Mościska

Patrz hasło: Kąkolewnica.

W średniowieczu wieś była usytuowana na obszarze powiatu łukowskiego w ziemi łukowskiej [Litak, 1964, s. 63-64]. Graniczyła z Olszownicą [KPŁ, 46; MRPS, III, nr 2613] i Kąkolewnicą [Limites, 29]. Wieś położona była na granicy z Wielkim Księstwem Litewskim. Od 1511 r. była przedmiotem sporu, jaki toczył się między Janem Zabrzezińskim właścicielem Międzyrzecza Podlaskiego, a starostą łukowskim o przynależność administracyjną kilku wsi pogranicznych. Nie został on rozstrzygnięty aż do lat 40-stych, gdyż jeszcze w 1546 r. przez właścicieli Międzyrzecza były zgłaszane pretensje do tej osady [Wawrzyńczyk, 1951, s. 249]. Spór był wynikiem intensywnego rozwoju osadnictwa na obszarach puszcz przygranicznych, gdzie dokładna granica między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim nie była jeszcze do końca ustalona. Dopiero rozgraniczenie z 1549 r. położyło kres wzajemnym sporom i roszczeniom. O przynależności tej wsi zdecydowały zeznania dziedziców wsi Mościsk, według których wieś należała do kasztelani łukowskiej [Limites, 29]. W XIX wieku funkcjonowały następujące nazwy: Mościska, Mostiska, Mościsko Stare, Mościsko Sokole, Mościska Sokule.

W 1822 r. wykazano Mościska Stare z przyległością Poławy i Sokule odrębnie [ZR 2013, 84-85]. Jeszcze przy uwłaszczeniu pisano: „Mościska część lit. A we wsi Sokule” i „stanowiące własność drobnoszlacheckiego właściciela Jana Sidorowicza”; „Mościska część lit. B we wsi Sokule” „stanowiąca własność następców drobnoszlacheckiej właścicielki Dominiki Oknińskiej” [APL, ZTLLiSG sygn. 2479]. Mościska należały do parafii w Trzebieszowie. Po trzecim rozbiorze wieś znalazła się w zaborze austriackim (cyrkuł łukowski). W Królestwie Polskim Mościska leżały na terenie powiatu i obwodu radzyńskiego w województwie podlaskim a w l. 1844-1866 w guberni lubelskiej. W 1864 r. roku wieś weszła do samorządowej gminy Kąkolewnica. Następnie w okresie 1867-1912 Mościska wraz z nowym powiatem radzyńskim przeszły do nowoutworzonej guberni siedleckiej. Po jej likwidacji w 1912 r. znowu Mościska włączono do guberni lubelskiej. Od 1915 r. Mościska leżały w granicach okupacyjnego austriackiego generał-gubernatorstwa w Lublinie. [ZR 2016; ZR 2013].

Po odzyskaniu niepodległości i w okresie międzywojennym wieś Mościska nadal wchodziła w skład gminy Kąkolewnica w powiecie radzyńskim. W latach 1921-1950 znajdowały się na terenie działania Sądu Pokoju/Grodzkiego w Radzyniu Podlaskim, później Sądu Powiatowego w Radzyniu Podlaskim. [Magier 2016, 22].

Po II wojnie światowej sołtysem do 1949 r. był Adam Jezierski, zaś przedstawicielem wsi w Gminnej Radzie Narodowej – Mieczysław Dudziński. Następnie funkcję sołtysa piastował Jan Grochowski, a podsołtysa Konstanty Jezierski. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 8, sygn. 9, s. 10]. W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Wieś Mościska znalazła się w gromadzie Brzozowica Duża w powiecie radzyńskim w województwie lubelskim. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. 1 I 1969 r. gromada Brzozowica Duża została zlikwidowana, a jej obszar włączono do gromady Kąkolewnica Wschodnia. [DUWRN, 1968, nr 13, poz. 100]. Gminę Kąkolewnica Wschodnia z wsią Mościska w składzie przywrócono w 1973 r. Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie radzyńskim.

