Tereszpol-Zaorenda

GMINA TERESZPOL (w powiecie biłgorajskim)

INFORMACJE OGÓLNE

Gmina Tereszpol (po kliknięciu na te stronę automatycznie wyświetlają się Aktualności).Na uwagę zasługuje zakładka „Projekty” , a w jej treściach kolejna pt. „Działaj lokalnie”. Mapa strony znajduje się na pasku pionowym w lewej części strony. Adresy do ważnych dla regionalistów zakładek znajdują się poniżej w dziale kultura, szkolnictwo, życie religijne, zabytki i turystyka, etc. Zakładki te w pierwszej kolejności koncentrują się na publikowaniu informacji o aktualnych wydarzeniach gminnych związanych z tymi sferami aktywności społecznej.

Urząd Gminy w Tereszpolu

Urząd Gminy Tereszpol

Gmina Tereszpol w liczbach (wewnątrz znajdują się ogólne informacje demograficzno-statystyczne, dane na temat dochodów i wydatków gminy)

Gmina Tereszpol w liczbach

Gmina Tereszpol

Gmina wiejska Tereszpol (plik pdf)

Tereszpol Gmina wiejska

Urząd Gminy w Tereszpolu

Tereszpol (gmina)

Strategia Rozwoju Gminy Tereszpol na lata 2016-2022 (plik pdf)

Lokalny plan rewitalizacji 2017-2022 (plik pdf)

Strategia rozwoju Gminy Tereszpol 2009 (plik pdf)

Raport z konsultacji społ. dot. strategii rozwoju gm. Tereszpol 2023-2030 (plik pdf)

Arkusz Tereszpol (893), mapy, zasoby naturalne gminy (plik pdf)

WSIE I SOŁECTWA

Wykaz sołectw (z ich statutami)

Tereszpol-Zaorenda

Wieś Tereszpol-Zaorenda w liczbach

Tereszpol-Zaorenda (gromada)

Tereszpol-Zygmunty

Wieś Tereszpol-Zygmunty w liczbach

Części wsi Tereszpol – Zygmunty: Ulica, Zahart

Tereszpol-Kukiełki

Wieś Tereszpol-Kukiełki w liczbach

Tereszpol-Kukiełki (gromada)

Lipowiec (powiat biłgorajski)

Wieś Lipowiec w liczbach

Lipowiec 1(2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 285.

Szozdy

Wieś Szozdy w liczbach

Szozdy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 26.

Szozdy (wąskotorowy przystanek kolejowy)

Bukownica (województwo lubelskie)

Wieś Bukownica w liczbach

Części wsi Bukownica: Bukownica Mała, Góry, Koniec

Panasówka

Wieś Panasówka w liczbach

Części wsi Panasówka: Piaski, Poręby

AKTUALNOŚCI/WIADOMOŚCI BIEŻĄCE

Urząd Gminy na facebook’u

Wiadomości Tereszpol (na bilgorajskapl.)

„Nowa Gazeta Biłgorajska”

bilgoraj.com.pl

„Kronika Tygodnia”

„Dziennik Wschodni”. Artykuły oznaczone tagiem: Tereszpol

„Kurier Lubelski” Artykuły oznaczone tagiem: Tereszpol

SZKOLNICTWO/OŚWIATA

Na stronie gminy znajdują się bieżące informacje z życia gminnych szkół i przedszkoli

W zakładce „Galeria” dostępny jest bogaty serwis ilustrujący działanie oświaty gminnej

Zespół Szkół Samorządowych im. Jana Pawła II w Tereszpolu-Zaorendzie

Samodzielna strona Zespołu Szkół Samorządowych

Historia szkoły w Tereszpolu-Zaorendzie

Historia szkoły – Tereszpol-Zaorendzie

Przedszkole przy Zespole Szkół w Tereszpolu-Zaorendzie

Szkoła Podstawowa im. Henryka Sienkiewicza w Tereszpolu-Kukiełkach

Strona własna Szkoły Podstawowej w Kukiełkach

Przedszkole przy Szkole Podstawowej w Kukiełkach

KULTURA (na stronie gminnej )

Gmina nie posiada ośrodka kultury i jego role odgrywa Biblioteka Publiczna Gminy Tereszpol Wewnątrz strony biblioteki znajduje się interesująca zakładka „Historia” (biblioteka powstała 17 kwietnia 1946 r i nieprzerwanie działa do dzisiaj na nowoczesnych zasadach z katalogami dostępny online). W zakładce „Galeria” znajduje się bogaty materiał ilustrujący bieżącą działalność biblioteki.

Chór „Oaza” w Tereszpolu–Zaorendzie

Orkiestra Dęta Tereszpol (orkiestra działa od 2022 r. )

Kultura. Kwartalnik Gminy Biłgoraj (artkuły dotyczące kultury regionu, także Tereszpola)

ŻYCIE RELIGIJNE

Parafia p.w. Matki Bożej Częstochowskiej

Parafia pw. Matki Bożej Częstochowskiej Tereszpol (dekanant Józefów)

Parafia pw. Matki Bożej Częstochowskiej w Tereszpolu

Aktualności z życia parafii (niezwykle ciekawa – relacja – także fotograficzna – z Misterium Męki Pańskiej AD 2024!

ORGANIZACJE, STOWARZYSZENIA I FUNDACJE

„Aktywni dla Gminy Tereszpol”

Lokalna Grupa Działania ,,Ziemia Biłgorajska”

Lokalna strategia rozwoju na lata 2016-2023 Lokalnej Grupy Działania „Ziemia Biłgorajska”

Koło Gospodyń Wiejskich „Stokrotka” Szozdy

Koło Gospodyń Wiejskich „Zaorendzianki”

Koło Gospodyń Wiejskich „Kukiełczanki”

Koło Gospodyń Wiejskich „Zygmuncianki”

Koło Gospodyń Wiejskich „Lipowczanki”

Koło Gospodyń Wiejskich w Lipowcu „Ostoja Lipowiec”

Stowarzyszenie „Babeczki”

Ochotnicza Straż Pożarna w Tereszpolu-Zaorendzie

Ochotnicza Straż Pożarna w Tereszpolu – Kukiełkach

Ochotnicza Straż Pożarna w Bukownicy

Ochotnicza Straż Pożarna w Lipowcu

Ochotnicza Straż Pożarna w Szozdach

Klub Seniora

Projekt „Seniorzy na Start – Powiat Biłgorajski”

ZABYTKI/TURYSTYKA

Gminny program opieki nad zabytkami w Gminie Tereszpol na lata 2023 – 2026 (plik pdf)

Gminna Ewidencja Zabytków. Dokument zabytków nieruchomych (po kliknięciu pojawia się dostępny plik pdf z wykazem 49 zabytków, głównie kapliczek, krzyży i figur przydrożnych)

Gminna Ewidencja Zabytków. Wykaz zabytków nieruchomych. Po kliknięciu dostępny jest plik pdf. Poniżej znajduje się pełna dokumentacja fotograficzna obiektów wykazanych w tej ewidencji. Z ciekawszych warto wymienić: Panasówka – Miejsce pamięci z obeliskiem; Tereszpol-Zaorenda cmentarz grzebalny czynny od XIX w. w zespole kościelnym; Tereszpol-Zaorenda, organistówka drewniana (wraz z otoczeniem z lat 20-te XX wieku) w zespole kościelnym; Tereszpol-Zaorenda, plebania murowana z 1926 r. w zespole kościelnym;

Tereszpol – Zaorenda, dzwonnica murowana z XIX wieku w zespole kościelnym; Tereszpol -Zaorenda, kościół parafialny rzymsko – katolicki (dawniejsza cerkiew) p.w. MB Częstochowskiej, obiekt murowany z 1851 r. w zespole kościelnym; Panasówka Park krajobrazowy z XIX w. w zespole dworsko-pałacowym; Panasówka, dwór murowany z 2 ćw. XIX w. w zespole dworsko-pałacowym; Bukownica, leśniczówka po-ordynacka, drewniana.

