Lipowiec

Patrz hasło: Tereszpol-Zaorenda.

Nazwa miejscowości pochodzi od drzewostanu lipowego, występującego wzdłuż śródleśnego traktu wiodącego od Tarnogrodu do Szczebrzeszyna. W XVIII i początkach XIX w. wieś nazywana była Lipowiec Gorajecki, dla odróżnienia od także położonego w obrębie Ordynacji Lipowca w pobliżu Łukowej [APL AOZ 137, 786, 787, 1117, 1165].

Obszar wsi Lipowiec w czasach staropolskich administracyjnie przynależał do powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej, na jej południowo-zachodnim skraju przy granicy z województwem lubelskim. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. znalazł się pod panowaniem austriackim. Rok później wprowadzono nowy podział administracyjny w Galicji. Lipowiec znalazł się w dystrykcie biłgorajskim cyrkułu bełskiego z siedzibą w Zamościu. Następnie od 1776 r. wchodził w skład dystryktu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego. Ponowna reorganizacja administracji przeprowadzona w 1783 r. spowodowała likwidację dystryktów a Lipowiec znalazł się w cyrkule zamojskim [Ćwik 1992, 29].

Wraz z włączeniem tych terenów do Księstwa Warszawskiego z początkiem 1810 r. Lipowiec wszedł w skład gminy dominialnej Gorajec, a następnie został przeniesiony do gminy Tworyczów, w której funkcję wójta w imieniu ordynata pełnił jeden z urzędników zatrudnionych w kluczu tworyczowskim dóbr Ordynacji Zamoyskich. Gmina dominialna Tworyczów znajdowała się na terytorium obwodu zamojskiego (powiatu zamojskiego od 1842 r.) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). Taki stan przynależności terytorialnej przetrwał do 1864 r czyli do chwili wprowadzenia ukazów uwłaszczeniowych.

Właśnie na ich podstawie doszło do powstania nowej organizacji gminnej. Spowodowało to zmiany terytorialne. Lipowiec został przydzielony od 1864 r. do gminy Radecznica funkcjonującej na terenie powiatu zamojskiego guberni lubelskiej. Jednak jeszcze przed 1866 r. doszło do zmiany przynależności administracyjnej Lipowca. Został on przeniesiony do gminy Tereszpol powiatu zamojskiego. W 1867 r. wprowadzono nowy podział administracyjny Królestwa Polskiego na powiaty i gubernie. Nie wpłynął on na przynależność powiatową i gubernialną wsi Lipowiec. Stan ten przetrwał do połowy września 1913 r. Od 14 września 1913 r. Lipowiec znalazł się w granicach guberni chełmskiej bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej. We wrześniu 1915 r. austro-węgierskie władze okupacyjne przywróciły podział przynależności administracyjno-terytorialnej sprzed 14 września 1913 r. [APL, Marszałek Szlachty Guberni Lubelskiej, sygn. 167, s. 886–887; DPKP, 66; Spravochnaya, 232; Osiński, Obwód, 34, 302, 317; Ćwik 1992, 66, 94].

Od początku istnienia II Rzeczypospolitej Lipowiec znajdował się na terenie powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. W związku z przeprowadzeniem w 1933 r. reformy samorządu terytorialnego wprowadzono podział gmin na gromady. Powstała gromada Lipowiec składająca się tylko ze wsi Lipowiec. Wchodziła ona w skład gminy Tereszpol powiatu zamojskiego. Jesienią 1939 r., po ustanowieniu niemieckich władz okupacyjnych Lipowiec, wraz z gminą Tereszpol, znalazł się w powiecie biłgorajskim w dystrykcie lubelskim. Po wyzwoleniu w końcu lipca 1944 r. przywrócono podział administracyjny sprzed 1 września 1939 r. Władze komunistyczne w 1954 r. podjęły decyzję o likwidacji gmin, wprowadzając podział powiatów na gromady. Lipowiec wszedł w skład gromady Tereszpol-Zaorenda powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. Z dniem 1 stycznia 1955 r. wieś wraz z gromadą Tereszpol-Zaorenda została przeniesiona do powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1973 r. Zlikwidowano wtedy gromady i przywrócono gminy. W ten sposób Lipowiec znalazł się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Dwa lata później zlikwidowano powiaty i Lipowiec znalazł się na terytorium gminy Tereszpol województwa zamojskiego. 24 czerwca 1976 r. została zlikwidowana gmina Tereszpol a Lipowiec został włączony do gminy Zwierzyniec. Z dniem 1 stycznia 1984 r. trafił do reaktywowanej gminy Tereszpol. Taka przynależność Lipowca przetrwała do końca 1998 r. W wyniku przeprowadzonej reformy administracyjno-terytorialnej miejscowość ta znalazła się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 6; „LDW” 1933, nr 22, s. 447; Amtliches, 37; „DUWRNL” 1954, nr 15, s. 59; 1972, nr 12, s. 174; „DUPRL” 1954, nr 40, poz. 252, s. 417; 1976, nr 24, poz. 143, s. 244; 1983, nr 70, poz. 314, s. 899]. 

