Wygnanka

Patrz hasło: Kąkolewnica.

Nazwa wsi ma charakter kulturowy. Oznaczano tak grupę gospodarstw położonych poza właściwą wsią, ,,wygnanych” z jej terytorium. Wieś prywatna. Do końca XVIII w. leżała w ziemi mielnickiej województwa podlaskiego i znajdowała się  w dobrach międzyrzeckich. [patrz hasła: Grabowiec i Turów]. Po trzecim rozbiorze znalazła się w granicach Austrii (Galicja Zachodnia) a w 1909 r. weszła w skład Księstwa Warszawskiego, departament siedlecki.

W Królestwie Polskim należała do powiatu radzyńskiego, najpierw województwa (od 1837 r. guberni) podlaskiej a potem od 1844 r. do guberni lubelskiej. W 1864 r. weszła w skład gminy samorządowej Szóstka. Od 1 I 1867 r. wieś leżała w powiecie radzyńskim guberni siedleckiej a po jej likwidacji w 1912 r. została włączona wraz z całą gminą Szóstka do guberni chełmskiej. Oznaczało to wyłączenie z Królestwa Polskiego i podporządkowanie bezpośrednio ministerstwom w Petersburgu a pod wieloma względami – generał-gubernatorowi kijowskiemu. [ZR 2013; ZR 2016; PKSG]

Po odzyskaniu niepodległości i w okresie międzywojennym Wygnanka weszła w skład gminy Szóstka w powiecie radzyńskim. W l. 1919-1920 znajdowała się na terenie działania Sądu Pokoju wiejskiego w Przegalinach, w l. 1921-1950 – Sądu Pokoju/Grodzkiego w Międzyrzecu Podlaskim, później Sądu Powiatowego w Radzyniu Podlaskim. [Magier 2016, 22].

W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Wieś znalazła się w gromadzie Szóstka. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po przywróceniu gmin w 1973 r. weszła w skład gminy Kąkolewnica Wschodnia.  [Dz. U. 1972 r. nr 49, poz. 312]. Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 znalazła się w gminie Kąkolewnica Wschodnia (od 2011 r. – Kąkolewnica), w pow. radzyńskim, woj. lubelskim.

W XIX i na początku XX wieku odnotowano: Las Przyłuki, Draczówka, Gałusy, Zawiersze, Dzieduchy, Podlesie [APL, ZPRU, sygn. 454]

Przy okazji uwłaszczenia z 1864 roku wymieniono następujących osadników/gospodarzy: Tomasz Woch, Leon Grzeszczuk, Grzegorz Woch, Andrzej Pietruszka, Mateusz Nestorowicz, Piotr Biernacki, Kazimierz Grzeszczuk, Szymon Grzeszczuk, Antoni Majdelski, Wawrzyniec Pietruszka, Piotr Sokulski, Michał Biernacki, Józef ładniak, Michał Brodawka, Andrzej Kawęcki, Tomasz Młynarczuk, Jan Kurowski, Mateusz Woch, Franciszek ładniak, Kazimierz Siłuszyk, Tomasz Siłuszyk, Wojciech Czapiński, Józef Pasternak, Anna Młynarczuk, Paweł Woch, Ludwik Woch, Kazimierz Łogoza, Ignacy Łogoza, Stanisław Siedlanowski, Wawrzyniec Karwowski, Seweryn Wieńcierzewski (Węcerzewski), Mikołaj Grzeszczuk, Wojciech Korzeniewski (Korzeniowski), Antoni Wasąg, Mateusz Korzeniewski, Józef Kamiński, Franciszek Krzymowski, Wojciech Kamiński, Błażej Stepaniuk, Michał Kamiński, Franciszek Woch, Paweł Biernacki. [APL, ZTL, sygn. 2552]

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1986 odkryto śladowe stanowisko na którym znaleziono fragment wióra krzemiennego z bliżej nieokreślonego okresu pradziejów [NID, AZP obszar 63-83].

