Olszewnica

Patrz hasło: Kąkolewnica.

W XIX-XX wieku zapisywana jako: Olszewnica, Olszownica, Olszewnica Wielka, Olszewnica Mała, Stanisławów. W średniowieczu wieś była usytuowana na obszarze powiatu łukowskiego w ziemi łukowskiej  i sytuacja ta nie uległa zmianie do końca XVIII wieku [Litak, 1964, s. 63-64]. Graniczyła ze wsią Mościska [KPŁ, 46; MRPS, III, nr 2613], Myszkami [KPŁ, 74; MRPS, III, nr 2613],  i Zarzycem wzdłuż rzeki Krzna [KPŁ, 22-23]. Wieś szlachty zagrodowej w powiecie radzyńskim województwie podlaskim (od 1837 r. guberni). Wraz z tym powiatem w l. 1844-1866 wchodziła w skład guberni lubelskiej.

Od 1864 r. należała do samorządowej gminy Kąkolewnica. Od 1867 r. zaliczana była do powiatu radzyńskiego guberni siedleckiej a po jej likwidacji w 1912 r., do guberni lubelskiej. Wieś należała do parafii katolickiej w Kąkolewnicy. W XIX w. rozrosła się i powstała na jej gruntach druga osada, stąd zapewne w 1827 r. określono ją jako Wielką. Przy uwłaszczeniu i potem wykazywano dwie nomenklatury: Olszewnica Wielka i Mała, tak samo w 1921 r. zaś w l. 1960 i 1964 Olszewnica kolonia i Olszewnica Mała. W latach 70. XX wieku Mała Olszewnica jest częścią wsi Olszewnica, tak też w 1978 r. [SGKP, VII, s. 508; DUWRN nr 1, s. 2-10; WUNM, II, s. 393; Dzieje Lubelszczyzny, t. IV, s. 87; ZR 2013; ZR 2016].

W l. 1918-1920 Olszewnica znajdowała się na terenie działania Sądu Pokoju w Kąkolewnicy, zaś w l. 1921-1950 Sądu Pokoju/Grodzkiego w Radzyniu Podlaskim, później Sądu Powiatowego w Radzyniu Podlaskim. [Magier 2016, 22].

Po II wojnie światowej sołtysem do jesieni 1950 r. był Tadeusz Olszewski, zaś przedstawicielem wsi w Gminnej Radzie Narodowej – Joachim Jastrzębski i Antoni Zawisza. Następnie funkcję sołtysa piastował Jan Olszewski, a podsołtysa Julian Wysokiński. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 8, 16; sygn. 5, s. 6; sygn. 9, s. 10].

W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Wieś Olszewnica została siedzibą gromady Olszewnica, w której znalazły się ponadto Lipniaki i Sokule. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. 1 I 1969 r. gromada Olszewnica została zlikwidowana, a jej obszar włączono do gromady Kąkolewnica Wschodnia. [DUWRN, 1968, nr 13, poz. 100]. Gminę Kąkolewnica Wschodnia z wsią Olszewnica w składzie przywrócono w 1973 r. Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie radzyńskim.

W 1506 r. wzmiankowana dąbrowa o nazwie Miski/Myszki między wsiami Mościska a Olszownica [MRPS, III, nr 2613]. Na jej obszarze powstała w XVI stuleciu osada o nazwie Olszownica-Myszki, dziś stanowi ona część wsi Olszewnica [Kuraś, 1983, s. 165]. W XIX i na początku XX wieku odnotowano następujące nazwy występujące na terenie wsi: Szerokie Łąki, Zagrudnie, Dodatki, Dłużnice, Kliny, Przymiarki, Rombierze, Przejma, Występ, Myski, Ulaski, Podsokóle, Mostowe, Pod Lipniakami, Bagno, Bocinie, Zagroble, Młynowe, Międzybagnami, Zasławszczyna, Pogorzel, Posieki, Zaolszyna, Zaulaski (Stogi), Zaposieki, uroczyska: Wyręb, Drzewiszcze, Gać (Gatne), Zagroble, Przymowa Perć [APL, ZTL, sygn. 2484]

Nazwiska właścicieli największego majątku: Grodzicki, Rakowiecki, Stokowski, Błociszewski. Krasuski, Lesser, Jastrzębski.

