Panasówka

Patrz hasło: Tereszpol-Zaorenda.

Nazwa miejscowości najprawdopodobniej pochodzi od imienia Atanazy (z greckiego „Nieśmiertelny”), które w wersji ruskiej – prawosławnej brzmiało Afanasij, z kolejnymi odmianami Ofanas, Opanas i Panas. Z czasem imię w tej ostatniej wersji stało się nazwiskiem jako Panas, Panasiuk, Panasewicz lub podobnej [Rymut 2001, t. I, 11]. Na austriackiej mapie F. von Miega z 1779-1783 widnieje drobna osada o nazwie „Panasuwka”, licząca zaledwie dwa – trzy zabudowania, położona przy lesie pomiędzy wsią Terespol (Tereszpol) a folwarkiem Poręby.

W czasach przedrozbiorowych okolica, w której później powstała niewielka osada, a następnie wieś Panasówka, przynależała administracyjnie do powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej. W wyniku I rozbioru w 1772 r. znalazła się pod panowaniem austriackim. Rok później wprowadzono nowy podział administracyjny w Galicji. Panasówka znalazła się w dystrykcie biłgorajskim cyrkułu bełskiego z siedzibą w Zamościu. Następnie od 1776 r. wchodziła w skład dystryktu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego. Ponowna reorganizacja administracji przeprowadzona w 1783 r. spowodowała likwidację dystryktów a Tereszpol z Panasówką znalazły się w cyrkule zamojskim [Ćwik 1992, 29]. Z początkiem 1810 r. okolica ta znalazła się na terytorium powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego wchodzącego w skład Księstwa Warszawskiego. Po utworzeniu gmin dominialnych na tym terenie Panasówka została włączona do gminy Zwierzyniec (wchodzącej w skład dóbr Ordynacji Zamoyskich) obwodu zamojskiego (powiatu zamojskiego od 1842 r.) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej).

Taki stan przynależności terytorialnej przetrwał do 1864 r., czyli do chwili wprowadzenia ukazów uwłaszczeniowych. Właśnie na ich podstawie doszło do powstania nowej organizacji gminnej. Spowodowało to zmiany terytorialne. Panasówka została przydzielona od 1864 r. do gminy Tereszpol funkcjonującej na terenie powiatu zamojskiego guberni lubelskiej. Trzy lata później wprowadzono nowy podział administracyjny Królestwa Polskiego na powiaty i gubernie. Nie wpłynął on na przynależność powiatową i gubernialną Panasówki. Stan ten przetrwał do połowy września 1913 r. Od 14 września 1913 r. wieś znalazła się w granicach guberni chełmskiej bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej. We wrześniu 1915 r. austro-węgierskie władze okupacyjne przywróciły podział przynależności administracyjno-terytorialnej sprzed 14 września 1913 r. [DPKP, 66; Spravochnaya, 232; Osiński, Obwód, 35]. Od początku istnienia II Rzeczypospolitej Panasówka znajdowała się na terenie powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. W związku z przeprowadzeniem w 1933 r. reformy samorządu terytorialnego wprowadzono podział gmin na gromady. Powstała gromada Tereszpol-Zaorenda, która wchodziła w skład gminy Tereszpol powiatu zamojskiego. Jesienią 1939 r., po ustanowieniu niemieckich władz okupacyjnych, Panasówka wraz z gminą Tereszpol znalazła się w powiecie biłgorajskim w dystrykcie lubelskim. Po wyzwoleniu w końcu lipca 1944 r. przywrócono podział administracyjny sprzed 1 września 1939 r.

