Szozdy

Patrz hasło: Tereszpol-Zaorenda.

Nazwa miejscowości pochodzi od nazwiska Szozda. Przedstawiciel tej rodziny, Tomasz Szozda, występował w inwentarzach ordynackich Tereszpola już w 1745 r. [APL AOZ 1541, 85].

W czasach przedrozbiorowych obszary, na których powstał później przysiółek tereszpolski, a następnie przed 1827 r. odrębna wieś Szozdy, przynależały administracyjnie do powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej. Następnie, w wyniku I rozbioru w 1772 r. znalazły się pod panowaniem austriackim. Rok później wprowadzono nowy podział administracyjny w Galicji. Szozdy znalazły się w dystrykcie biłgorajskim cyrkułu bełskiego z siedzibą w Zamościu. Następnie od 1776 r. wchodziły w skład dystryktu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego. Ponowna reorganizacja administracji przeprowadzona w 1783 r. spowodowała likwidację dystryktów a Szozdy znalazły się w cyrkule zamojskim [Ćwik 1992, 29].

Z początkiem 1810 r. Szozdy znalazły się na terytorium powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego wchodzącego w skład Księstwa Warszawskiego. Po utworzeniu gmin dominialnych na tym terenie Szozdy zostały włączone do gminy dominialnej Zwierzyniec (wchodzącej w skład dóbr Ordynacji Zamoyskich) obwodu zamojskiego (powiatu zamojskiego od 1842 r.) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej).

Taki stan przynależności terytorialnej przetrwał do 1864 r., czyli do chwili wprowadzenia ukazów uwłaszczeniowych. Właśnie na ich podstawie doszło do powstania nowej organizacji gminnej. Spowodowało to zmiany terytorialne. Szozdy zostały przydzielone od 1864 r. do gminy Tereszpol funkcjonującej na terenie powiatu zamojskiego guberni lubelskiej. Trzy lata później wprowadzono nowy podział administracyjny Królestwa Polskiego na powiaty i gubernie. Nie wpłynął on na przynależność powiatową i gubernialną Szozd. Stan te przetrwał do połowy września 1913 r. Od 14 września 1913 r. Szozdy znalazły się w granicach guberni chełmskiej bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej. We wrześniu 1915 r. austro-węgierskie władze okupacyjne przywróciły podział przynależności administracyjno-terytorialnej sprzed 14 września 1913 r. [APL, Marszałek Szlachty Guberni Lubelskiej, sygn. 167, s. 894–895; DPKP, 66; Spravochnaya, 232; Osiński, Obwód, 35, 303, 317].

Od początku istnienia II Rzeczypospolitej Szozdy znajdowały się na terenie powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. W związku z przeprowadzeniem w 1933 r. reformy samorządu terytorialnego wprowadzono podział gmin na gromady. Powstała gromada Szozdy składająca się z punktów osadniczych: Szozdy wieś i Szozdy stacja kolejowa. Gromada ta weszła w skład gminy Tereszpol powiatu zamojskiego. Jesienią 1939 r., po ustanowieniu niemieckich władz okupacyjnych, Szozdy wraz z gminą Tereszpol znalazły się w powiecie biłgorajskim w dystrykcie lubelskim. Po wyzwoleniu w końcu lipca 1944 r. przywrócono podział administracyjny sprzed 1 września 1939 r.

Władze komunistyczne w 1954 r. podjęły decyzję o likwidacji gmin, wprowadzając podział powiatów na gromady. Zlikwidowano gromadę Szozdy, która znalazła się w składzie gromady Tereszpol-Kukiełki powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. Z dniem 1 stycznia 1955 r. Szozdy wraz z gromadą Tereszpol-Kukiełki zostały przeniesione do powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1973 r. Zlikwidowano wtedy gromady i przywrócono gminy. Szozdy znalazły się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Dwa lata później zlikwidowano powiaty i wieś wraz z gminą Tereszpol trafiły do województwa zamojskiego. 24 czerwca 1976 r. została zlikwidowana gmina Tereszpol a Szozdy zostały włączone do gminy Zwierzyniec. Z dniem 1 stycznia 1984 r. trafiły do reaktywowanej gminy Tereszpol. Taka przynależność Szózd przetrwała do końca 1998 r. W wyniku przeprowadzonej reformy administracyjno-terytorialnej miejscowość ta znalazła się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 6; „LDW” 1933, nr 22, s. 447; Amtliches, 37; „DUWRNL” 1954, nr 15, s. 59; 1972, nr 12, s. 174; „DUPRL” 1954, nr 40, poz. 252, s. 417; 1976, nr 24, poz. 143, s. 244; 1983, nr 70, poz. 314, s. 899].