Przy okazji uwłaszczenia z 1864 roku wymieniono chłopów: Franciszek Grzywacz (zmarł w 1866 r. zostawił wdowę Katarzynę, synów Aleksandra i Wawrzyńca oraz córkę Zuzannę), Jan Mazur (zmarł w 1866 r., na gospodarstwie zostawił wdowę Józefę i synów Franciszka i Antoniego), Antoni Okniński, Józef Śledź, Paweł Wiśniewski, Wawrzyniec Pietruszka, Piotr Mazur, Kazimierz Lipniacki. Przy opisaniu dokładnych granic pól wymieniono nazwiska właścicieli: Józef Abramiuk, Józef Pacuski, Piotr mazur, Ksawery Mościcki, Józef Wysokiński, Franciszek Kurowski, Ludwik Pacuski, Jan Mościcki, Jan Płodoski, Paweł Wysokiński, Kazimierz Lipniacki, Jan Abramiuk, Tomasz Gołasko, Jan Prządek, Mateusz Kurowski, Antoni Domański, Żurawiniec, Aleksander Prządek, Kacper Mościcki, Piotr Mazur, Zygmunt Wierzejski, Jan Zarzycki, Remigiusz Domański, Kazimierz Lipniacki, Józef Szymanowski, Benedykt Karwowski, Stefan Gałacki, Jan Zarzycki, Józef Skrzeszewski, Michał Domański, Ksawery Mościcki, Zygmunt Wierzejski, Mikołaj Zalewski, Jan Ciaćko. [APL, ZTLLiSG, sygn. 2484].

Członkowie drużyn przeciwpożarowych w 1953 r.: Józef Aleksiewicz, Julian Błaszczyk, Julian Domański, Stefan Domański, Władysław Domański, Antoni Duszyk, Julian Głuchowski, Antoni Izdebski, Jan Kowalczyk, Bronisław Krasuski, Jan Mościcki s. Stanisława, Stanisław Mościcki, Wacław Mościcki, Marian Olszewski, Mieczysław Olszewski, Bronisław Ostrowski, Bronisław Paszkowski, Maciej Płudowski, Bolesław Słowikowski, Leopold Słowikowski, Józef Wysokiński s. Henryka, Kazimierz Wysokiński, Feliks Zawisza. [APL ORP, AgK sygn. 140, s. 4].

Według W. Prackiego na dawnej granicy wsi Olszewnica i Zarzyca miał się znajdować kamień (graniczny?) z wyrytą podkową, podwójnym krzyżem i literą „Z” – w trakcie weryfikacji AZP stwierdzono jego zniszczenie [Pracki 1900, 120-121, ryc. 53].

Natomiast w trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2002 odkryto 13 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej oraz nielicznych materiałów krzemiennych o charakterze odpadkowym, poza śladami osadnictwa pradziejowego bliżej nieokreślonymi (krzemienie, ceramika), wśród pozostałych ułamków naczyń wyróżniono śladowe osadnictwo pradziejowe – z okresu neolitu (kultura pucharów lejkowatych i kultura ceramiki sznurowej), wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka), bliżej nieokreślonej wczesnej epoki żelaza; także osadę z czasów historycznych (XII, XV i XVII-XVIII w.) [NID, AZP obszar 63-81]. W bliżej nieznanych okolicznościach z rejonu Olszanicy uzyskano siekierę krzemienną z późnego neolitu (kultura ceramiki sznurowej) lub wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka?) [Koma 2005].

Osada po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1506 r. w dokumencie króla Aleksandra Jagiellończyka nadającym dąbrowę o nazwie Miski/Myszki położoną między wsiami Mościska a Olszownica Pawłowi Zychowiczowi, Maciejowi Janowiczowi alias Trybuchowiczowi i Janowi syn Marcina Świgonia z Olszownicy [MRPS, III, 2613].