Ordynacki inwentarz gruntowy z 1789 r. informuje nas, że w Lipowcu Gorajeckim istniało 56 gospodarstw ćwiertniczych i półćwiertniczych, użytkowanych przez chłopów o następujących nazwiskach: Borsuk, Buszko, Ciżko, Glina, Hajduk, Jaskuła, Kapuśnik (Kapuśniak), Koczułap, Kurek (Kura), Kwiatkowski, Lipionka, Łagożny (Łagożnik), Mamuła, Pacyk, Popek, Rapa, Sirko (Sierak), Skwarek, Skrzypa, Smotr, Szabat, Terejko, Tiutiun, Wójtowicz [APL AOZ 137, 9-11]. W 1787 r. dworskim wójtem wsi był Łukasz Sirko, zaś w 1789 r. Wasyl Łagożny [APL AOZ sygn. 137, 42-43, sygn. 1117, 5].

Pod koniec lat 40. XIX w. odnotowano już 71 gospodarstw użytkowanych przez chłopów noszących nazwiska: Antonik (2), Berejko, Bernek (2), Borsuk (10), Dudek, Gliwa (2), Głowicki, Grela (3), Hajduk, Kapuśniak (6), Kur (2), Łagoźny (8), Łazorczyk, Łyp, Małysz, Margol, Milenik, Nalepa (2), Pacyk (2), Popko (3), Rapa, Sirko (4), Skrzypa, Skwarek (2), Sykała (2), Tałanda (2), Terejko (4), Wójtowicz (2), Wujec i Znajda [APL, AOZ, sygn. 2772, passim].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. powstało 76 gospodarstw. Właścicielami gruntów stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Borsuk (10), Czajka, Dudek, Glina (2), Gnida, Grela (3), Hajduk, Kapuśniak (5), Koziar (2), Kupczyk, Kur (2), Łagoźny (4), Łazorczyk, Łosiewicz (3), Łyp, Małysz (2), Marczak vel Znajda, Mielnik, Nalepa, Pacyk (3), Pęciorek, Popko (3), Rapa, Sierko (5), Skiba, Skrzypa, Sykała, Szeptuch, Tałanda, Terejko (5), Tokarz, Wojtas, Wujec i Wyrostkiewicz.

Pod koniec lat 40. XX w. w Lipowcu i Kolonii Lipowiec funkcjonowało łącznie 321 gospodarstw rolnych o areale od 0,4 do 14,3 hektara. Stanowiły one własność osób noszących m.in. następujące nazwiska: Adamowicz (2), Antosz, Bielak, Bizior, Bogdanowicz (4), Borowiec, Borsuk (35), Brud (2), Bucior, Bździuch (4), Chodacznik, Czajka (9), Czarnecki, Czuk, Dulęba, Dul, Dyl, Glina (14), Gnida (3), Grela (7), Gruda (2), Hasiec (3), Holko (2), Jóźwiak, Kalita, Kapuściak, Kapuśniak (13), Kołcun, Kondrakiewicz (5), Kowal (2), Kowalczyk, Koziar (4), Kur (8), Kurys (2), Kusiak, Litwin (2), Łagoźny (9), Łazarczyk (2), Łazorczyk, Łosiewicz (16), Łukasik (3), Łuszczak, Łyp (5), Majewski (3), Małysz (10), Marczak (2), Marzec, Mazur (2), Mielnik (8), Nieczaja, Obszyński (3), Osajca, Ostasz, Oszajca, Pacyk (14), Paczos, Pieczykolan (5), Pięciorek (3), Piłat, Popczak (2), Popko (14), Pupiec, Rugała, Ruski, Schab (3), Sierakowski, Sirko (8), Siwko (8), Skiba (2), Skóra, Skrzypa (7), Sołtys, Surmacz, Sykała, Szeptuch (3), Tałanda, Terejko (21), Tokarz (3), Typiak i Wujec (3) [APZ, Akta Gminy Tereszpol, sygn. 56, passim; sygn. 58, passim].

W roku 1922 na północnej części wzgórza 298 Stefan Krukowski zebrał z powierzchni zabytki krzemienne bliżej nieokreślone chronologicznie [Krukowski 1923, 72; także Nosek 1957, 185 – tam: gm. Księżpol]. Kolejne artefakty pozbawione kontekstu kulturowego uzyskano w bliżej nieznanych okolicznościach w okresie powojennym: topór kamienny (brak bliższej chronologii chronologii) [Głosik 1983, 242], siekiera krzemienna ze środkowego-późnego neolitu [dwa wióry (neolit?) [Pękalski 1957, 209, tabl. CIV:5; także Garbacz 1982, 47-48, tabl. XXII:5, 6]; część topora kamiennego prawdopodobnie z wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka?) [zbiory MB; archiwum J. Libera].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1998 odkryto 8 stanowisk. Poza bliżej nieokreślonym śladem osadnictwa pradziejowego (odpadek krzemienny), pozostałe stanowiska na podstawie ułamków naczyń glinianych datowano na okres nowożytny (XVI-XIX w.) – w trzech rejonach zlokalizowano pozostałości po siedliskach, pozostałe to ślady osadnicze po bliżej nieokreślonej aktywności gospodarczej, np. związanej z uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną [NID, AZP obszar 91-84].