41 gospodarstw we wsi Szozdy i Sochy (łącznie) pod koniec lat 40. XIX w. było użytkowanych przez chłopów noszących następujące nazwiska: Buczek, Celica, Czerw, Czochra (2 rodziny), Dudek, Gnida, Kapustniak, Kucharski, Litfin, Maciusak (2), Maksymiak, Margol, Mielnik, Nieczaja, Obszański, Osajca, Pieczykolan (2), Pietura, Porada, Pyta, Rapa, Rugała, Sirko, Skrok, Skrzypa, Socha (3), Szozda (4), Woźny, Wszoła i Żołdak [APL, AOZ, sygn. 2235, k. 57v–60v].

W konsekwencji ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. właścicielami gruntów stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Buczek, Cielica (2 rodziny), Czerw, Czochra, Ferenc, Gnida, Grzyb, Guz, Jóźwiak, Kapuśniak, Kimak, Litwin, Maciocha, Maciusiak, Maksimiak, Margol (2), Masztalewicz, Mielnik, Nizio (3), Obszański, Popowicz, Późniak, Psiuk, Sierko (3), Skóra, Skrzypa, Socha (3), Surmacz, Szarczyński, Szawara (2), Szozda, Wszoła, Zemka, Zubala i Żołdak. [APL, ZTL, sygn. 3452, passim; AOZ, sygn. 3177, passim].

Pod koniec lat 40. XX w. w Szozdach funkcjonowało 60 gospodarstw rolnych o areale od 0,8 do 6 hektarów. Stanowiły one własność osób noszących następujące nazwiska: Brodziak, Grzyb (2 rodziny), Guz, Kapuśniak (3), Kimak, Kołodziej, Kurzyński, Litwin (3), Maciocha (3), Maciuszak (2), Maksymiak (4), Margol (5), Nizio (4), Pieczykolan (4), Przysada, Rapa, Sarzyński (2), Sawa, Siwko, Skiba (2), Szawara, Szozda (7), Surmacz, Swacha (2), Tałanda, Warąg (2) i Zubala (4) [APZ, Akta Gminy Tereszpol, sygn. 49, passim].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 2001 w ramach AZP [NID, AZP obszar 92-85].

Po raz pierwszy drobną osadę, zwaną Szozdy, ukazuje austriacka wojskowa mapa topograficzna F. von Miega z 1779-83 r. Jest tam zaledwie kilka zabudowań chłopskich na obrzeżu lasów ordynackich, w bezpośrednim sąsiedztwie Soch. Choć po raz pierwszy jako odrębną wieś uwzględnia ją (błędnie jako Szordy) spis z 1827 r. [Tabella, t. 2, 225; Czopek 1988, 195], to jeszcze inwentarz ordynacki z 1836 r. określa Szozdy i Sochy jako przysiółki („przyległości”) dużej wsi Tereszpol [APL AOZ 8999].  

W ostatnich dekadach XVIII w. i pierwszych trzech XIX w. doszło do ostatecznego ukształtowania się gospodarstw rolnych (grunty były własnością Zamoyskich), których użytkownikami byli chłopi. Konsekwencją dysponowania ziemią była konieczność uiszczania szeregu opłat i odrabiania pańszczyzny na rzecz Zamoyskich jako właścicieli. Niestety, dla XIX w. dysponujemy materiałami źródłowymi ukazującymi strukturę własnościową łącznie dla wsi Szozdy i Sochy. 41 gospodarstw pod koniec lat 40. XIX w. było użytkowanych przez chłopów [APL, AOZ, sygn. 2235, k. 57v–60v].

Sytuacja w kwestiach własnościowych zmieniła się po ogłoszeniu przez rząd carski ukazów uwłaszczeniowych 2 marca 1864 r. Zapewniły one możliwość uzyskania gruntów na własność wszystkim tym, którzy do tej pory je użytkowali, jak również bezrolnym. W ten sposób pojawiła się pełnoprawna własność włościańska w Szozdach i Sochach. Struktura własności chłopskiej została ostatecznie określona z chwilą sporządzenia tabeli likwidacyjnej w dniu 18 maja 1866 r. Powstało 45 gospodarstw o powierzchni od 3 do 22,5 morgi. Należy dodać, że Zamoyscy na rzecz włościan z Lipowcu utracili 831 morgi i 253 prętów ziemi (w tym 828 morgi i 141 prętów użytków rolnych). Otrzymali za to odszkodowanie w wysokości 6203,5 rubla [APL, ZTL, sygn. 3452, passim; AOZ, sygn. 3177, passim].