Osada w początkach XVI wieku była własnością drobnoszlachecką należącą do szlachty zagrodowej nie posiadającej kmieci. W 1507 r. jako właściciele wsi występują: bracia Maciej, Wojciech i Jan zwani Czerwończyce, bracia Jan, Andrzej i Bernard zwani Damiaczyce, Maciej syn Wawrzyńca. Pod 1508 r. odnotowano zaś następujących właścicieli cząstkowych działów w osadzie: Jan, Jakub Postrzygacz [Pannitonsor], Mikołaj Leszczyński, Damiacina, Maciej, Andrzej, 2 Pawłów, Marcin, Piotr, Wojciech, Jan i Maciej Wonkowie, Andrzej Zychowicz [KPŁ 22-23].

Właścicielami niezasiedlonej dąbrowy, z której wykształciła się później wieś Olszownica-Myszki byli: Paweł Zychowicz, Jan syn Marcina Świgonia z Olszewnicy i Maciej Janowicz alias Trybuchowicz (prawdopodobnie syn wspomnianego wcześniej Jana) [MRPS, III, 2613]. W 1507 r. źródła podają następujących dziedziców: Jan Trybuch Bernard, Dorota, Piotr, Jakub, Jakub Postrzygacz, Mikołaj Leszczyński. 2 Janów, Stanisław [KPŁ 46, 63].

W 1552 r. Olszewnica nadal pozostawała mocno rozdrobniona pod względem własnościowym. Jeden łan znajdował się w rękach Stanisława Leszczyńskiego, syna Mikołaja. Pół łanu posiadał Zychowicz, natomiast kolejne dwa łany podzielone były między tak znaczną liczbę drobnych właścicieli, że w rejestrze poborowym odnotowano jedynie „multorum Nobilium” [ŹD, XIV, s. 399].

Prawdopodobnie pewne skoncentrowanie własności we wsi nastąpiło w drugiej połowie XVI w. W rejestrze poborowym z 1580 r. odnotowany już został wyłącznie Walenty Olszewski, który opłacił podatek w wysokości 5 florenów za siebie oraz sąsiadów gospodarujących samodzielnie na 10 włókach. W tym czasie pięć zagród pozostawało pustych [ŹD, XIV, s. 420].

W 1591 r. Olszewnica zasadniczo pozostawała w rękach syna Walentego, Błażeja Olszewskiego, którego chrzestną była Katarzyna Wieprzkowa Olszewska. Poza tym swoje części posiadali Jakub Olszewski, Bartłomiej Olszewski, syn Michała i Anny, Krzysztof Olszewski, syn Piotra Olszewskiego i Barbary oraz Agnieszka, córka Pawła i Anny Olszewskich. W 1620 r. dalej część Olszewnicy znajdowała się także w rękach odnotowanych już w 1552 r. Zychowiczów. Jej właścicielem był Walenty [Rejestr poborowy 1620, 131].

W kolejnych dekadach XVII w. doszło do dalszego rozdrobnienia własności a sami Olszewscy chyba przestali być rodziną posiadającą najwięcej części Olszewnicy. W rejestrze poborowym podatku pogłównego z 1676 r. odnotowano jako właścicieli Jana Wełenkę z żoną i synem, Kazimierza Ładnego, Krzysztofa Świgonia, Jana Świgonia, Wawrzyńca Ciaćko, Łukasza Cersla, Jana Cersla, Jana Błaskowicza, Marcina Błaskowicza, drugiego Jana Błaskowicza, Wojciecha Abramika i Wacława Jarego [BCz, sygn. 1099, s. 470].