Miejsca pamięci na terenie gminy Tereszpol (obeliski w hołdzie powstańcom styczniowym 1863 w Panasówce i Lipowcu, pomnik ku pamięci poległych i pomordowanych w czasie II wojny światowej mieszkańców gminy Tereszpol oraz krzyż honorujący poległych w czerwcu 1944 r. partyzantów zgrupowania kpt. Wicka przedzierających się z hitlerowskiego okrążenia Puszczy Solskiej w okolicach Górecka Kościelnego)

Gmina Tereszpol – wizualizacja

Szlaki piesze na terenie gminy Tereszpol

Proponowane trasy rowerowe na terenie gminy Tereszpol

Kwatery turystyczne na terenie gminy Tereszpol

Pomniki przyrody na terenie gminy Tereszpol

Miejsce bitwy pod Panasówką

Kalendarz wydarzeń kulturalnych Lubelskie 2024 (plik pdf)

HISTORIA

Historia Gminy Tereszpol

Bitwa pod Panasówką

Panasówka: Upamiętnią powstańców walczących na wzgórzu Polak

Bitwa pod Panasówką (3 września 1863 r.)

Bitwa pod Panasówką

Panasówka: rocznica wielkiej powstańczej bitwy

Panasówka. Rekonstrukcja bitwy sprzed 160 lat

Inscenizacja bitwy pod Panasówką z 1863 roku

Uczestnicy bitwy pod Panasówką

Uroczyste obchody 160 rocznicy bitwy pod Panasówką (3.09.1863 roku na wzgórzu „Polak”) w Gminie Tereszpol.

Panasówka 1863 – 2013

Nyáry Edvárd, uczestnik powstania styczniowego

Publikacje:

W dostępnym online katalogu biblioteki gminnej, po wpisaniu hasła „Tereszpol” pojawiają się informacje dotyczące: 9 publikacji dotyczących współczesności i przeszłości gminy Tereszpol. Można wśród nich znaleźć następujące prace: T. Zubala, Słownik mowy tereszpolskiej, 2020; K. Litwin, Orzeł w Grze: 65-lecie tereszpolskiej piłki nożnej, 2021 ; K. Czochra, W gminie Tereszpol, 2002 (publikacja promocyjna gminie w informacjami o historii, środowisku geograficznym, gospodarce etc.); słownikowa praca, rodzaj informatora pt. Gmina Tereszpol od A do Z, Tereszpol-Zaorenda 2010; Czubara, K. Cabaj, Tereszpol – gmina na Roztoczu, 2006 (album, rodzaj przewodnika).

K. Grochecki, Archeologia powiatu biłgorajskiego. Historia i perspektywy, Biłgoraj 2023 (plik pdf)

L. Sosnowska Pamiętnikarze powstania styczniowego na Lubelszczyźnie i ich wspomnienia : uwagi wstępne, „Rocznik Lubelski” 41, 2015, s. 84-101. (plik pdf)

G. Sowińska Zamojszczyzna w powstaniu styczniowym, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”. Sectio F, Historia 48, 1993, s. 109-122. (plik pdf)

T. Brytan, Bitwa pod Panasówką, „Tanew. Kwartalnik Biłgorajski” Nr 2 (260) II kwartał 2009 (plik pdf)

D. Róg, Zagadnienia identyfikacji osadnictwa budziarskiego w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w. na przykładzie Puszczy Solskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 69 (2), 2021. (plik pdf)

S . Jastrzębski, Ludobójstwo nacjonalistów ukraińskich na Polakach na Lubelszczyźnie w latach 1939-1947, Wrocław 2007. (plik pdf)

A. Tajchert, Koleje wąskotorowe Zwierzyniec-Biłgoraj, Łódź 2013 (online dostępne fragmenty) (plik pdf)

R. Drabik, Pacyfikacje ludności w powiecie biłgorajskim (Kreishauptmannschaft Bilgoraj) w świetle niemieckich dokumentów. (plik pdf)

Terror niemiecki w Zamojszczyźnie 1939 – 1944, Zamość 1945 (plik pdf)

Urywki z pamiętników o powstaniu1863 r., opr. Z. Szybalska , Lwów 1913. (plik pdf)

Przez Roztocze i lasy Roztoczańskiego Parku Narodowego do niepodległości, Zwierzyniec 2018. (plik pdf)

SPORT

Klub Sportowy „Orzeł” Tereszpol (z dostępnymi klubowymi regulaminami, terminarzami i galerią fotografii)

Gminny Klub Sportowy „Orzeł” Tereszpol na fb

Gminny Klub Sportowy Orzeł Tereszpol

Memoriał piłkarski im. Adama Olszty

VIDEOTEKA

Dostępne online filmy dotyczące gminy nie są zbyt liczne. Nie umieszczają ich regularnie na swych forach media przekazujące aktualne informacje o życiu gminy. Na kanale Youtube można je znaleźć pod adresem https://www.youtube.com/results?search_query=tereszpol. Ich treści dotyczą wspomnianych wyżej aktywności tereszpolskiej społeczności, historii i walorów przyrodniczo-turystycznych gminy, np. uroczystości religijnych (odpust parafialny ; Świąt Wielkanocnych ; oryginalnego przeżywania Misterium Męki Pańskiej ; Wzgórza Polak i bitwy pod Panasówką ; Tereszpola jako niezwykle malowniczo położonej miejscowości na południowo zachodniej krawędzi Roztocza. ; gminnej orkiestry dętej

Relatywnie sporo filmów dotyczy sportu, meczów miejscowego klubu „Orzeł” Tereszpol, który ma swój kanał na Youtube (w sumie to jednak tylko 5 filmików).

Nazwa wsi Tereszpol pochodzi od imienia pierwszej żony ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego (zm. 1725), wojewodzianki bracławskiej Teresy z Potockich (zm. 1713). Zaaranżowane w 1704 r. przez matkę ordynata, podskarbinę koronną Annę z Gnińskich, małżeństwo syna z dużo od niego starszą wdową po bracie Anny, wojewodzie pomorskim Janie Krzysztofie (a więc zarazem ciotką), włąściwie od początku było nieudane. Małżonkowie mieszkali osobno, nie mieli dzieci, dochodziło pomiędzy nimi do konfliktów z powodu zamiłowania Teresy do zbytku, tym niemniej rychło po jej śmierci owdowiały ordynat postanowił uczcić jej pamięć nadaniem od jej imienia nazwy nowo powstającej wsi w kluczu zwierzynieckim [Stworzyński 1834, 67; Popiołek 2021, 480, 492].

Początkowo wieś w dokumentach zapisywano jako Terespol. Pod tą nazwą wymieniana była jeszcze w 1786 r. w dyplomie cesarza Józefa II Habsburga (Statuta 53). Dopiero od 1789 r. poczęto używać zruszczonego brzmienia jako Tereszpol [APL AOZ 163, 27-28], choć jeszcze w 1800 r. austriacki wykaz podatkowy nazywał wieś „Terespol mit Budziarze” [AN Kr., Teki Schneidera 1875, 28].

Natomiast funkcjonujący na stałe dopiero w XX w. drugi człon nazwy miejscowości „Zaorenda” może pochodzić od położenia ,,za arendą” czyli dzierżawą karczmy tereszpolskiej, zwanej właśnie „Arenda”. Już w inwentarzu wsi z 1740 r. wymieniano zagrodników Seńka i Iwana Giczów, wdowę Kowalkową, Iwana Minkę, Fejdka Paradowskiego i Stanisława Zubalę, użytkujących swe grunty i mających zagrody właśnie „za arendą” [APL AOZ 1541, 18-19].

Wieś Tereszpol położona była w staropolskim powiecie krasnostawskim ziemi chełmskiej. Po pierwszym rozbiorze w 1772 r. znalazła się pod panowaniem austriackim. Rok później wprowadzono nowy podział administracyjny w Galicji. Tereszpol trafił do dystryktu biłgorajskiego cyrkułu bełskiego z siedzibą w Zamościu. Następnie od 1776 r. wchodził w skład dystryktu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego. Ponowna reorganizacja administracji przeprowadzona w 1783 r. spowodowała likwidację dystryktów a Tereszpol znalazł się w cyrkule zamojskim [Ćwik 1992, 29]. Z początkiem 1810 r. wieś znalazła się na terytorium powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego wchodzącego w skład Księstwa Warszawskiego. Po utworzeniu gmin dominialnych na tym terenie Tereszpol został włączony do gminy Zwierzyniec (wchodzącej w skład dóbr Ordynacji Zamoyskich), która od 1816 r. zaliczona była w skład obwodu zamojskiego (powiatu zamojskiego od 1842 r.) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej).

