 9 XI 2014 r. odbyła się uroczystość jego odsłonięcia. Kopiec, u podstawy obmurowany polnymi kamieniami, ma 3 m wysokości. Z przodu umieszczony został kamień, do którego przymocowano zachowaną oryginalną tablicę. [Leszczyńska 2014, s. 175-176; Mazurek 2023]

W maju 1936 r. na północnym krańcu Żakowoli Radzyńskiej mieszkańcy, inspirowani przez radnego wojewódzkiego Jana Piekarskiego, usypali na cześć Marszałka Józefa Piłsudskiego pomnik-kopiec w pierwszą rocznicę jego śmierci. [Leszczyńska 2014, s. 175]

Na przełomie 1944 i 1945 r. w Żakowoli Radzyńskiej rozlokowani byli żołnierze II Armii LWP oraz 2 Ukraińskiego Frontu Armii Czerwonej. Szacowano, że przez 60 dni wojska polskie i zajmowały we wsi po 100 kwatery mieszkalne i 30 pomieszczenia na auta, zaś sowieckie przez 120 dni – 100 izb mieszkalnych i 54 budynków na sprzęt. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 25].