W XVIII w. wieś stała się zaściankiem szlacheckim, którego części należały do kilku rodzin, wśród których dominowali Płudowscy, Kisielewscy, Błociszewscy czy Cierniewscy [Szkurłatowicz 2014, s. 262]. Część Olszewnicy jeszcze chyba w latach pięćdziesiątych XVII stulecia dostała się w ręce Mościckich. W 1657 r. Władysław Mościcki wziął za żonę Marynę Olszewską. Kilkanaście lat później Jan Mościcki Sokolnicki pisał się już „de Olszewnica” [Herbarz Łuk. 2011, 190]. Zapewne przez kolejne stulecie utrzymała się ciągłość posiadania części Olszewnicy przez Mościckich skoro w 1777 r. instygator grodzki łukowski Feliks Grodzicki h. Łada, kupił część dóbr wsi od Piotra Mościckiego. Synowie jego z zawartego w 1771 r. małżeństwa z Franciszką Turską: Wincenty, Jan (ur. 1778 r.) i Józef Leon (ur. 1780 r.), dowiedli szlachectwa w Galicji zachodniej w 1802 r. (a następnie w Królestwie, w 1 poł. XIX w.) [Herbarz Łuk. 2011, 192; A. Boniecki 1904, t. 7, s. 95].

W 1822 r. właścicielami majątku składającego się z części wsi Olszewnicy Wielkiej było rodzeństwo Wincenty, Józef Leon i Antonina Grodziccy oraz Tekla z Grodzickich po mężu Rola i Joanna z Grodzickich Rola, Współwłaścicielką majątku była także ich matka Franciszka z Turskich Grodzicka, żona zmarłego 18 XII 1780 r. dziedzica dóbr Feliksa [APL ORP, HwRP sygn. 190, k. 3; ZR 2013, 114-115]. Zapewne jednak w Olszewnicy było też wiele gospodarstw należących do drobnej szlachty. Grodziccy już od l. 70. XVIII w. sukcesywnie wykupywali te własności od: Mościckich, Olszewskich, Klembowskich, i in. Po śmierci Feliksa Grodzickiego także wdowa kontynuowała skup – w 1788 r. kupiła część od Józefa Olszewskiego. Także dzieci Feliksa skupowały ziemię w l. 1802-1819. Przy regulacji hipotecznej w 1822 r. oszacowano ten majątek (zapisany jako Olszewnica Wielka cz. A) na 30 tys. złp.

W 1874 r. Aleksander Błociszewski posiadał majątek Olszownica Wielka „A”, inaczej zwany też Stanisławów [Słownik biograficzno-historyczny Polski, A. i A. Stekert, t. 1, Kraków 1885, s. 150] Aleksander Błociszewski był mężem Eufemii z Rakowieckich, dziedziczki dóbr Olszewnica Wielka, odziedziczonych po rodzicach Władysławie i Mariannie ze Stokowskich Rakowieckich, a w części kupionych od Leopolda Grodzickiego. Właścicielem dóbr Olszewnica Wielka, czyli Stanisławów Aleksander został jednak dopiero 9/21 III 1865 r., na mocy wyroku Trybunału Cywilnego Guberni Lubelskiej w Siedlcach wydanego przeciwko Ludwikowi Błociszewskiemu, który majątek kupił od Eufemii z Rakowieckich. Według danych pochodzących z księgi wieczystej w 1873 r. włości obejmowały 251 mrg. 110 pr. Po śmierci Aleksandra ich dziedziczką została Marianna Aniela z Błociszewskich, córka Aleksandra i Eufemii, żona Ksawerego Krasuskiego. W 1903 r. kolejnym posiadaczem dóbr został baron Bronisław Lesser, inżynier, syn Stanisława, przedsiębiorcy i bankiera pochodzenia żydowskiego, jednego z założycieli cukrowni w Sokołowie Podlaskim. [APL ORP, HwRP, sygn. 190, s. 4, 17; sygn. 193, s. 5-6, 41]. W 1909 r. jako właściciela wymieniono Józefa Jastrzębskiego syna Jakuba (106 mrg.). [ZR 2016, s. 389.

Wieś zasiedlona przez ludność wyznania katolickiego. Od początków swojego istnienia należała do parafii w Trzebieszowie [Litak, 1964, s. 63-64]. Do tej parafii oddawała też dziesięcinę, która w 1529 r. wynosiła 7 grzywien [LR, 423]. Od 1780 r. wierni z Olszewnicy uczęszczali do filii parafii trzebieszowskiej powstałej w Kąkolewnicy [Rep. 60A, sygn. 179,  k. 85].