Taki stan przynależności terytorialnej przetrwał do 1864 r. czyli do chwili wprowadzenia ukazów uwłaszczeniowych. Właśnie na ich podstawie doszło do powstania nowej organizacji gminnej. Spowodowało to zmiany terytorialno-administracyjne. Tereszpol stał się od 1864 r. siedzibą gminy funkcjonującej na terenie powiatu zamojskiego guberni lubelskiej. Trzy lata później wprowadzono nowy podział administracyjny Królestwa Polskiego na powiaty i gubernie. Nie wpłynął on na przynależność powiatową i gubernialną Tereszpola. Stan te przetrwał do połowy września 1913 r. Od 14 września 1913 r. Tereszpol znalazł się w granicach guberni chełmskiej bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej. We września 1915 r. austro-węgierskie władze okupacyjne przywróciły podział przynależności administracyjno-terytorialnej sprzed 14 września 1913 r. [APL, Marszałek Szlachty Guberni Lubelskiej, sygn. 167, s. 894–895; DPKP, 66; Spravochnaya, 232; Osiński, Obwód, 35, 303, 317]. Od początku istnienia II Rzeczypospolitej Tereszpol znajdował się na terenie powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. Na początku lat 20. XX w. był bardzo dużą wsią pod względem liczby mieszkańców. Dlatego też zdecydowano się na utworzenie w jego obrębie kilku sołectw. Doprowadziło to do powolnego krystalizowania się podziału wsi na kilka samodzielnie funkcjonujących części. W związku z przeprowadzeniem w 1933 r. reformy samorządu terytorialnego wprowadzono podział gmin na gromady. Powstała gromada Tereszpol-Zaorenda (składająca się z miejscowości: Tereszpol wieś, Tereszpol leśniczówka, Tereszpol stacja kolejowa, Panasówka nadleśnictwo i Poręby folwark).

Weszła ona w skład gminy Tereszpol powiatu zamojskiego. Jesienią 1939 r. po ustanowieniu niemieckich władz okupacyjnych Tereszpol-Zaorenda znalazł się w powiecie biłgorajskim dystryktu lubelskim. Po wyzwoleniu w końcu lipca 1944 r. przywrócono podział administracyjny sprzed 1 września 1939 r.

Władze komunistyczne w 1954 r. podjęły decyzję o likwidacji gmin, wprowadzając podział powiatów na gromady. Istniejąca gromada Tereszpol-Zaorenda (składająca się z dotychczasowej gromady o takiej nazwie oraz gromady Lipowiec i miejscowości Bukownica Wapniarka i Bukownica wieś) znalazła się w składzie powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. Z dniem 1 stycznia 1955 r. Tereszpol-Zaorenda (wraz całą gromadą) został przeniesiony do powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1973 r. Zlikwidowano wtedy gromady i przywrócono gminy. W ten sposób Tereszpol-Zaorenda leżał w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Dwa lata później zlikwidowano powiaty i miejscowość wraz z gminą Tereszpol trafiła do województwa zamojskiego. 24 czerwca 1976 r. została zlikwidowana gmina Tereszpol a Tereszpol-Zaorenda został włączony do gminy Zwierzyniec. Z dniem 1 stycznia 1984 r. trafił do reaktywowanej gminy Tereszpol. Taka przynależność Tereszpola-Zaorendy przetrwała do końca 1998 r. W wyniku przeprowadzonej reformy administracyjno-terytorialnej miejscowość ta znalazła się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 6; „LDW” 1933, nr 22, s. 447; Amtliches, 37; „DUWRNL” 1954, nr 15, s. 59; 1972, nr 12, s. 174; „DUPRL” 1954, nr 40, poz. 252, s. 417; 1976, nr 24, poz. 143, s. 244; 1983, nr 70, poz. 314, s. 899].

W skład Tereszpola-Zaorendy wchodzi część nazywana Poręby, której grunty już co najmniej od 1771 r. należały do ordynackiego folwarku o takiej nazwie. W tymże roku folwark obejmował 172 ha powierzchni użytkowej (w przeliczeniu na dzisiejsze jednostki), w tym 164 ha pól uprawnych, 7 ha ogrodów i zaledwie 1 ha łąk. Stawiano wówczas przy nim nowe stodoły, oborę i podszopie, zaś inwentarz z 1796 r. wykazywał odnowione zabudowania dworskie. W 1804 r. zostały one powiększone, a w dwa lata później obok dobudowano jeszcze piwnicę „w ziemi wybraną” oraz studnię „w kamienistym gruncie wykutą na 34 sążni” [Stworzyński 1834, przyp. 195; Kasperek 1972, 20]. W 1905 r. ten ordynacki folwark posiadał 213 dziesięciny ziemi (148 dziesięcin ziemi ornej, 16 dziesięcin łąk i aż 49 dziesięcin nieużytków). W jego obrębie zamieszkiwało wtedy 17 osób (14 wyznania rzymskokatolickiego i 3 wyznania mojżeszowego). Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w wolnej Polsce w 1921 r. stwierdził obecność 4 domostw i 59 mieszkańców [Spravochnaya, 175–176; Skorowidz, IV, 137; LDW” 1933, nr 22, s. 447].

Inwentarze ordynackie z 1723, 1740 i 1744-1745 wymieniają chłopów tereszpolskich o następujących nazwiskach: Adamek (Adamczyk), Arunowicz, Balas, Bała (Buła), Baryła (Barylak), Bednarz, Bilik (Bielak), Blacha, Bober, Bołociuch (Bołatiuch), Borek, Brod (Brud), Brzuch, Budzyło (Budziło), Bukrej, Bury, Chrapliwy, Chudy (Chudzik, Hudzik), Cielica (Telica), Ciemniak, Cieślak (Cieśla), Czajka, Debski (Dębski?), Detko, Dobosz, Dudek, Dziewura, Formanik, Gaj, Gancarczyk, Garbaty, Gicz (Gicza, Goc), Giercza, Gołąb, Gnida, Góra, Gradzik, Grela, Gromek, Grudzień, Hacia, Holko, Hołówka (Hołowka), Hrunowicz, Hryczko, Hyl, Iwańczyk (Iwańczuk), Jedliński, Kanclerz, Kapka, Kapuśniak (Kapuśnik), Kargol, Karpik, Kosafin (Kosafint, Kasafin), Kawęcki, Kiełbus (Kiełbas, Kiełbasa), Kierepka, Kimak (Limak), Kita, Kleban, Klus (Klas, Klos), Kobiela, Kołodziej (Kołodziejczyk), Kominowski, Koszarny, Kostrubiec, Kowal (Kowalik), Kozak, Kożuszek, Krawiec, Kruty Chwost (Krutychwost), Krzyżanowski, Ktało, Kuczma, Kukiełka, Kulasza, Kulik, Kuryś (Kurys), Kurzyński, Kutry, Lech, Lelonek (Jelonek), Lipianin, Litwin (Litwinek), Luchowski, Łazarczyk (Łazurczyk), Łazka, Łazowski, Łubiarz (Lubiarz, Lubas), Łyszczarz, Machałek (Machałko, Machała), Macioch (Maciuch, Maciocha, Maciak), Majdański, Malarz, Malec, Mamełek (Mamełko, Mamełka), Marchwiany, Margol, Marzec, Masełko, Maziarz, Mazur, Mikuć, Mil (Milon), Minka, Mnich, Mociak, Mojak, Mokrosz (Mokroś), Momot, Mostowski, Muca, Naklicki, Nalepa, Nieczaj (Nieczaja), Niemiec, Nieścior, Nowak, Obszyński (Obszański), Ogon, Oleszko, Osadca (Osajdca), Paca, Paczos, Palęga, Paszko, Pawluk, Piasecki, Piechowicz, Pieczykolan (Pieczykolano), Pietak (Piętak?), Piłat, Piskorowski, Płoch, Porada (Poradowski, Peredowski), Portka, Potasznik, Potocki, Radawiec, Raduj, Rogowski, Róg, Rudy, Rugała, Schab, Składaniec, Skorupa (Skorupski), Skóra (Skura), Skrzypa, Skubisz, Smoła, Soboń (Sobań, Soban), Sokołowski, Solanin, Stec (Stecyk), Stelmach (Stelmaszek), Strzelec, Surmacz, Suszka (Soszka), Szady, Szatny, Szawara, Szeptuch, Szewc, Szostak, Szponar, Ścierka (Ścirka), Ślusarz, Świst (Świstek), Tobyła (Tobyłka, Tobylczak), Torba, Twardziak (Twardy), Udrycki, Waleczko, Wasylik, Wnuk, Wolanin, Wołos, Wstępień (Stępień), Wszoła (Wczoła), Wujec, Zazga, Zubala (Zubała), Zygmont (Zygmunt), Żmudzki, Żołdak.