W 1506 r. wzmiankowana dąbrowa o nazwie Miski położona między wsiami Mościska a Olszownicą [MRPS, III, nr 2613]W XIX wieku okresowo częściami składowymi wsi były: Blachowa, Stara Wieś, Szmulowizna, Sokule, Poławy.

Imiennictwo drobnej szlachty zamieszkałej na obszarze wsi: 1423 r. – Jakusz [KZL, II, k. 134, 170]; 1459 Mikołaj Rudolth [KZL, IV, k. 268], 1507 r. – Jan, 2 Maciejów, 3 Mikołajów, Łukasz, Stanisław, Jakub, Mikołaj Puszcz, Leonard zw. Gołuchowięta [Goloyvchowyatha], Jakub, Stanisław, Apolonia, Katarzyna, Feliks, Anna [KPŁ, 46].

W XIX wieku odnotowano następujących mieszkańcow wsi: Jan Sidorowicz, Kazimierz Olszewski, Antoni Rusinek, Dominika Oknińska, Franciszek Wiśniewski, Antoni Wiśniewski, Tadeusz Wiśniewski [APL, ZTLLiSG sygn. 2479], Józef, Jan i Weronika z Zaliwskich Witkowska, Józefa z Zaliwskich Zagrodzka, rodzeństwo Zaliwscy, Leon Mościcki [ZR 2013, 122], Józef Rak, Jani Maksymiuk, Baltazar Budny [APL, SKdsW sygn. 11056].

Członkowie drużyny przeciwpożarowej w 1953 r.: Paulin Celiński, Mieczysław Dudziński, Tadeusz Izdebski, Konstanty Jezierski, Roch Kowalczyk, Tadeusz Krasuski, Leopold Kurowski, Stanisław Mościcki, Bronisław Turski, Jan Tymiński. [APL ORP, AgK sygn. 140, s. 3]

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2002 odkryto 16 stanowisk. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej oraz nielicznych materiałów krzemiennych o charakterze odpadkowym, poza śladami osadnictwa pradziejowego bliżej nieokreślonymi (krzemienie, ceramika), wśród pozostałych ułamków naczyń wyróżniono kilka faz osadnictwa historycznego w zakresie od XI do XVIII w. W jednym przypadku być może zlokalizowano osadę z XVI-XVIII w. Pozostałe materiały stanowią bliżej nieokreśloną aktywność gospodarczą – być może związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną [NID, AZP obszar 63-81].

Prowadzono również poszukiwania z użyciem sprzętu elektronicznego w obrębie wybranych działek na terenach użytkowanych rolniczo, w wyniku czego odkryto kilkadziesiąt przedmiotów metalowych oraz kilkanaście fragmentów ceramiki – w większości pochodzących z okresu XVIII-XX w. (monety, ozdoby, guziki, dewocjonalia, militaria). Pojedyncze znaleziska fibul powiązano z osadnictwem okresu rzymskiego [Banasiewicz-Szykuła et. al. 2016, 14-15].

Osada po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1418 r. w dokumencie erygującym nową parafię Trzebieszów [ZDM, I, s. 422]. Z dokumentu dowiadujemy się, że była wówczas zamieszkała przez dwie rodziny szlachty zagrodowej (drobną szlachtę nie posiadającą kmieci, samodzielnie uprawiającą ziemię).