W 1909 roku we wsi Olszewnica (1250 mrg.) w 72 domach (gospodarstwach) mieszkało ludności stałej 770 osób (378 m. i 283 k.), z czego władze rosyjskie 739 osoby określiły jako Polaków a 31 jako Żydów. Ludności niestałej było tam 69 osób (39 m. i 30 k.): 44 Polaków i 25 Żydów. Wszyscy Polacy byli katolikami. [ZR 2016, 390]

Szkołę w Olszewnicy uruchomiono w okresie międzywojennym. Była to wówczas 4-klasowa placówka kształcąca ponad 100 uczniów w wynajętych pomieszczeniach. Nauczycielami byli Stefan Zahor (kierownik), Jan Iwanejko i ks. B. Krepla. Na zebraniu wiejskim w 1941 r. mieszkańcy wsi zorganizowali Komitet Budowy Szkoły i podjęli uchwałę o dobrowolnym samoopodatkowaniu się na rzecz zbierania funduszy. Nowy piętrowy budynek oddano do użytku w 1952 r. Bezpośrednio po wojnie nauczanie zajmował się 1 nauczyciel, do szkoły uczęszczało ponad 60 uczniów. W połowie lat 50 była to już pełna 7-klasowa szkoła, w której 4 nauczycieli nauczało blisko 100 uczniów. [Magier 2002, 48-49, 61, 84-85, 91]. Samodzielną szkołę zlikwidowano 31 VIII 2020 r., a w jej miejsce utworzono Szkołę Podstawową Filialną w Olszewnicy, podporządkowaną Zespołowi Oświatowemu w Polskowoli.

Wieś była zamieszkana przez drobną szlachtę zagrodową. Nie posiadali oni ludności chłopskiej i samodzielnie uprawiała niewielkie gospodarstwa o powierzchni ½ do ¼ łanu [Sochacka, 1987, 116]. Nie sprzyjało to rozwojowi gospodarczemu osady ze względu na brak środków inwestycyjnych ze strony właścicieli osady [Sochacka, 1987, 116]. Ogromne rozdrobnienie własności ziemskiej w Olszewnicy, pogłębiające się w XVII i XVIII w. sprawiło, że wieś stała się w zasadzie zaściankiem szlacheckim. W XIX wieku: Olszewnica Wielka, wieś i folwark w powiecie radzyńskim, gminy i parafii katolickiej Kąkolewnica. W 1827 r. było tam 54 domów i 309 mieszkańców zaś w 1886 r. – 69 domów i 504 mieszkańców a ziemi 2067 mrg. Olszewnicę Małą (4 domy i 48 mieszkańców) określono jako folwark Olszewnica Wielka lit. A inaczej zwany Stanisławów. W 1873 r. 251 mrg.: gruntu ornego z ogrodami 104 mrg., łąk 44 mrg., pastwisk 10 mrg., lasu 79 mrg., nieużytków 20 mrg,, pod zabudowaniami z drewna 9 mrg., las nieurządzony. Wieś Olszewnica mała osad 5 z gruntem 56 mrg. [SGKP, t. VII, s. 508]

Przy uwłaszczeniu w Olszewnicy Wielkiej cz. A (czyli Olszewnicy Małej) wykazano tylko 5 osad tabelowych, którym nadano 56 mrg. 117 pr. ziemi. [ZR 2016, 86]

W 1865 r.: Olszewnica Wielka lit. A, własność Aleksandra Błociszewskiego obejmowała 355 mrg. a ponadto w Olszewnicy Wielkiej wykazano właścicieli cząstkowych, którzy razem posiadali 1710 mrg. [ZR 2016, 49] W Olszewnicy Małej (własność Aleksandra Błociszewskiego) było 5 osad tabelowych (chłopskich), wszystkie z serwitutami leśnymi i pastwiskowymi. Włościanie co prawda potrzebowali zwiększenia serwitutu na zbieraninę leśną, ale nie zgłaszali tego do władzom. [ZR 2016, 95]. Tak więc w 1867 r. Olszewnica Mała i części wsi Olszewnica Wielka były własnością Aleksandra Błociszewskiego. Wtedy podano areał ziemi włościan Olszewnicy małej – 56 mrg. 117 pr. [APL, ZTL, sygn. 2484].