Pod koniec lat 40. XIX w. istniało 227 gospodarstw użytkowanych przez chłopów noszących następujące nazwiska: Bazylko, Bołocinek, Brut, Brzozowski, Bury (6 rodzin), Cielica (2), Ciotuski, Dobosz (2), Dudek (2), Gmys, Gnida, Gorczyński, Grela (3), Gura, Guz (2), Holko, Jedliński, Kadamus, Kapuśniak (6), Karpik, Kiełbus (3), Kimak (4), Klalisz (5), Kleban, Klekacz, Kołodziejczyk, Kozak, Krawiec (2), Król, Kuczyński, Kukiełka (5), Kulesza, Kulik (10), Kurys (3), Kurzyński (2), Kuzma, Lis, Litfin, Litwin (5), Luchowski, Łazarczyk (3), Łazorczyk, Łubiarz, Maciocha, Marchwiany, Marzec (11), Mazur, Miciński, Mielnik (11), Mieszaja, Mokrocz (2), Mostowski, Mróz, Muca, Naklicki, Nieczaja, Noprak, Obszański, Ogon, Oleszczak, Ostasz, Oszajca, Oszmaniec (2), Pawluk (4), Pieczykolan (11), Piłat, Popko, Porada, Prugała, Przykaza, Rożański, Rudy (4), Rug, Samoła, Schab (2), Sikorski, Składaniec, Skubisz, Skura (8), Smoła, Sobań (3), Sobek, Socha, Surmacz (3), Sykała, Szawara (8), Szekłuch, Szeptuch, Szponar, Szydełko, Świst (2), Tałanda (2), Wasąg (2), Wasylyk, Wolanin, Wróbel, Wszoła (9), Wujec (6), Zdzioch (2), Zubała i Zygmunt (5). Ponadto w Tereszpolu byli obecni chałupnicy noszący następujące nazwiska: Dudek, Krul, Mazurek, Szponar i Zemła. Łącznie włościanie z Tereszpola użytkowali grunty o powierzchni 3139 mórg i 74 pręty [APL, AOZ, sygn. 2853, passim].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarstwa otrzymali włościanie noszący m.in. następujące nazwiska: Bil, Bołociuch, Brod, Brzozowski, Bury (7 rodzin), Cielica (5), Cios, Dobosz (2), Dudek (3), Gmyz, Gorczyński, Grabias, Grela, Gucz, Gura, Holko (2), Iwańczuk, Kadamus, Kapka, Kapuśniak (8), Kiełbus (2), Kimak (3), Kleban (2), Klekacz, Kłalicz (2), Kozak, Krawiec (2), Kręt, Król (3), Kuczma, Kukiełka (5), Kulasza (2), Kulik (11), Kurys (2), Kurzyński (4), Lis, Litwin (5), Luchowski, Łazorczyk (5), Łubiarz, Maciocha (2), Malec, Marchwiany, Marzec (11), Masłowski, Mazur, Mazurek (3), Miarowski, Miciński, Mielnik (12), Mokrosz (2), Mróz, Naklicki, Nieczaja (2), Nowak, Obszański, Ogon, Oleszczak, Ostasz, Oszajca, Oszmaniec (2), Paczos, Pawluk (3), Pieczykolan (10), Piłat, Popko, Przykaza (2), Radawiec, Radzik, Rokoszewski, Rudy (4), Rugała, Rybak, Schab, Sikorski, Sitarz, Składaniec (3), Skubisz (2), Skura (8), Smoła (2), Sobań (2), Socha, Surmacz (5), Szawara (7), Szeptuch (2), Szponar (3), Szydełko, Świst (2), Tałanda (2), Wasąg (3), Wolanin (3), Wrębiak, Wszoła (11), Wujec (5), Zdzioch, Zubala i Zygmunt (5).

Pod koniec lat 40. XX w. w Tereszpolu-Zaorendzie funkcjonowały 284 gospodarstwa rolne o areale od 0,4 do 23,7 hektara. Stanowiły własność osób noszących m.in. następujące nazwiska: Bielak (2 rodziny), Bogdanowicz, Borowiec, Borsuk (3), Brud (5), Buczek, Bździuch, Cielica (2), Czerwonka, Decyk (3), Dobosz (4), Dyjak, Ferenc (2), Glina, Gnida (2), Gnyp, Gorczyński, Góra, Górski (2), Grabias (2), Grabowski, Grela (7), Grzyb (2), Guz (2), Jagieło, Jarosławski, Jednacz, Kadamus (4), Kapuśniak (7), Karpik (2), Kiełbus (3), Kierz (2), Kimak (8), Klimkiewicz, Kotusz, Kozak, Kozłowski, Krępiński, Krzyżanowski, Kurys (5), Kurzyński (2), Lesiecki (4), Lipiński, Litwin (3), Łata (2), Łosiewicz (2), Łubiarz (4), Maciocha, Malinowski, Małyszek, Mamczarz (2), Marzec (3), Mazur, Mazurek (3), Mendel, Mielnik (3), Mróz, Nieczaja (2), Nizio, Obrzyński (2), Ogon (2), Olekszyk, Oleszczak (2), Osajca (2), Ostasz (4), Pacyk, Paczos, Pawluk (5), Pestka, Pieczurek, Pieczykolan (16), Pismirek, Popczak, Popko, Przeroła, Radawiec (2), Rapa, Róg (2), Rugała (4), Sagan, Sikowski, Sirko (3), Sitarz, Skóra (6), Skubisz (5), Smoła (2), Soboń, Socha (4), Sprężyna (3), Surmacz, Swacha (3), Szawara (3), Szeptuch (7), Szponar (2), Świst (3), Świstek, Tałanda, Tutis, Wasąg (9), Warylik, Wasylik, Wolanin (9), Wszoła (4), Wujec (8), Zamiechowski, Zdziebło, Zdzioch (5), Zrebiec, Zygmunt (2) i Żmudzki [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 54, passim; APL, UWL 1919–1939, WRiRR, sygn. 3598].

W okresie międzywojennym na terenie Tereszpola (brak danych, której miejscowości dotyczy: Tereszpol-Kukiełki, -Zaorenda, -Zygmunty) odkryto przypadkowo grób skrzynkowy zbudowany z płyt granitowych kultury amfor kulistych (neolit), z którego miała się zachować siekiera krzemienna (zaginęła) [Nosek 1955, 104; także 1957, 240].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2001 odkryto 3 stanowiska. Na podstawie zebranych nielicznych materiałów – odłupka krzemiennego i fragmentów ceramiki naczyniowej, stwierdzono śladowe osadnictwo z epoki brązu (kultura łużycka) oraz z czasów historycznych (XIII; XVII w.) [NID, AZP obszar 92-85].

W ramach badań nieinwazyjnych wykorzystując technologię cyfrową LIDAR, na terenie leśnym zidentyfikowano grupę kopców ziemnych (mielerze?) – brak bliższego datowania [Mączka 2023, ryc. 6].