Osada powstała w początkach XV stulecia w ramach prowadzonej w ziemi łukowskiej akcji osadniczej w oparciu o drobną szlachtę migrującą na te obszary najczęściej z sąsiedniego Mazowsza [Sochacka, 2014, s. 141, 143]. Przez cały okres średniowiecza stanowiła rozdrobnioną własność należącą do zamieszkującej ją szlachty zagrodowej nieposiadającej kmieci. Pierwszym ze znanych właścicieli tej wsi był Jakusz z Mościsk. Pojawił się on w źródłach w 1428 r. przy okazji naganienienia jego szlachectwa przez Nasutę z Międzyrzecza. Twierdził on, że Jakusz jest „rusticus alias chlop”. Jakusz bronił się przed sądem, oświadczając, że jest szlachcicem herbu Nowina, na co przedstawił 5 świadków szlacheckiego pochodzenia [KZL, II, k. 134, 170]. W roku 1459 w księgach sądowych ziemskich występuje szlachetny Mikołaj Rudolt z Mościsk [KZL, IV, k.268], a w  1489 szlachetny Tomasz z Mościsk z żoną Barbarą [KZL, IX, k. 559v]. Rozdrobnienie własności szlacheckiej musiało następować w miarę upływu czasu skoro w 1507 r. jako właściciele Mościsk wymienieni są Jan, 2 Maciejów, 3 Mikołajów, Łukasz, Stanisław, Jakub, Mikołaj Puszcz, Leonard zw. Gołuchowięta [Goloyvchowyatha], Jakub, Stanisław, Apolonia, Katarzyna, Feliks, Anna – dzieci Tomasza (najprawdopodobniej wzmiankowanego parę lat wcześniej pod rokiem 1489) [KPŁ, 46].

W 1531 r. części Mościsk należały do niejakiego Jakuba, szlachcica Nurzyńskiego, Leonarda oraz Stanisława Luce [ŹD, XIV, s. 385].

W 1552 r. Mościska nadal pozostawały mocno rozdrobnione pod względem własnościowym. Część zamieszkiwaną przez 4 kmieci posiadała niejaka Kozakowska, z kolei część z dwoma osadnikami znajdowała się w rękach Leszczyńskiej, zapewne małżonki Stanisława Leszczyńskiego, posiadacza części w Olszewicy [ŹD, XIV, s. 398-399]. W 1580 r. sytuacja wyglądała stosunkowo podobnie. Wieś nadal była rozdrobniona, a jej części posiadali Krzysztof Ruskowski, Piotr Judas oraz Jakub Leszczyński. Wskazuje to również na częste zmiany w obrębie rodzin dzierżących Mościska, gdyż w gronie tym na przestrzeni prawie 30 lat utrzymali się jedynie Leszczyńscy [ŹD, XIV, s. 420].

W rejestrze poborowym z 1620 r. zostały odnotowane jedynie Mościska Sokolne, które posiadali wówczas Stanisław Mościcki wraz z właścicielami cząstkowymi oraz Baltazar Suba [Rejestr poborowy 1626]. Przez kolejne lata sytuacja własnościowa Mościsk wielokrotnie się zmieniała. W rejestrze poborowym z 1676 r. jako właściciele dziedziczni widnieją: Stanisław Koazk, Tomasz Purgach, Marcin Purgacz z żoną, Marcin Judasz z żoną, Maciej Purgacz, Janowa Adamczykowa z synem, Jerzyna z synem i córką oraz Piotr Adamczyk. Z kolei w Mościskach Sokole dziedzicami byli Jan Gierska, Maciej Szuba z żoną i synem, Wojciech Śnietka z żoną oraz Wojciech Mościski [BCz, sygn. 1099, s. 471].

Niebawem w posiadanie części Mościsk wszedł Tomasz Świętochowski, który w 1679 r. sprzedał swoje grunta Andrzejowi i Sebastianowi Mościckim. Z kolei Jan Mościcki, prawdopodobnie wnuk Wojciecha Mościckiego wymienionego w rejestrze z 1676 r., był właścicielem wsi w 1715 r., kiedy to toczył z rodziną Ryszkowskich spory majątkowe. Kolejnymi przedstawicielami Mościckich wśród właścicieli wsi byli Walerian, maż Marianny. Następnie ich część przejął syn Wawrzyniec, po którym część Mościsk odziedziczył Marcian. Ten w 1745 r. sprzedał ją Józefowi Praczkowi Mościckiemu. Z kolei Andrzej Mościcki, mąż Agnieszki kupił inną część Mościsk w 1765 r. W latach siedemdziesiątych XVIII w. związek małżeński zawarli Andrzej Szuba Mościcki z Barbarą Prugacz Mościcką. Mieli oni syna Antoniego, który w 1791 r. sprzedał posiadaną część Mościsk Sokule [Hebarz Łuk. 2011, 191-193; Uruski 1932, XI].