Władze komunistyczne w 1954 r. podjęły decyzję o likwidacji gmin, wprowadzając podział powiatów na gromady. Panasówka pozostała w składzie gromady Tereszpol-Zaorenda powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. Z dniem 1 stycznia 1955 r. Panasówka wraz z gromadą Tereszpol-Zaorenda została przeniesiona do powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1973 r. Zlikwidowano wtedy gromady i przywrócono gminy. W ten sposób Panasówka znalazła się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Dwa lata później zlikwidowano powiaty i miejscowość wraz z gminą Tereszpol trafiła do województwa zamojskiego. Miejscowość ta utraciła samodzielny byt zostając włączona do Tereszpola-Zaorendy. 24 czerwca 1976 r. została zlikwidowana gmina Tereszpol a Tereszpol-Zaorenda wraz z Panasówką został włączony do gminy Zwierzyniec. Z dniem 1 stycznia 1984 r. Tereszpol-Zaorenda trafił do reaktywowanej gminy Tereszpol. Panasówka odzyskała samodzielność 21 grudnia 1998 r. Z dniem 1 stycznia 1999 r. wyniku przeprowadzonej reformy administracyjno-terytorialnej miejscowość ta znalazła się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 6; „LDW” 1933, nr 22, s. 447; Amtliches, 37; „DUWRNL” 1954, nr 15, s. 59; 1972, nr 12, s. 174; „DUPRL” 1954, nr 40, poz. 252, s. 417; 1976, nr 24, poz. 143, s. 244; 1983, nr 70, poz. 314, s. 899].

W zbiorach PMA w Warszawie znajduje się luźne znalezisko topora kamiennego pasterskiej ludności z okresu późnego neolitu (kultura ceramiki sznurowej) [zbiory PMA; archiwum J. Libera].

Brak jest informacji o dawnym osadnictwie z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1998 w ramach AZP [NID, AZP obszar 91-84].

W roku 1999 prowadzono badania nieinwazyjne przy użyciu wykrywacza metali w rejonie bitwy z czasów powstania styczniowego (3 września 1863 r.), czego wynikiem jest odnalezienie blisko 200 artefaktów, m.in. pociski karabinowe z broni powstańców i żołnierzy rosyjskich, drobne elementy uzbrojenia, umundurowania i wyposażenia uczestników bitwy (ostrogi, podkowa, guziki, sprzączki do pasa) oraz ich przedmioty osobiste (obrączka, monety, uchwyt pieczęci) [Csáky, Bugaj red, 242-243; także Kosmala 2023].

Po raz pierwszy bardzo niewielka osada leśna, obejmująca zaledwie jedno gospodarstwo i karczmę, została uwzględniona na mapie F. von Miega z 1779-83 r. Natomiast ordynacki Protokół pomiarowy wsi Terespola (Tereszpola)  z 1786/87 r. określa ją jedynie jako najdalej na północ wysuniętą część gruntów tereszpolskich: „niwa II, Panasówka zwana” [APL AOZ 825, 33]. Do końca XVIII w. nie stanowiła ona zatem odrębnej wsi, a jedynie przysiółek większego Tereszpola. W takim charakterze Panasówka została wymieniona w inwentarzu klucza zwierzynieckiego z 1808 r. Wówczas w pobliżu folwarku porębskiego istniało „mieszkanie” dla leśniczego lasów tereszpolskich „z gospodarskimi przybudowaniami”, a także „chałupka dla gracjalistki Rozembergowej”, czyli starej, wysłużonej służącej, żyjącej teraz na łasce pańskiej ordynatów. Być może wcześniej ta ostatnia „chałupka”, w 1792 r., stanowiła „pomieszkanie” dla strażnika austriackiej granicznej komory celnej [Stworzyński 1834, 366], jako że kilka kilometrów na zachód, przy wsi Dyle, przebiegała ówczesna granica Galicji z jeszcze istniejącą przed III rozbiorem Rzecząpospolitą.

Obszar dzisiejszej Panasówki w XVIII i XIX w. należał do Ordynacji Zamoyskich. Na przełomie XIX i XX stulecia w Panasówce istniała leśniczówka, która stanowiła centrum folwarku liczącego 2458 dziesięcin ziemi (2438 dziesięcin lasu, 15 dziesięcin gruntów ornych i 5 dziesięcin łąk) [Spravochnaya, 175]. Jesienią 1944 r. doszło do upaństwowienia tego majątku.