Wieś pod początkową nazwą Terespol została założona w 1715 r. przy trakcie z Tarnogrodu do Szczebrzeszyna, o czym wyraźnie zapisano w Opisaniu urbarialnym gromady tereszpolskiej z 1789 r., a mianowicie: „ta wieś zaczęła się fundować w roku 1715, wydobywając gruntów z lasów za pozwoleniem dziedzica, j[aśnie] w[ielmożnego] Tomasza [Józefa] Zamoyskiego” [APL AOZ 163, 28]. Potwierdza to inwentarz wsi z 1744-1745 r., że „ta wieś od lat blisko trzydziestu fundować się zaczęła” [APL AOZ 1541, 78-79]. Myli się zatem archiwista ordynacki Mikołaj Stworzyński, około 1834 r. pisząc: „wieś osiadła na gruncie włości szczebrzeskiej około roku 1690” [Stworzyński 1834, 67], a co zostało obecnie powielone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami w Gminie Tereszpol ze stycznia 2024 r. [https://edziennik.lublin.uw.gov.pl/WDU_L/2024/961/oryginal/akt, s. 26, 28].

Wieś powstała na gruntach Ordynacji Zamojskiej. Uprawiane pola, łąki i ogrody formalnie były własnością ordynatów Zamoyskich, a użytkujący je chłopi byli w zamian zobowiązani do uiszczania szeregu stosownych opłat oraz renty odrobkowej (pańszczyzny) w folwarkach pańskich. Inwentarze ordynackie z 1723, 1740 i 1744-1745 wymieniają użytkujących zwykle ćwierćłanki chłopów tereszpolskich.

W XVIII w. wójtami dworskimi w Tereszpolu byli m.in.: w 1723, 1730 i 1739 r. Bartłomiej Kuryś, w 1748 r. Piotr Soboń, w 1750 r. Jakub Rugała, zaś w 1789 r. Adam Świst [APL AOZ 163, 13; AOZ 1541, 99, 150, 220, 300, 317].

Pod koniec lat 40. XIX w. przez chłopów było użytkowanych 227 gospodarstw, o powierzchni od 3 do 36,5 morgi. Łącznie włościanie z Tereszpola użytkowali grunty o powierzchni 3139 mórg i 74 pręty [APL, AOZ, sygn. 2853, passim].

Sytuacja zmieniła się po ogłoszeniu przez rząd carski ukazów uwłaszczeniowych 2 marca 1864 r. Zapewnił on możliwość uzyskania gruntów na własność wszystkim tym, którzy do tej pory je użytkowali, jak również bezrolnym. W ten sposób pojawiła się pełnoprawna własność włościańska w Tereszpolu. Struktura własności chłopskiej została ostatecznie określona z chwilą sporządzenia tabeli likwidacyjnej w dniu 18 maja 1866 r. Powstały 243 gospodarstwa o powierzchni od 0,8 do 40,5 morgi. Należy dodać, że Zamoyscy na rzecz włościan z Tereszpola utracili 4447 mórg i 227 prętów ziemi (w tym znajdowało się 435 mórg i 251 prętów nieużytków). Otrzymali za to odszkodowanie w wysokości 29181,17 rubla [APL, ZTL, sygn. 3475; AOZ, sygn. 2975].

Przyrost liczby mieszkańców w Tereszpolu na przełomie XIX i XX w. spowodował powolny proces rozdrobnienia gruntów prywatnych posiadanych przez miejscowych włościan. Sytuacja ta również miała miejsce w okresie międzywojennym. Doszło w maju 1939 do parcelacji r. tzw. popówki (grunty do 1875 r. będące w posiadaniu parafii greckokatolickiej a w latach 1875-1918 – parafii prawosławnej) przejętej przez skarb państwa polskiego. Ziemie o łącznej powierzchni prawie 23 ha trafiły w ręce 30 właścicieli (posiadających nazwiska: Borowiec (2), Dobosz, Ferenc, Grabias (2), Grzyb (2), Kapuśniak, Kimak, Maciocha, Maciuszek, Marzec (2), Mielnik (2), Oleszczak, Pawluk (3), Pieczykolan (2), Pszczoła, Rapa, Sobań, Swacha, Szponar, Wszoła, Wujec, gmina Tereszpol). Ostatecznie wpływ na ukształtowanie się struktury własnościowej miała reforma rolna z 6 września 1944 r. ogłoszona przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Nastąpiło wtedy odebranie rodzinie Zamoyskich resztek posiadanych majątków ziemskich w okolicach Tereszpola. W ręce włościan przekazano grunty orne, zaś obszary leśne zostały upaństwowione. W ten sposób nastąpił kres istnienia Ordynacji będącej własnością Zamoyskich [Kozaczka, 152–161].

Kościół rzymskokatolicki

W XVIII stuleciu katolicy stanowili większość miejscowej ludności, nie posiadając jednak własnej tutejszej świątyni. Od 1720 r. należeli do prowadzonej przez franciszkanów parafii w Górecku. Tam też z nadania ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego oddawali dziesięcinę w wysokości 45 złp rocznie. Parafia wchodziła w skład dekanatu zamojskiego rzymskokatolickiej diecezji chełmskiej [APL AOZ 163, 30; Kumor-Mielnik 2010, 67].

Z chwilą powstania Księstwa Warszawskiego wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujący Tereszpol, znaleźli się w strukturach dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. W przynależności parafialnej nie nastąpiły zmiany nawet w okresie przekształceń administracyjnych na szczeblu dekanatów (Górecko znalazło się w składzie dekanatu biłgorajskiego w latach 1867–1918) i parafii po upadku powstania styczniowego [APL, ASCPRK w Gorecko, sygn. 1–99, passim; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–41, passim]. Posług religijnych mieszkańcom Tereszpola do 1865 r. udzielali członkowie zakonu franciszkanów, którzy zajmowali stanowiska proboszczów w Górecku. Byli to m.in. Sykstus Utkowski, Fidelis Brudnicki, Tomasz Wyszkowski i Teodor Kryszewski [APL, ASCPRK w Gorecku, sygn. 51, s. 142]. Od 1865 r. funkcję tę sprawowali następujący księża: Franciszek Klicki (1865–29 I 1899) i Wiktoryn Polikarp Kwarciński (1899–1918) [AAL, KGL, sygn. Rep 60 VI B 83, k. 6–6v, 9; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–45, passim].

10 lutego 1919 r. została erygowana parafia rzymskokatolicka w Tereszpolu. Jej świątynią parafialną została dotychczasowa cerkiew prawosławna w tej miejscowości(do 1875 r. cerkiew greckokatolicka). Świątynia była rekoncyliowana w 1918 r. i otrzymała wezwanie Matki Boskiej Częstochowskiej. Mieszkańcy Tereszpola znaleźli się w jurysdykcji miejscowego proboszcza. Funkcję tę w pierwszym półwieczu istnienia parafii pełnili następujący księża: Antoni Kotyłło (1918–1919), Jan Jóźwiak (1919–1928), Julian Kiliński (1928–1944), Franciszek Sysa (1944–1947), Hieronim Świś (1947) i Feliks Gąska (1947–1968). W okresie międzywojennym początkowo parafia w Tereszpolu wchodziła w skład dekanatu szczebrzeszyńskiego diecezji lubelskiej. W latach 30. XX w. objęta została jurysdykcją dziekana zamojskiego. Przed wybuchem II wojny światowej na terenie parafii funkcjonowało Stowarzyszenie Żywego Różańca i Trzeci Zakon św. Franciszka [APZ, ASCPRK w Tereszpolu, sygn. 1–4, passim; Catalogus ecclesiarum 1920, 191–192; Catalogus ecclesiarum 1928, 77; Spis kościołów 1939, 218–219; Spis kościołów 1948, 154; https://www.pslava.info/TereshpolS_CerkPokrovy,100536.html [dostęp: 30.10.2024]].