Przyrost liczby mieszkańców w Szozdach na przełomie XIX i XX w. spowodował powolny proces rozdrobnienia gruntów prywatnych posiadanych przez miejscowych włościan. Sytuacja ta również miała miejsce w okresie międzywojennym. Ostatecznie wpływ na ukształtowanie się struktury własnościowej miała reforma rolna z 6 września 1944 r. ogłoszona przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Nastąpiło wtedy odebranie rodzinie Zamoyskich resztek posiadanych majątków ziemskich w okolicach Szozdów. W ręce włościan przekazano grunty orne, zaś obszary leśne zostały upaństwowione. W ten sposób nastąpił kres istnienia Ordynacji będącej własnością Zamoyskich [Kozaczka, 152–161].

Kościół rzymskokatolicki

Z chwilą powstania Księstwa Warszawskiego wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujący Szozdy, będący wiernymi parafii Górecko, znaleźli się w strukturach dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. W zakresie przynależności parafialnej nie nastąpiły zmiany nawet w okresie przekształceń administracyjnych na szczeblu dekanatów (Górecko znalazło się w składzie dekanatu biłgorajskiego w latach 1867–1918) i parafii po upadku powstania styczniowego [APL, ASCPRK w Gorecko, sygn. 1–99, passim; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–41, passim]. Posług religijnych mieszkańcom Szozdów do 1865 r. udzielali członkowie zakonu franciszkanów, którzy zajmowali stanowiska proboszczów w Górecku. Byli to m.in. Sykstus Utkowski, Fidelis Brudnicki, Tomasz Wyszkowski i Teodor Kryszewski [APL, ASCPRK w Gorecku, sygn. 51, s. 142]. Od 1865 r. funkcję tę sprawowali następujący księża: Franciszek Klicki (1865–29 I 1899) i Wiktoryn Polikarp Kwarciński (1899–1918) [AAL, KGL, sygn. Rep 60 VI B 83, k. 6–6v, 9; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–45, passim]. 10 lutego 1919 r. została erygowana parafia rzymskokatolicka w Tereszpolu. Jej świątynią parafialną została dotychczasowa cerkiew prawosławna w Tereszpolu (do 1875 r. cerkiew greckokatolicka). Świątynia była rekoncyliowana w 1918 r. i otrzymała wezwanie Matki Boskiej Częstochowskiej. Mieszkańcy Szozdów znaleźli się w jurysdykcji proboszcza tereszpolskiego. Funkcję proboszcza w pierwszym półwieczu istnienia parafii pełnili następujący księża: Antoni Kotyłło (1918–1919), Jan Jóźwiak (1919–1928), Julian Kiliński (1928–1944), Franciszek Sysa (1944–1947), Hieronim Świś (1947) i Feliks Gąska (1947–1968). W okresie międzywojennym początkowo parafia w Tereszpolu wchodziła w skład dekanatu szczebrzeszyńskiego diecezji lubelskiej. W latach 30. XX w. objęta została jurysdykcją dziekana zamojskiego. Przed wybuchem II wojny światowej na terenie parafii funkcjonowało Stowarzyszenie Żywego Różańca i Trzeci Zakon św. Franciszka [APZ, ASCPRK w Tereszpolu, sygn. 1–4, passim; Catalogus ecclesiarum 1920, 191–192; Catalogus ecclesiarum 1928, 77; Spis kościołów 1939, 218–219; Spis kościołów 1948, 154; https://www.pslava.info/TereshpolS_CerkPokrovy,100536.html [dostęp: 30.10.2024].