Kościół rzymskokatolicki

Z chwilą powstania Księstwa Warszawskiego nieliczni wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujący Panasówkę, będący wiernymi parafii Górecko, znaleźli się w strukturach dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. W zakresie przynależności parafialnej nie nastąpiły zmiany nawet w okresie przekształceń administracyjnych na szczeblu dekanatów (Górecko znalazło się w składzie dekanatu biłgorajskiego w latach 1867–1918) i parafii po upadku powstania styczniowego [APL, ASCPRK w Gorecko, sygn. 1–99, passim; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–41, passim]. Posług religijnych mieszkańcom Panasówki do 1865 r. udzielali członkowie zakonu franciszkanów, którzy zajmowali stanowiska proboszczów w Górecku. Byli to m.in. Sykstus Utkowski, Fidelis Brudnicki, Tomasz Wyszkowski i Teodor Kryszewski [APL, ASCPRK w Gorecku, sygn. 51, s. 142]. Od 1865 r. funkcję tę sprawowali następujący księża: Franciszek Klicki (1865–29 I 1899) i Wiktoryn Polikarp Kwarciński (1899–1918) [AAL, KGL, sygn. Rep 60 VI B 83, k. 6–6v, 9; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–45, passim]. 10 lutego 1919 r. została erygowana parafia rzymskokatolicka w Tereszpolu. Jej świątynią parafialną została dotychczasowa cerkiew prawosławna w Tereszpolu (do 1875 r. cerkiew greckokatolicka). Świątynia była rekoncyliowana w 1918 r. i otrzymała wezwanie Matki Boskiej Częstochowskiej. Mieszkańcy Panasówki znaleźli się w jurysdykcji proboszcza tereszpolskiego. Funkcję proboszcza w pierwszym półwieczu istnienia parafii pełnili następujący księża: Antoni Kotyłło (1918–1919), Jan Jóźwiak (1919–1928), Julian Kiliński (1928–1944), Franciszek Sysa (1944–1947), Hieronim Świś (1947) i Feliks Gąska (1947–1968). W okresie międzywojennym początkowo parafia w Tereszpolu wchodziła w skład dekanatu szczebrzeszyńskiego diecezji lubelskiej. W latach 30. XX w. objęta została jurysdykcją dziekana zamojskiego. Przed wybuchem II wojny światowej na terenie parafii funkcjonowało Stowarzyszenie Żywego Różańca i Trzeci Zakon św. Franciszka [APZ, ASCPRK w Tereszpolu, sygn. 1–4, passim; Catalogus ecclesiarum 1920, 191–192; Catalogus ecclesiarum 1928, 77; Spis kościołów 1939, 218–219; Spis kościołów 1948, 154; https://www.pslava.info/TereshpolS_CerkPokrovy,100536.html [dostęp: 30.10.2024].

Po opanowaniu terenów Lubelszczyzny przez wojska austro-węgierskie i ustanowieniu administracji okupacyjnej pojawiła się możliwość tworzenia m.in. szkół elementarnych z językiem polskim jako językiem nauczania. Taka też szkoła pojawiła się na podstawie decyzji władz okupacyjnych od roku szkolnego 1916/1917 w Panasówce. Ta szkoła koedukacyjna została przejęta przez polskie struktury oświatowe działające pod auspicjami Rady Regencyjnej z dniem 1 listopada 1917 r. Funkcjonowała ona do dnia 1 września 1923 r. Uległa likwidacji, zaś dzieci z Panasówki zaczęły uczęszczać do 3-klasowej koedukacyjnej szkoły powszechnej w Tereszpolu-Zaorendzie [APZ, ISZ, sygn. 523, k. 195].