Kościół greckokatolicki

Greckokatolicka (unicka) społeczność ruska w Tereszpolu w XVIII w. stanowiła około trzeciej części ogółu mieszkańców wsi. Wywodziła się głównie od osadników z południowej części Ordynacji Zamojskiej, przybyłych najczęściej z za Tanwi. Unici, mimo iż stanowili tutejszą mniejszość, posiadali własną świątynię wyznaniową. Drewniana cerkiew parafialna powstała najprawdopodobniej zaraz po założeniu wsi w 1715 r. z fundacji ordynackiej, a jako już istniejąca była wymieniana w inwentarzach z 1723 i 1740 r., a także i w późniejszych. Wedle W. Kołbuka była p.w. św. Praksedy (Paraskewii). Posiadała niewielkie uposażenie w tutejszych gruntach. Administracyjnie przynależała do dekanatu szczebrzeskiego unickiej diecezji chełmskiej [APL AOZ 1541, 8, 84, 221; Stworzyński 1834, 67, 366; Kołbuk 1998, 303]. Opisanie ordynackich świątyń z 1808 r. określa stan tereszpolskiej cerkwi jako zadowalający: „ta z drzewa pod gontami, zewnątrz tarcicami oszalowana. Nowo pobita i dość dobra. Zdałoby się ją jednak podmurować, ponieważ piasek drzewo żre. I dyktą w niej oszalować, niemniej pobitkę dokończyć”. Natomiast w gorszej kondycji znajdowały się zabudowania drewnianej plebanii, bowiem była ona „częścią drankami, częścią żerdziami ogrodzona. W niej dom mieszkalny pod dranicami, o izbicy i komorze, bez komina nad dach wyprowadzonego. Byłby może dobry jeszcze, tylko należy go pobić gontami, komin wymurować i podłogę dać […]. Stodółka z chlewikiem razem pod słomą [strzechą], stara, dach się wali”. Taki stan plebanii tereszpolskiej był powodem, że paroch mieszkał przy cerkwi w Czarnymstoku, filialnej wobec parochii w Tereszpolu [BN, BOZ 2019, 61].

Dane z 1810 r. potwierdzają uprzednią przedrozbiorową przynależność administracyjną cerkwi do dekanatu szczebrzeskiego i diecezji chełmskiej. Podają jednak, że była p.w. Opieki Najświętszej Marii Panny, do której nadal należała filia w Czarnystoku. Parafia w Tereszpolu kierowana była przez proboszczów i administratorów. Funkcję te w latach 1810–1875 pełnili: Antoni Teodorowicz (1810–1816), Stefan Lebedyński (1816–1821), Antoni Chodonowski (1821–1826), Eliasz Sajkiewicz (1826–1834), Demetriusz Zański (1834–1836) i Michał Bojarski (1836–1875). Parafia uposażona była gruntami o powierzchni przeszło 86 mórg. W pierwszej połowie XIX w. funkcjonowała cerkiew drewniana. Z powodu złego stanu technicznego na przełomie lat 40. i 50. XIX w. wniesiono cerkiew murowaną. Oddano ją do użytku w 1852 r. Następnie w latach 1855–1856 jej dach został pokryty blachą. Pod koniec lat 50. XIX w. w Tereszpolu obecnych było 503 wyznawców Kościoła unickiego. W końcu grudnia 1865 r. parafia liczyła 1072 osoby (518 mężczyzn i 554 kobiety). Wierni Kościoła greckokatolickiego w Tereszpolu nosili m.in. następujące nazwiska: Brud, Bury, Celica, Dobosz, Grela, Juśko, Kadamus, Kapka, Kimak, Kleban, Kołodziej, Krawiec, Kręt, Kuczma, Kulik, Kurys, Kurzyński, Łazorczyk, Machała, Mielnik, Mostowski, Mróz, Niedźwiedź, Oleszczak, Ostasz, Panas, Piezik, Piłat, Popko, Rudy, Składaniec, Sobań, Surmacz, Szawara, Szeptucha, Szponar, Szuper, Szydełko, Tałnda, Terejko, Wasylak, Wszoła, Zyń, Żołdak. Funkcję psalmisty pełnili m.in. Stefan Radzik i Michał Radzik zaś obowiązki starosty cerkiewnego piastowała Jan Zubala. W maju 1875 r. nastąpił kres istnienia cerkwi greckokatolickiej w Tereszpolu. Stała się ona świątynią rosyjskiej Cerkwi prawosławnej [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 640, k. 115–115v; dieło 641, k. 1–1v; dieło 1175, k. 1–2v; APL, ChKGK, sygn. 226, s. 32, 53–54; sygn. 535, passim; ASCPGK w Tereszpolu, sygn. 1/50, passim; sygn. 1/51; sygn. 1/55, passim; sygn. 2.4/47, passim; sygn. 2.4/48, passim; Sęczyk, Duchowieństwo, 755].

Kościół prawosławny

W 1875 r. istniejąca parafia greckokatolicka w Tereszpolu została przekształcona w parafię prawosławną. Jej pierwszym proboszczem został dotychczasowy paroch unicki Michał Bojarski (1875–1878). Kolejnymi proboszczami parafii prawosławnej w Tereszpolu byli: Seweryn Mogilnicki (1878–1896), Bazyli Teodorowicz (1896–1905), Włodzimierz Łukasiuk (1905–1913), Emilian Lewicki (1913–1915) i Piotr Struk (1915–1918). Ten ostatni przebywał od czerwca 1915 r. na uchodźstwie w głębi Rosji. Parafia ta znajdowała się w strukturach: w latach 1875–1898 prawosławnego dekanatu zamojskiego diecezji chełmsko-warszawskiej; w latach 1899–1905 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmsko-warszawskiej, w latach 1905–1918 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmskiej. Parafia prawosławna w Tereszpolu przestała oficjalnie istnieć po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W latach 1875–1915 cerkiew prawosławną w Tereszpolu poddawano drobnym remontom. Największa inwestycja została przeprowadzono w 1884 r., kiedy wzniesiono ogrodzenie wokół cerkwi i dzwonnicy. W 1877 r. odnotowano 430 wiernych wyznania prawosławnego. Liczba ta stopniowo wzrastała by osiągnąć w 1904 r. wartość 1088 osób. Jednak przywiązanie większości parafian do prawosławia było iluzoryczne. Wierni Kościoła greckokatolickiego zmuszeni do przyjęcia prawosławia w 1875 r. po ogłoszeniu tzw. ukazu tolerancyjnego (30 kwietnia 1905 r.) bardzo szybko dokonali konwersji do Kościoła rzymskokatolickiego. W 1906 r. odnotowano jedynie 113 osoby wyznania prawosławnego w Tereszpolu. Do wybuchu I wojny światowej stopniowo ubywało wyznawców prawosławia. W 1914 r. odnotowano 103 osoby prawosławne w Tereszpolu. Wkrótce (czerwiec 1915 r.) część z nich udała się na uchodźstwo w głąb Rosji. Pierwszy spis powszechny w Polsce z 1921 r. odnotował obecność 34 osób wyznania prawosławnego w Tereszpolu. Co ciekawe aż 33 osoby z tej grupy zadeklarowali narodowość polską, zaś 1 – ukraińską. W kolejnych dekadach doszło do całkowitego zaniku prawosławia w Tereszpolu. Wpływ miały na to kolejne konwersje na rzymski katolicyzm [APL, KPCh, KV, sygn. 162, s. 113; sygn. 164, s. 108; sygn. 169, s. 82; sygn. 1004, s. 159; APZ, ASCPP w Tereszpolu, sygn. 1–35, passim; Skorowidz, IV, s. 137].

Wyznanie mojżeszowe (Żydzi)

Wraz z szybkim rozwojem wsi w połowie XVIII w. w Tereszpolu pojawiła się społeczność wyznania mojżeszowego, której obecność była jak zwykle związana z działalnością handlową. Podatkowy spis austriacki z 1800 r. wykazywał tutaj 5 domów i 23 Żydów wobec 1.462 chrześcijan [AN Kr., Teki Schneidera 1875, 212]. W następnych dziesięcioleciach liczba ludności żydowskiej uległa pewnemu zmniejszeniu, co dotyczyło zresztą także i miejscowych chrześcijan. W 1904 r. odnotowano obecność 17 osób narodowości żydowskiej i dodatkowo 3 osoby w folwarku Poręby. Prawie dwukrotnie większą liczbę osób wyznania mojżeszowego odnotował natomiast pierwszy spis powszechny w Polsce w 1921 r. W Tereszpolu obecnych było 29 osób narodowości żydowskiej, zaś w Porębach 6 osób. Kres funkcjonowania ludności żydowskiej nastąpił w czasie II wojny światowej, kiedy zostali poddani eksterminacji przez okupanta niemieckiego [Spravochnaya, 175–176; Skorowidz, IV, 137].