Wieś powstała jeszcze w czasach staropolskich. Z czasem, podobnie jak w wielu innych wsiach w okolicach Międzyrzeca Podlaskiego, w Wygnance rozwinęło się osadnictwo bojarskie. Sami bojarzy w odróżnieniu od chłopów cieszyli się wolnością osobistą. Jednocześnie byli zobowiązani do służby wojskowej (do XVIII w.) oraz odrabiania określonej przez właściciela dóbr pańszczyzny [Pleszczyński 1911, s. 7-35].

Część dóbr międzyrzeckich, patrz hasło: Grabowiec. Wygnanka w końcu XVIII w. należała do generała ziem podolskich, księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Za jego sprawą w dobrach międzyrzeckich wprowadzono szereg reform usprawniających miejscową gospodarkę rolną. Żyjący w Wygnance bojarzy zostali wówczas oczynszowani [Jarmuł 1973, s. 72].

W Wygnance uwłaszczenie z 1864 r. objęło 38 osad/gospodarstw, którym przyznano 264 mórg 33 pręty ziemi (ornej 120 mrg. 77 pr., łąk 133 mrg. 101 pr., wygonów (pastwisk) 8 mrg. 153 pr. Na własność gromady przeszły następujące działki: pole za karczmą i za groblą 160 pr., klin łąki za rowem 7 mrg. 170 pr., łąka za karczmą nad rzeką 5 mrg. 110 pr., pastwisko przy grobli 15 mrg. 5 pr., pastwisko na „ogrodzinie” 7 mrg. 111 pr., las za Dzieduchami 46 mrg. 229 pr., pastwisko Podlesie 31 mrg. 87 pr.. Nieużytków na całym obszarze zajmowanym przez gospodarstwa wsi zmierzono 10 mrg. 217 pr. Łącznie nadano włościanom i gromadzie 379 mrg. 90 pr. Właścicielka dóbr dostała odszkodowanie za odebraną ziemię w wysokości 1708 rub. 53 kop. Poza tym społeczność wsi miała prawo połowu ryb w rzeczce Krzna, w tych miejscach, gdzie ona przylega do ziem oddanych na własność włościan. Poza nadaniem osadnikom na własność do tej pory jedynie uprawianej ziemi, gospodarze dostali prawo na użytkowanie lasu (serwitut) w postaci: otrzymywania z lasów właścicielki dóbr miedzyrzeckich zbieraniny na ogrzewanie, wywożąc ją w ciągu sześciu zimowych miesięcy (od 1/13 października do 1/13 kwietnia) w oznaczone dwa dni w tygodniu (środa i piątek), włościanie powinni jeździć po zbieraninę bez topora, ale nie zabrania się włościanom w te dni jeździć kilka razy jednego dnia. Z poręb w te dni i także bez topora, pozwolono bojarom brać gałęzie i wierzchołki nie grubsze niż 2,5 cala w poprzek. Nie zabroniono miejscowym karczmarzom, młynarzom i straży leśnej na tych samych prawach co włościanie i bez używania topora brać zbieraninę z lasów właścicielki. Dwór zaś i osoby postronne nie wywoziły zbieraniny z lasów międzyrzeckich i witoroskich. Zasada ta powinna być przestrzegana dalej poza przypadkami dopuszczonymi przez Komisję włościańską postanowieniem z 12/14 II 1866 r. W 1894 r. uszczegółowiono ten zapis określając, że gospodarze mają prawo rocznie wywozić 52 jednokonne wozy opału na jedno gospodarstwo lub 34 i dwie trzecie parokonnych wozów. Po dokładnym pomiarze uwłaszczonych gruntów w 1891 r. określono ich powierzchnię na 391 mrg. 90 pr. a w tym ziemi użytkowej 380 mrg. 95 pr. i nieużytków 10 mrg. i 295 pr. [APL, ZTL, sygn. 2552]

W 1922 r. włościanie zawarli umowę z właścicielem lasów, zrzekli się serwitutów leśnych w zamian za 100 ha 385 m.kw. gruntów ornych, 53 ha 9927 m.kw. łąk, 45 ha 8028 m.kw. pastwisk, 26 ha 9884 m.kw. zarośli, 1161 m.kw. bagna, 9 ha 2022 m.kw. dróg i rowów, a ogółem 236 ha 1407 m.kw. [APL, ZTL, sygn. 2552]