Kościół greckokatolicki

Wyznawcy Kościoła greckokatolickiego zamieszkujący w Szozdach przynależeli do parafii greckokatolickiej (unickiej) w Tereszpolu, która w 1810 r. znalazła się w granicach chełmskiej diecezji unickiej, wchodząc w skład dekanatu szczebrzeskiego. W samym Tereszpolu zlokalizowana była świątynia parafialna pw. Opieki Najświętszej Marii Panny, zaś w Czarnystoku cerkiew filialna. Parafia w Tereszpolu kierowana była przez proboszczów i administratorów. Funkcje te w latach 1810–1875 pełnili: Antoni Teodorowicz (1810–1816), Stefan Lebedyński (1816–1821), Antoni Chodonowski (1821–1826), Eliasz Sajkiewicz (1826–1834), Demetriusz Zański (1834–1836) i Michał Bojarski (1836–1875). Parafia uposażona była gruntami o powierzchni przeszło 86 mórg. W pierwszej połowie XIX w. funkcjonowała cerkiew drewniana. Z powodu złego stanu technicznego na przełomie lat 40. i 50. XIX w. wniesiono świątynię murowaną. Oddano ją do użytku w 1852 r. Następnie w latach 1855–1856 jej dach został pokryty blachą. Pod koniec lat 50. XIX w. w Szozdach obecnych było 7 wyznawców Kościoła unickiego. W końcu grudnia 1865 r. parafia liczyła 1072 osoby (518 mężczyzn i 554 kobiety). Wierni Kościoła greckokatolickiego w Szozdach nosili m.in. następujące nazwiska: Kimak, Piłat i Surmacz. Funkcję psalmisty pełnili m.in. Stefan Radzik i Michał Radzik zaś obowiązki starosty cerkiewnego piastowała Jan Zubala. W maju 1875 r. nastąpił kres istnienia cerkwi greckokatolickiej w Tereszpolu. Stała się ona świątynią rosyjskiej Cerkwi prawosławnej [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 640, k. 115–115v; dieło 641, k. 1–1v; dieło 1175, k. 1–2v; APL, ChKGK, sygn. 226, s. 32, 53–54; sygn. 535, passim; ASCPGK w Tereszpolu, sygn. 2.4/48, s. 15; Sęczyk, Duchowieństwo, 755].

Kościół prawosławny

W 1875 r. istniejąca parafia greckokatolicka w Tereszpolu została przekształcona w parafię prawosławną. Jej pierwszym proboszczem został dotychczasowy paroch unicki Michał Bojarski (1875–1878). Kolejnymi proboszczami parafii prawosławnej w Tereszpolu byli: Seweryn Mogilnicki (1878–1896), Bazyli Teodorowicz (1896–1905), Włodzimierz Łukasiuk (1905–1913), Emilian Lewicki (1913–1915) i Piotr Struk (1915–1918). Ten ostatni przebywał od czerwca 1915 r. na uchodźstwie w głębi Rosji. Parafia ta znajdowała się w strukturach: w latach 1875–1898 prawosławnego dekanatu zamojskiego diecezji chełmsko-warszawskiej; w latach 1899–1905 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmsko-warszawskiej, w latach 1905–1918 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmskiej. Parafia prawosławna w Tereszpolu przestała oficjalnie istnieć po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W latach 1875–1915 cerkiew prawosławną w Tereszpolu poddawano drobnym remontom. Największa inwestycja została przeprowadzono w 1884 r., kiedy wzniesiono ogrodzenie wokół cerkwi i dzwonnicy. W 1877 r. w Szozdach i Sochach odnotowano 30 wiernych wyznania prawosławnego. Liczba ta stopniowo wzrastała by osiągnąć w samych Szozdach w 1904 r. wartość 73 osób. Jednak przywiązanie większości parafian do prawosławia było iluzoryczne. Wierni Kościoła greckokatolickiego zmuszeni do przyjęcia prawosławia w 1875 r. po ogłoszeniu tzw. ukazu tolerancyjnego (30 kwietnia 1905 r.) bardzo szybko dokonali konwersji do Kościoła rzymskokatolickiego. W 1906 r. odnotowano w Szozdach jedynie 12 osób wyznania prawosławnego. Do wybuchu I wojny światowej stopniowo ich ubywało. W 1914 r. odnotowano łącznie w Szozdach i Sochach 19 osób tego wyznania. Wkrótce (czerwiec 1915 r.) część z nich udała się na uchodźstwo w głąb Rosji. Pierwszy spis powszechny w Polsce z 1921 r. nie odnotował już obecności osób wyznania prawosławnego w Szozdach. Co ciekawe aż 33 osoby z tej grupy zadeklarowali narodowość polską, zaś 1 – ukraińską [APL, KPCh, KV, sygn. 162, s. 113; sygn. 164, s. 108; sygn. 169, s. 82; sygn. 1004, s. 159; APZ, ASCPP w Tereszpolu, sygn. 1–35, passim; Skorowidz, IV, s. 137].