Pierwsza placówka oświatowa w Tereszpolu pojawiła się w końcu lat 60. XIX w. Nosiła ona miano 1-klasowej unickiej szkoły elementarnej. W latach 70. XIX w. uległa ona przekształceniu w gminną 1-klasową szkołę elementarną w Tereszpolu. Z racji obecności na terenie gminy Tereszpolu byłej ludności greckokatolickiej (od 1875 r. prawosławnej) ta placówka oświatowa była obsadzana wyłącznie nauczycielami wyznania prawosławnego i pochodzenia rosyjskiego. Na tym stanowisku pracowali m.in. Iwan Łomazki, Piotr Martynow, Aleksander Kałasznikowcz czy Filip Wołodik [APL, Dyrekcje Szkolne, Akta Personalne Nauczycieli, sygn. 1722, passim; sygn. 1832, passim; sygn. 3303, passim; Pamyatnaya knizhka Lyublinskoy gubernii na 1901 god, 176]. W 1913 r. władze rosyjskie przystąpiły do rozbudowy sieci szkolnictwa elementarnego na terenie Królestwa Polskiego. Spowodowało to otwarcie w Tereszpolu kilku nowych szkół początkowych. Istniejąca gminna szkoła 1-klasowa została przekształcona w 2-klasową szkołę elementarną (nauczyciel Piotr Łysenko) oraz utworzono trzy szkoły elementarne nr 1 (nauczyciel Marcin Sać), nr 2 (nauczycielka Maria Korolczuk) i nr 3 (nauczyciel Wasyl Gistrikow). Wymienione placówki oświatowe zostały ewakuowane w głąb Rosji w czerwcu 1915 r. [APL, Dyrekcje Szkolne, Akta Szkół, sygn. 5596–5601, passim; Kholmskaya guberniya. 1914 god, 238].

Opanowanie terenów Lubelszczyzny przez wojska austro-węgierskie i po ustanowieniu administracji okupacyjnej pojawiła się możliwość tworzenia m.in. szkół elementarnych z językiem polskim jako językiem nauczania. Taka też szkoła pojawiła się na podstawie decyzji władz okupacyjnych od roku szkolnego 1916/1917 w Tereszpolu – Piaskach (obecnie Tereszpol-Kukiełki). Ta szkoła koedukacyjna została przejęta przez polskie struktury oświatowe działające pod auspicjami Rady Regencyjnej z dniem 1 listopada 1917 r. Po 1918 r. stopniowo wzrastała ranga tej szkoły. Od 1 października 1921 r. posiadała status szkoły 2-klasowej powszechnej koedukacyjnej. Dwa lata później otrzymała miano 3-klasowej placówki oświatowej szkolnictwa powszechnego, by po kolejnych dwóch latach osiągnąć rangę szkoły 4-klasowej z 3 etatami nauczycielskimi. W 1929 r. ta placówka oświatowa osiągnęła status 4-klasowej szkoły powszechnej z 4 etatami nauczycielskimi. 15 listopada 1937 r. 4-klasowa publiczna szkoła powszechna w Tereszpolu-Zaorendzie została przekształcona w publiczną szkołę powszechną II stopnia. Do tej placówki oświatowej uczęszczały dzieci z Tereszpola-Zaorenda, Panasówki (od 1923 r.) i Porębów. Tuż przed wybuchem II wojny światowej rozpoczęto budowę szkoły w Tereszpolu-Zaorendzie, którą wstrzymały niemieckie władze okupacyjne. W okresie międzywojennym na stanowiskach nauczycieli pracowali m.in.: Olga Rauch, Maria Rucka, Helena Mazur, Helena Selewicz, Stefania Chomik, Helena Nowakowska, Jan Gaździcki, Piotr Kusyk, Paulina Turek, Maria Łach i Mieczysława Jackowska [APZ, ISZ, sygn. 523, passim]. W czasie okupacji niemieckiej w Tereszpolu-Zaorendzie działała polska szkoła ludowa.

Po wyzwoleniu, od września 1944 r., zdecydowano się na utworzenie jednej szkoły zbiorczej w Tereszpolu, do której zaczęły uczęszczać dzieci z Tereszpola-Zaorendy, Tereszpola-Kukiełek i Tereszpola-Zygmuntów. Ta koedukacyjna placówka oświatowa w roku szkolnym 1944/1945 była III stopnia z 5-osobową kadrą pedagogiczną. Rok później zatrudniano w niej już 6 nauczycieli, zaś od roku szkolnego 1947/1948 – 9 nauczycieli. Na stanowiskach nauczycieli po 1944 r. byli zatrudnieni m.in. Leopold Dudek, Maria Kusyk, Stanisław Turczyn, Stanisław Kimak, Teresa Wróblewska, Stefania Serafin, Maria Grodzicka i Katarzyna Wójtowicz [APZ, ISZ, sygn. 524, passim; sygn. 632, k. 1–2; Akta gminy Tereszpol, sygn. 12, s. 8].

Założona w 1715 r., wieś początkowo bardzo szybko się rozwijała i zwiększała się liczba jej ludności. Austriacki spis podatkowy z 1786 r. w „Terespolu z Budziarzami” wykazywał aż 303 domy z 1635 mieszkańcami. Kolejne spisy wykazywały już tendencje nieco zniżkowe, zapewne związane z przejściowym kryzysem gospodarki folwarcznej, wywołanym zaniedbaniami dzierżawców tych dóbr ordynackich. Spis austriacki z 1800 r. podawał 292 domy i 1485 mieszkańców, w tym 23 Żydów [AN Kr., Teki Schneidera 1875, 28, 212], zaś wykaz z 1827 r. jeszcze mniej, bo 259 domów i 1263 mieszkańców. W ciągu 18 lat (do 1844 r.) odnotowano kolejne zmniejszenie się liczby domostw do 237. W połowie lat 60. XIX w. odnotowano obecność 238 domów i 1716 osób. Cztery dekady później dane urzędowe przynoszą informację o 415 domostwach i 3102 mieszkańcach. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w wolnej Polsce w 1921 r. stwierdził obecność 490 domów i 2922 mieszkańców. Zmniejszenie się liczby mieszkańców było przede wszystkim konsekwencją I wojny światowej i pojawiających się chorób epidemicznych. Podczas okupacji hitlerowskiej w 1943 r. w Tereszpolu Zaorendzie było 1481 mieszkańców [APL, Marszałek Szlachty Guberni Lubelskiej, sygn. 167, s. 894–895; Tabella, t. 2, 234; Spravochnaya, 176; Skorowidz, IV, 147; Amtliches, 37; Osiński, Obwód, 332].

Przed powstaniem wsi w najbliższej okolicy istniało kilka drobnych osad budziarskich, rozproszonych wśród lasów nad strumieniem Ratwica, zwanym też Starzyzna. Budziarze zwykle podejmowali różne zajęcia leśne (np. obróbkę drewna czy maziarstwo), w mniejszym stopniu trudniąc się uprawą roli. Po zorganizowaniu wsi zdecydowanie wzrósł udział zajęć rolnych, choć słaba jakość gleby powodowała uprawę mniej wymagających zbóż. W mniejszym też stopniu rozwijała się hodowla zwierząt, zwykle na własne potrzeby. Na miejscowe „marne grunty piaszczyste” narzekała nawet administracja ordynacka. Mimo to intensyfikowano wyrabianie nowin po karczunku lasów i zagospodarowywano nieużytki w okolicach zwanych Długa Woda, Góra Sochowa i Bukowina [APL AOZ 1541, 24, 58, 77]. Z drugiej strony zaczęły wzrastać powinności chłopskie. Jeszcze w 1723 i 1724 r. wszyscy osiadli włościanie za uprawiane pola płacili tylko czynsze, jednak wkrótce zarząd ordynacki nakazywał również odrabianie pańszczyzny, co z kolei napotykało opór chłopski. Ordynat Tomasz Antoni Zamoyski w 1740 r. nakazywał pisarzowi prowentowemu Zakrzewskiemu, aby zjechał na rewizję powinności gromady tereszpolskiej „i należycie tę wieś rozporządził i inwentarzem opisał, który chłop ma pańszczyznę robić, a który czynsz płacić”. Wyraźnie zniecierpliwiony i poirytowany oporem rozkazywał swym oficjalistom: „żebym już więcej od tejże gromady terespolskiej impertunii nie miał” [APL AOZ 1541, 23, 232-242, 244-251]. W efekcie dopiero w 1745 r. udało się chłopom narzucić stosunkowo niski wymiar pańszczyzny: jeden dzień w tygodniu pańszczyzny sprzężajnej (z wołem lub koniem) lub dwa dni pieszej. Miała być odrabiana w miejscowym folwarku, na Porębie, a sporadycznie także w Zwierzyńcu. Poza tym ustalono czynsze od sznurów, czyli gruntów zagospodarowanych w lesie. W tym czasie Tereszpol należał do ordynackiego klucza zwierzynieckiego [APL AOZ 163, 28].