Wśród posiadaczy części Mościsk w tym czasie byli także przedstawiciele innych rodzin. W 1732 r. część dóbr Mościska należała do Stanisława Golojaca. Z kolei w 1782 r. część Mościsk należała do Andrzeja i Łukasza Olszewskich, synów Adama, którzy sprzedali ją wówczas Feliksowi Zawiszy. W 1785 r. jako posiadacz części Mościsk wymieniany był z kolei Paweł Markowicz [Herbarz Łuk. 2011, 213].

W Mościskach mieszkali w 1822 r. Ryszkowscy a w Sokulach – Oknińscy i Celińscy. [ZR 2013, 76-77]. Przy regulacji hipotecznej w 1822 r. wykazano Mościska Stare z przyległością Poławy i Sokule odrębnie [ZR 2013, 84-85]. Regulacja hipoteczna w czasach Królestwa Kongresowego przynosi następujące zapisy: Mościska Stare cz. A z częściami na Sokulu, właściciele: Józef, Jan i Weronika z Zaliwskich Witkowska, Józefa z Zaliwskich Zagrodzka, rodzeństwo Zaliwscy, który odziedziczyli ziemię 27 VI 1829 r. po bracie ciotecznym Leonie Mościckim, majątek oszacowano na 20 tys. złp., a wpisu dokonano w 1836 r. [ZR 2013, 122]. W 1865 r. Mościskach wykazano trzy własności: A – Jan Sidorowicz, 68 mrg; B – nieletni Oknińscy, 105 mrg oraz właścicieli cząstkowych na 384 mrg. [ZR 2016, 48-49].

W wyniku uwłaszczenia w Mościskach wykazano tylko dwie osady tabelowe, którym przyznano 19 mórg 206 prętów ziemi a w tym 2 mrg 217 pr nieużytków. Zaś w Mościska B: 2 osady, 38 mrg 39 pr. (nieużytków: 6 mrg 31 pr.) [ZR 2016, 85].

W 1886 r. Mościska pod względem własnościowym opisano następująco: Mościska A we wsi Sokule, własność Sidorowicz-Kozieracki, przemieszane ziemie właściciela, drobnej szlachty i włościan. W tej części było tylko dwie osady chłopskie i obie z prawem na serwituty pastwiskowe. Mościska C we wsi Sokule, właścicielka Dominika Oknińska, tu także były przemieszane ziemie właściciela, drobnej szlachty i włościan i tylko dwie osady chłopskie i obie z prawem na serwituty pastwiskowe. [ZR 2016, 95].

W 1925 r. właścicielami Mościsk „B” byli Franciszek i Bronisław Krasuccy. [APL, ZTLLiSG sygn. 2479].