Prawosławnych (byłych unitów) mieszkańców Wygnanki przyłączono do parafii ruskowolskiej dopiero w 1891 r. [APL, Ch-WDKP, sygn. 631]. W 1892 r. było to 7 osób 4 mężczyzn i 3 kobiety, w 1897 r. 7 os. (5 m. i 2 k. a w 1902 r. – 5 os. (4 mężczyzn i jedna kobieta). Po wydaniu ukazu tolerancyjnego wszyscy przeszli na katolicyzm. [ZR 1864-1918, s. 183].

W 1909 r. władze rosyjskie przygotowały statystyki na potrzeby wydzielenia guberni chełmskiej. W Wygnance „wsi włościańskiej” wykazano 42 osady i 164 mrg. ziemi oraz 354 os. ludności stałej (178 m. i 176 k.). Mimo, że tylko 2 osoby były zapisane do Cerkwi prawosławnej to władze aż 54 mieszkańców określiły jako Rosjan a 300 Polaków. Katolików we wsi było 352 os. Ponadto mieszkał tutaj jeden muzułmanin. Jednocześnie we wsi wykazano 21 osób ludności niestałej (13 m. i 8 k.). Mimo, że wśród nich było 18 katolików, dwóch prawosławnych i jeden Żyd, to władze wszystkich poza Żydem uznały za Rosjan. [ZR 2016, s. 402]. W 1921 r. w Wygnance mieszkało 351 osób, w tym 336 katolików, 9 prawosławnych i 6 Żydów.  [ZR 2012, s. 324; Skorowidz miejscowości 1924, s. 90], zaś w 1943 r. – 414 [Amtliche Gemeinde, s. 48].

Katolicy, w tym byli unici, należą do parafii Św. Mikołaja w Międzyrzecu Podlaskim.

W okresie międzywojennym w Wygnance powstała 4-klasowa szkoła powszechna, do której uczęszczało ponad 60 dzieci. Nauczycielką była Olimpia Galikówna. [ZR 2012, s. 254]. Po wojnie mieszkańcy wsi w czynie społecznym wybudowali budynek szkolny z jedną izbą lekcyjną, którą oddano do użytku w 1947 r. W końcu l. 50. XX w. w 7-klasowej szkole w 3 salach lekcyjnych uczyło się 80 uczniów. Pracowało w niej 3 nauczycieli. [Magier 2002, s. 50, 57, 63, 68, 73, 92]

W okresie staropolskim we wsi osadzono bojarów [ZR 2013, s. 104]. W 1797 r. trwał remont karczmy znajdującej się w Wygnance [BCz, rkp. 4012/IV, k. 55]. Wygnanka w tym czasie musiała być już wsią średniej wielkości skoro w końcu lat dziewięćdziesiątych XVIII stulecia liczyła 25 domów zamieszkiwanych przez 127 osób [Jarmuł 1973, s. 73]. W 1827 r. we wsi było 34 osady i 167 mieszkańców a pół wieku później – 49 osad na 379 mrg. [SGKP, t. VI, s. 377]. Miejscowość o charakterze wybitnie rolniczym.

W Wygnance znajduje się stary cmentarz epidemiczny. Nekropolia powstała w czwartej ćwierci XIX w. a zamknięta została w 1920 r. Istnieje przekaz, że podczas I wojny światowej grzebano tutaj poległych żołnierzy. Poza tym znajduje się na nim pomnik nagrobny żołnierza WP z okresu II wojny światowej Bolesława Karwowskiego. Miejsce jest wyniesione, usytuowane wśród sosen, okolone wałem ziemnym z pojedynczymi kamieniami polnymi [Leszczyńska, s. 173-174]

W czasie II wojny światowej Niemcy aresztowali 4 mieszkańców Wygnanki, z których 3 zostało zamordowanych, oraz całkowicie zniszczyli 1 gospodarstwo. [ZR 2010, s. 311-312].