Regulacja kwestii budziarzy po zarządzeniach zaborczych władz austriackich z 1782 r. nie zakończyła ich istnienia w najbliższej okolicy Tereszpola. Choć działalność budziarską uznawano za szkodliwą dla cennego materiału drzewnego, to wszakże z trudem nadal ją tolerowano. Utrzymały się więc drobne leśne osady Iwańczyków, Kukiełków (tzw. Chorosne), Luchowskich, Skórów (tzw. Skurowa Starzyzna lub Rakowa) i Wilkosy (Fusiarze) [Róg 2021, 199, 205]. 

We wsi funkcjonowało kilka obiektów o charakterze przemysłowym. Przede wszystkim znajdował się tu jeden większych tartaków ordynackich, w 1800 r. już podupadły [Orłowski 1963, 35; Ajewski 2010, 429]. W 1755 r. zbudowano browar, rychło jednak zaniedbany przez dzierżawców, zawalił się i w 1783 r. konieczna była jego odbudowa, a właściwie postawienie całkiem nowego „z drzewa kostkowego w węgły budowany, z dachem gontowym” [APL AOZ 1541, 203; Stworzyński 1834, 366]. Inwentarz z tego ostatniego roku wykazywał też trzy młyny na rzeczce Ratwicy: jeden Łubiarzów o jednym kamieniu, drugi Skórów o dwóch kołach (w którym „kamieni nie masz”) oraz trzeci Paczosów o jednym kamieniu. Młyn Skórów istniał już w 1740 r. Większość tych obiektów nie przetrwała długo i w świetle inwentarza z 1809 r. istniały już tylko dwa małe młyny „na Paczosach” od strony Górecka, z których jeden „zły na wodzie z bagien, drugi zupełnie zawalony na takiejże wodzie” [APL AOZ 1541, 77; Stworzyński 1834, 366].

Nieco lepiej funkcjonowały karczmy. W 1745 r. wymieniano w Terespolu tylko jedną karczmę, której arendarzem (dzierżawcą) był Żyd Józef. W 1763 r. zbudowano drugą nad stawem, a w roku następnym jeszcze trzecią. Inwentarze z 1783 i 1808 r. wymieniły ich już kilka: „nad jeziorem”, „na Górce” (zwaną też Gorczyńska), „gontową na Piasku”, „Arendą zwaną”, „w borze u Młynków” oraz „austerię na Panasówce” [APL AOZ 1541, 84; Stworzyński 1834, 365-366].

W Tereszpolu funkcjonowali też przedstawiciele zawodów rzemieślniczych związanych z potrzebami rolnictwa, np. przed 1930 r.: kowalami byli Stanisław Klimkowicz, Wincenty Klimkowicz, Jan Belcarz i Józef Gumiela; młynarzem Karol Krukowski; cieślami Michał Łazorczyk i Wojciech Małyszek; szewcami Jan Róg i Franciszek Nowak [APL, AOZ, sygn. 8997–9002, passim; APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 1, s. 1–19; sygn. 2, passim; sygn. 3, passim].

Lasy okalające Tereszpol były kolejnym źródłem utrzymania mieszkańców nie posiadających gospodarstw rolnych. Władze Ordynacji Zamoyskich zatrudniały personel urzędniczy (służba administracyjna, służba leśna) oraz robotników najemnych pracujących w maziarni i przy wyrobie węgla drzewnego w Tereszpolu. Sytuacja taka miała miejsce w XIX stuleciu i pierwszych trzech dekadach XX w. [APL, AOZ, sygn. 12460, passim; sygn. 12577, passim].

Przed 1930 r. w Tereszpolu działały również osoby zajmujące się handlem. Obrót towarami był podstawą utrzymania: Jana Joruka, Hackela Krykenera, Josefa Krykenera, Icka Herszenhorna, Hany Ganc, Herszki Cytryna, Antoniny Szymanowskiej, Romana Pszczoły i Ludwika Wojewódzkiego [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 1, s. 1–19; sygn. 2, passim; sygn. 3, passim].

W Tereszpolu-Zaorendzie zachowało się kilka zabytków kultury materialnej:

– kościół murowany pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej: świątynia została zbudowana w latach 1849–1851 jako cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej. Wykonawcą inwestycji był dozór cerkiewny pod nadzorem architekta-budowniczego powiatowego i naczelnika powiatu zamojskiego (nie zgłosili się chętni do wykonania inwestycji w czasie przetargu publicznego). Koszt budowy cerkwi zamknął się sumą 6384,80 rubla. Świątynia ta w drugiej połowie lat 60. XIX w. została wyremontowana. Doprowadziło to do usunięcia wszelkich elementów latynizacyjnych upodabniając ją do typowej cerkwi prawosławnej funkcjonującej w kręgu rosyjskim. W 1875 r. świątynia ta stała się cerkwią prawosławną. W latach 1875–1914 kilkukrotnie przeprowadzano w niej drobne remonty. W 1915 r. została opuszczona w związku z ewakuacją miejscowego proboszcza i części wyznawców w głąb Rosji. Już w 1918 r. rozpoczęło się przygotowanie świątyni do przekształcenia jej na kościół rzymskokatolicki, co ostatecznie zakończyło się 1919 r. [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 640, passim; sygn. 642, passim].

– cmentarz parafialny istniejący od pierwszej połowy XIX w. jako greckokatolicki (następnie prawosławny) obecnie rzymskokatolicki, znajdują się na nim najstarsze nagrobki pochodzące z początku XX w. jeszcze z okresu kiedy była nekropolią prawosławną.

– figura kamienna zwieńczona rzeźbą św. Jana Nepomucena pochodząca z początku XX w.

– figura kamienna z rzeźbą Matki Boskiej Nieustającej Pomocy prawdopodobnie z okresu międzywojennego.

– figura kamienna składająca się z pięciu elementów (pokryta białą farbą) zwieńczona krzyżem kamiennym z wizerunkiem Jezusa Chrystusa pochodząca z początku XX w.

– figura kamienna składająca się z pięciu elementów (pokryta białą farbą) zwieńczona krzyżem kamiennym z wizerunkiem Jezusa Chrystusa, ogrodzona drewnianym płotkiem, pochodząca z początku XX w.

– figura kamienna składająca się z pięciu elementów zwieńczona krzyżem kamiennym z wizerunkiem Jezusa Chrystusa pochodząca z początku XX w.

– figura kamienna składająca się z czterech elementów (pokryta białą farbą) zwieńczona krzyżem kamiennym z wizerunkiem Jezusa Chrystusa pochodząca z początku XX w.

– figura kamienna składająca się z pięciu elementów (pokryta niebieską farbą) zwieńczona krzyżem metalowym z wizerunkiem Jezusa Chrystusa pochodząca z początku XX w. [file:///C:/Users/User/Downloads/gminna-ewidencja-zabytkow-dokument-zabytkow-nieruchomych%20(1).pdf dostęp: 31.10.2024]].

W czerwcu 1931 r. w Tereszpolu wybuchł pożar, który strawił 80 domostw wraz z zabudowaniami gospodarczymi [„Dzień Dobry!” 1931, nr 149, s. 7; „Express Mazowiecki” 1931, nr 152, s. 7].

Od 17 do 26 września 1939 r. w rejonie Tereszpola toczyły się walki wojsk polskich z oddziałami niemieckimi. W dniach 26–27 września 1939 r. w miejscowości skapitulowały oddziały polskie dowodzone przez generała brygady Emila Przedrzymirskiego-Krukowicza [Głowacki, Działania, 123, 125, 127, 143, 172].