W ogłoszeniu wojewody lubelskiego z 1925 r. czytamy: „Na zasadzie art, 17 Ustawy z dnia 31 lipca 1923 roku o scalaniu gruntów Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie podaje do publicznej wiadomości, że orzeczeniem Okręgowej Komisji Ziemskiej w Lublinie dnia 24 czerwca 1925 r. postanowiono: I. Wniosek tych gospodarzy, którzy w dniu 20 lipca 1923 r. podpisali uchwałę o wdrożenie postępowania scaleniowego gruntów tej wsi, zatwierdzić. II. Poddać jednemu postępowaniu scaleniowemu wszystkie grunta drobnoszlacheckie wsi Mościska i Sokule o łącznej powierzchni 560,79 ha, wszystkie grunta hipoteczne położone na terenie obu wymienionych wsi objęte księgami hipotecznemi pod nazwą Mościska Stare cz. A z częściami na Sokulu obszaru 83,93 ha i Mościska cz. B. z częściami na wsi Sokule Stare obszaru 10349 ha, grunty ukazowe położone na terenie obu wymienionych wsi drobnoszlacheckich objęte tabelami likwidacyjnemi pod nazwą Mościska L. A w Sokulu obszaru 11,02 ha i Mościska cz. 1. B. w Sokulu obszaru 22,03 ha i ekwiwalent za zrzeczenie się praw serwitutowych, przypadających na mocy zawartych w dniu 22 i 24 I 1925 r. dobrowolnych układów dla wsi Mościska cz. B i A w Sokulu o łącznej powierzchni 3,08 ha – ogółem 781,34 ha za wyjątkiem lasu obszaru — 72 ha, którą to powierzchnię do obszaru zcaleniowego nie włączać, wykazując li tylko te powierzchnie na planie komasacyjnym”. [DZUWL 1925, R. 6, nr 11].

W średniowieczu wieś zasiedlona przez ludność wyznania katolickiego. Początkowo należała do parafii w Łukowie i tam też oddawała dziesięcinę zamieszkująca ją ludność [ZDM, I, s. 421]. Następnie została włączona do nowoutworzonej w 1418 r. parafii w Trzebieszowie [ZDM, I, s. 422; Litak, 1964, s. 63-64]. Do tej parafii oddawała też dziesięcinę, która w 1529 r. wynosiła 4 grzywny [LR, 423]. Mościska pozostały w granicach parafii trzebieszowskiej do końca XVIII w. [AAL, Rep.  60A, sygn. 104,  s.  2; AAL, Rep.  60A, sygn. 179,  k.  85-85v]. Wśród mieszkańców zdecydowanie dominowali katolicy, a Żydzi stanowi niewielki procent miejscowej społeczności. W XIX wieku we wsi zamieszkiwali przede wszystkim katolicy oraz nieliczna społeczność żydowska. Od 1985 r. osada przynależy do parafii Brzozowica Duża.

W Mościskach nie było szkoły. Zorganizowano ją dopiero w okresie międzywojennym. Była to 4-klasowa placówka z 1 nauczycielem – Janina Piątkowska. W ostatnim roku szkolnym przed wojną uczęszczało do niej 69 dzieci. Po wojnie z powodu braku pedagoga uruchomiono ją dopiero w roku szkolnym 1947/48. Uczęszczało doń około 50 uczniów, uczących się w 3 klasach. W roku szkolnym 1961/62 była to 2-klasowa szkoła w wynajmowanym budynku prywatnym o 5 izbach lekcyjnych, w której pracowało 2 nauczycieli. [Magier 2002, 57, 60-61, 68, 71, 92; APL ORP, AgK sygn. 45, s. 9].

Wieś była zamieszkana przez drobną szlachtę zagrodową. Nie posiadali oni ludności chłopskiej i samodzielnie uprawiali niewielkie gospodarstwa o powierzchni ½ do ¼ łanu [Sochacka, 1987, 116]. Nie sprzyjało to rozwojowi gospodarczemu osady ze względu na brak środków inwestycyjnych ze strony właścicieli osady [Sochacka, 1987, 116].

Obszar wsi w 1531 r. liczył 1 ¾ łanu, podzielonych na trzy odrębne gospodarstwa [ŹD, XIV, s. 385]. W 1580 r. wieś liczyła jedynie 3,5 zagospodarowanej włóki podzielonej między przynajmniej trzech właścicieli cząstkowych. Odnotowano tam również sześć zagród bez roli. Łącznie z Mościsk odprowadzano tylko 2 floreny i 24 grosze podatku [ŹD, XIV, s. 420].