W 1909 r. majątek Olszewnica należał do Józefa Jastrzębskiego s. Jakuba i składał się z 106 mrg, W majątku mieszkało ludności stałej 7 osób (4 m. i 3 k.), wszyscy Polacy i katolicy. [ZR 2016, 389].

W 1951 r. we wsi były 253 gospodarstwa. [APL ORP, AgK sygn. 9, s. 10].

Wieś o charakterze rolniczym. Włościan było tu zaledwie kilku gospodarzy i nieokreślona liczba parobków. Przy prestacji określono, że gospodarze użytkowali działki oraz pola wyznaczone w folwarku [APL, ZTL, sygn. 2484]. Właściciel największego majątku zorganizował folwark Olszewnica Mała. Aleksander Błociszewski w latach 50. XIX w., za zezwoleniem małżonki Błociszewskiej (dziedziczki majątku), wystawił „[…] własnym kosztem Fabrykę Cukru murowaną, gontami krytą wraz z Hollendernią murowaną w części słomą, a w części gontami […]”krytą., ale potem na folwarku założył hodowlę jedwabników, dla których założono plantację morw. [SGKP, t. VII, s. 508; APL ORP, HwRP, sygn. 190, s. 4, 17; sygn. 193, s. 5-6; ZR 2016, 41]

Przy uwłaszczeniu włościanom podarowano 56 mrg. 117 pr. ziemi w postaci 5 gospodarstw zajmowanych często przed dwóch lub trzech gospodarzy. Właściciel dostał odszkodowanie w wysokości 845 rub. 85 kp. Gospodarstwom przyznano serwituty: 1) zbierać i wywozić z dworskich zarośli na ogrzewanie zbieraniny, gałęzi, nie grubszych 1,5 wiersz. W poprzek i chrustu nie więcej niż jedną furę w tydzień przez 6 zimowych miesięcy i jedną furę na dwa tygodnie przez sześć miesięcy letnich, wjeżdżając z toporem, 2) paść swoje bydło, razem z dworskim na dworskich parowych polach, łąkach, po zebraniu z nich siana i w dworskich zaroślach. 24 IX 1889 r. włościanie zawarli umowę z Błociszewskim, właścicielem Olszewnicy Wielkiej, o rezygnacji z serwitutów leśnych i pastwiskowych wzamian za 29 mrg. 209 pr. ziemi na własność w Olszewnicy Wielkiej a w tym: 2 mrg. ornej, 4 mrg. 106 pr. łąk i 29 mrg. 103 pr. lasu w 15 kawałkach. Włościanie podzielili te ziemie między siebie. [APL, ZTL, sygn. 2484; APL, 211 ISS, sygn. 1101, 1181].

Na przełomoe lat 20. i 30. XX wieku we wsi funkcjonował kowal M. Ochnik, sklep z artykułami spożywczymi prowadził Ch. Makówka, wiatrak C. Nużyński [KAP 1930].

Obelisk z kamienia polnego na cokole betonowym upamiętniający mieszkańców Olszewnicy – ofiary II wojny światowej zamordowanych przez okupanta niemieckiego, a później przez NKWD usytuowany na terenie dawnego gimnazjum. https://zabytek.pl/pl/obiekty/mogila-z-ii-w.-sw.-928375

W 1942 r. niemieckie gestapo i żandarmeria rozstrzelała 17 osób. [ZR 210, 310].

Na przełomie 1944 i 1945 r. w Olszewnicy i pobliskich wsiach rozlokowani byli żołnierze II Armii LWP oraz 2 Ukraińskiego Frontu Armii Czerwonej. Szacowano, że przez 105 dni wojska polskie zajmowały po 80 kwater mieszkalnych i 5 pomieszczeń na auta, zaś sowieckie przez 60 dni 37 mieszkań i 22 budynki na sprzęt. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 25].