Pierwsze dane o liczbie ludności w Panasówce pochodzą z początku pierwszej dekady XX w. Wtedy liczyła ona 2 domy i 8 mieszkańców. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w wolnej Polsce w 1921 r. stwierdził obecność 2 domów i 20 osób. [Spravochnaya, 175; Skorowidz, IV, 147].

Leśne położenie osady Panasówka determinowało charakter zajęć nielicznej miejscowej ludności, która w niewielkim stopniu trudniła się tradycyjnym rolnictwem na stosunkowo słabych glebach, jedynie na własne potrzeby. Podejmowała przede wszystkim zajęcia leśne (np. obróbkę drewna, maziarstwo, krótko także bartnictwo), aczkolwiek nie ma żadnych podstaw źródłowych do określenia tutejszych włościan jako tzw. budziarzy. Poza pracami leśnymi, życie gospodarcze ludności zdominowało bezpośrednie sąsiedztwo ordynackiego folwarku zwanego Poręby. Folwark ów funkcjonował już przed 1771 r. i obejmował ówcześnie 172 ha powierzchni użytkowej (w przeliczeniu na dzisiejsze jednostki), w tym 164 ha pól uprawnych, 7 ha ogrodów i zaledwie 1 ha łąk. Stawiano wówczas przy nim nowe stodoły, oborę i podszopie, zaś inwentarz z 1796 r. wykazywał odnowione zabudowania dworskie. W 1804 r. zostały one powiększone, a w dwa lata później obok dobudowano jeszcze piwnicę „w ziemi wybraną” oraz studnię „w kamienistym gruncie wykutą na 34 sążni” [Stworzyński 1834, przyp. 195; Kasperek 1972, 20].

Inwentarz ordynacki z 1783 r. opisywał tutejszą karczmę – austerię położoną przy trakcie wiodącym z Tarnogrodu do Szczebrzeszyna. Austeria ta była „zajezdna z wystawami od gościńca, dach gontami pobity” [APL AOZ 1541, 210-211, 213].

W XIX w. przy Panasówce nadal znajdowała się siedziba folwarku leśnego. To bezpośrednio wpłynęło na charakter rozwoju gospodarczego wsi. Ze względu na szeroki dostęp do drewna zdecydowano się na uruchomienie w Panasówce gontarni. Jej istnienie potwierdzają wzmianki źródłowe już z lat 40. XIX w. Funkcjonowała ona co najmniej do początku XX w. [APL, AOZ, sygn. 4519, passim; sygn. 7363; sygn. 10395, passim].

W Panasówce zachowały się pozostałości zespołu dworsko-pałacowego. Zachował się dwór murowany pochodzący z pierwszej połowy XIX w. oraz elementy parku krajobrazowego otaczający budynki dworski. Ponadto obecne są pozostałości leśniczówki z XIX w., która służyła za siedzibę funkcjonariuszy strzegących lasów należących do Ordynacji Zamoyskich. Funkcjonuje również miejsce pamięci poległych w czasie walk o niepodległość Polski [file:///C:/Users/User/Downloads/gminna-ewidencja-zabytkow-dokument-zabytkow-nieruchomych%20(1).pdf dostęp: 31.10.2024]].

Dnia 3 września 1863 r. pod Panasówką doszło do bitwy między polskim oddziałem powstańczym dowodzonym przez Marcina „Lelewela” Borelowskiego i Kajetana „Ćwieka” Cieszkowskiego a oddziałami rosyjskimi. Starcie zakończyło się sukcesem Polaków [„Głos Wolny” 1864, nr 35, s. 142; Matławska 1991, 158-159; S. Zieliński, Bitwy, 102–103].

4 sierpnia 1906 r. pod Panasówką miał miejsce napad na furgon pocztowy przewożący gotówkę z Zamościa do Biłgoraja [„Kurjer Polski” 1906, nr 217, s. 1].