W 1787 r. w Mościskach mieszkało 156 osób. W gronie tym znajdowało się 148 katolików oraz 8 Żydów. Wśród katolików było 58 mężczyzn, 49 kobiet, 20 dzieci poniżej siódmego roku życia oraz 12 dzieci powyżej tego wieku [Kumor 1979, s. 253].

W 1827 r. wyróżniono dwie miejscowości: Mościska Sokule 18 dymów, 89 mieszkańców i Mościska Stare 29 dm, 139 mk. [Tabela miast, osad i wsi KP, 1827]. W l. 80. XIX wieku mylnie określono Mościska jako wieś włościańską” podając 28 dm. 154 mk., 872 mrg. [SGKP, t. VI, s. 692]. W 1909 r. w Mościskach wykazano ziemi 398 dziesięcin i 36 domów., ludności stałej 277 osoby. (144 m/133 k), niestałej 21 os. (12 m/9 k), w tym Żydów 14 ludności stałej a reszta Polacy, katolicy [ZR 2016, 390].

W 1951 r. we wsi było 88 gospodarstw. [APL ORP, AgK sygn. 9, s. 10].

Miejscowość miała charakter typowo rolniczy. Sidorowicz za odebrane mu w wyniku uwłaszczenia z 1864 roku a nadane włościanom dwa gospodarstwa (15 mrg 57 pr) w Sokulach dostał odszkodowanie w wysokości 259 rubli 45 kopiejek a spadkobiercy Oknińskiej za 38 mrg 39 pr. – 480 rub. 40 kop. Gospodarze uwłaszczeni na ziemi Sidorowicza i Oknińskiej dostali prawo wypasu na pastwisku stanowiącym wspólną własność szlachty i właściciela. [APL, ZTLLiSG sygn. 2479]

– Jan Sidorowicz („właściciel drobroszlachcecki”) potwierdził w 1866 r. prawo do wyszynku trunków krajowych w osadzie karczemnej w Mościskach. Osada karczemna była tam od dawien dawna, ale dziedzic już dawno dał tę osadę Józefowi Rakowi i Janowi Maksymiukowi użyczał za pańszczyznę. Grunt ten nazywał się Stary Dom a karczma od lat kilkudziesięciu nie działała zaś prawo propinacji co roku w innym miejscu było realizowane. Wyżej wymienieni włościanie pisali: „Jan Sidorowicz teraźniejszy dziedzic od byłego dziedzica Baltazara Budnego wraz z gruntem kupił tę posiadłość.” Spór wynikł wokół kwestii czy są parobkami czy włościanami? Odbywali szarwarki, stójki warty itp. z tego dymu. Twierdzili, że na mocy kontraktu z byłym dziedzicem Budnym byli gospodarzami wolnymi zaś szynkarzem w innym domu był żyd Moszko. Sidorowicz po 1864 r. wprowadził wyszynk do tego domu, w którym mieszkali. Rak był na służbie u Sidorowicza 3 lata za mórg ziemi ogrodowej i 3 w polu a Maksymiuk 7 lat z takimż nadziałem. Obaj mieszkali w osadzie karczemnej i chcieli się na niej uwłaszczyć. Na ponowne otwarcie karczmy Sidorowicz przedstawił pozwolenie. Komisja odrzuciła skargę włościan. [APL, SKdsW sygn. 11056].

-Na przełomie 1944 i 1945 r. w Mościskach rozlokowani byli żołnierze II Armii LWP oraz 2 Ukraińskiego Frontu Armii Czerwonej. Szacuje się, że przez 135 dni wojska polskie zajmowały we wsi 9 kwater mieszkalnych i 9 pomieszczeń na auta, zaś wojska sowieckie w tym samym okresie 10 mieszkań i 10 pomieszczeń na sprzęt [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 25].