W 1913 r. rząd carski utworzył 1-klasową koedukacyjną szkołę elementarną, do której zaczęły uczęszczać dzieci mieszkańców miejscowości Sochy i Szozdy. Nauczycielem tej placówki oświatowej przed wybuchem I wojny światowej był Rosjanin Aleksy Agiejenko. Została ona ewakuowana w głąb Rosji w czerwcu 1915 r. [APL, Dyrekcje Szkolne, Akta Szkół, sygn. 5585, passim; sygn. 5599, s. 26]. Po opanowaniu terenów Lubelszczyzny przez wojska austro-węgierskie i ustanowieniu administracji okupacyjnej pojawiła się możliwość tworzenia m.in. szkół elementarnych z językiem polskim jako językiem nauczania. Taka też szkoła pojawiła się na podstawie decyzji władz okupacyjnych od roku szkolnego 1916/1917. Ta placówka oświatowa została przejęta przez polskie struktury oświatowe działające pod auspicjami Rady Regencyjnej z dniem 1 listopada 1917 r. Działała ona jako 1-klasowa elementarna publiczna szkoła koedukacyjna. 15 listopada 1937 r. 1-klasowa publiczna szkoła powszechna w Szozdach została przekształcona w publiczną szkołę powszechną I stopnia. Do tej placówki oświatowej uczęszczały dzieci z Szozdów. Stanowisko nauczyciela w szkole w Szozdach zajmowali w okresie międzywojennym m.in. Maria Smalowa, Kazimierz Krupa i Maria Augustyn. W czasie okupacji niemieckiej w Szozdach działała polska szkoła ludowa. Po wyzwoleniu, od września 1944 r., zdecydowano się na utworzenie szkoły 4-klasowej. Następnie dzieci kontynuowały naukę w szkoły zbiorczej w Tereszpolu [APZ, ISZ, sygn. 524, k. 20; sygn. 623, k. 176–176v; Akta gminy Tereszpol, sygn. 12, s. 7].

W 1844 r. odnotowano istnienie 42 domostw w Szozdach i Sochach. Pierwsze dane o liczbie ludności w Szozdach (łącznie z Sochami) pochodzą z 1864 r. Wtedy oba punkty osadnicze liczyły 42 domy i 310 mieszkańców. Cztery dekady później dane urzędowe dla samych Szozd przynoszą informację o 30 domostwach i 301 mieszkańcach. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w wolnej Polsce w 1921 r. stwierdził obecność 49 domów i 307 mieszkańców. Podczas okupacji hitlerowskiej w 1943 r. było 405 mieszkańców [APL, Marszałek Szlachty Guberni Lubelskiej, sygn. 167, s. 894–895; Spravochnaya, 176; Skorowidz, IV, 147; Amtliches, 37; Osiński, Obwód, 332].

W Szozdach dopiero w pierwszych dwóch dekadach XIX w. rozpoczął się proces osadniczy. Każdy z osadników otrzymywał od 12 do 20 mórg gruntu przeznaczonego do uprawy. W skład nadziału wchodziły grunty orne i łąki. Takie działania doprowadziły do powstania kilkunastu gospodarstw rolnych w połowie XIX w. Podstawą egzystencji mieszkańców Szozdach w XIX i XX w. było rolnictwo. Ze względu na dość słabe gatunkowo ziemie dominowały uprawy zbóż nie wymagających dobrych gleb. W mniejszym stopniu zajmowano się hodowlą zwierząt (jedynie na własne potrzeby). W Szozdach funkcjonowali przedstawiciele zawodów rzemieślniczych związanych z potrzebami rolnictwa np. kowalem w okresie międzywojennym był Jan Sarzyński [APL, AOZ, sygn. 2235, passim; sygn. 8990, passim; sygn. 8991, passim; sygn. 8999, passim; sygn. 14877, passim; APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 2, s. 34].

W Szozdach zachowała się pięcioelementowa figura kamienna (pokryta jasnoniebieską farbą) pochodząca z początku XX w. zwieńczona krzyżem z wizerunkiem ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa [file:///C:/Users/User/Downloads/gminna-ewidencja-zabytkow-dokument-zabytkow-nieruchomych%20(1).pdf dostęp: 31.10.2024]].