Pojawiające się w literaturze informacje o rzekomym istnieniu wsi już w 1534 i 1564 r. [Niedźwiedź 2003, 261-262] nie znajdują potwierdzenia źródłowego. Lipowiec nie pojawia się także w transakcjach majątkowych kanclerza Jana Zamoyskiego z Latyczyńskimi w 1604-1605 r. Pierwsza konkretna wzmianka o tej wsi pochodzi z 1643 r., kiedy wnuk wielkiego kanclerza, Jan „Sobiepan” Zamoyski zakupił od Zygmunta Latyczyńskiego część jego rodowych wsi Latyczyn, Chłopków, Czarnystok, Gorajec z Wolą i Wólką, Uście oraz właśnie Lipowiec [Stworzyński 1834, 15]. Zatem wieś musiała powstać na gruntach Czarnegostoku i Woli Gorajeckiej pomiędzy 1605 a 1643 rokiem.

Dobra ziemskie, w których później została założona wieś Lipowiec, od drugiej połowy XIV w. należały do szlacheckiego rodu Latyczyńskich herbu Hołobok. Posiadali oni wsie Latyczyn (stąd nazwisko), Chłopków, Czarnystok, Gorajec z Wolą oraz Uście, położone na pograniczu ziemi chełmskiej i województwa lubelskiego. Po krótkotrwałym okresie wzrostu znaczenia w pierwszej połowie XVI stulecia, pozycja Latyczyńskich stopniowo jednak słabła. Po ustanowieniu Ordynacji Zamojskiej w 1589 r. majątki tego rodu stały się więc celem ekspansji Zamoyskich. Po pierwszych nieudanych próbach jeszcze w końcu lat 80. XVI w., kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu w 1604 i 1605 r. udało się pozyskać od Latyczyńskich pewną część ich dóbr. Większe sukcesy w tym względzie odniósł dopiero kanclerski wnuk, Jan „Sobiepan” Zamoyski, późniejszy wojewoda sandomierski. W czerwcu 1643 r. za sumę 63.000 złp odkupił część powyżej wymienionych wsi od ówczesnego dziedzica Zygmunta Latyczyńskiego. W tej transakcji po raz pierwszy wymieniono wieś Lipowiec. Pod koniec tego samego roku, za sumę 55.000 złp, Zamoyski pozyskał drugą część gruntów i okolicznych lasów od innego współdziedzica, kasztelana kijowskiego Zbigniewa Gorajskiego [Stworzyński 1834, 15; Kupisz 2000, 180].

Po bezpotomnej śmierci Jana „Sobiepana” Zamoyskiego w 1665 r., o pozostałe po nim majątki rozgorzał ostry spór pomiędzy sukcesorami, siostrą Gryzeldą Konstancją Wiśniowiecką (matką późniejszego króla Michała Korybuta) i siostrzeńcem Stanisławem Koniecpolskim, synem drugiej siostry Joanny Barbary. Wkrótce do rywalizacji dołączył także daleki krewny z uboższej linii rodu, kasztelan lwowski Marcin Zamoyski, który z protekcji króla Jana III Sobieskiego uzyskał w 1674 i 1677 r. sejmowe potwierdzenie dziedzictwa Ordynacji. Ostatecznie w tym ostatnim roku została zawarta ugoda, w której Koniecpolski formalnie zrzekał się dóbr ordynackich, w tym Lipowca, na rzecz młodszej linii Zamoyskich, choć de facto dzierżył je do swej śmierci w 1682 r. „Tym tedy sposobem dobra wyżej rzeczone własnością Ordynacyi niezaprzeczoną zostały” [Stworzyński 1834, 16; PSB XIII, 527].

W 1684 r. już całość klucza latyczowskiego z Lipowcem stanowiła część Ordynacji. Dzierżawcą co najmniej od 1654 r. był najpierw zaufany klient Zamoyskich i Wiśniowieckich, chorąży bracławski Hieronim Franciszek Żaboklicki, a następnie do śmierci w 1706 r. jego syn Nikodem, późniejszy wojewoda podolski. Dzierżawcami dwóch innych części wsi w 1676 r. byli natomiast: podstoli nowogrodzki Bernard Głuszyński i ksiądz Gabriel Zajączkowski, proboszcz jarosławski. W latach 1721-1734 zaś jako dzierżawcę Gorajca, Czarnegostoku i Lipowca wymieniano podczaszego bracławskiego Aleksandra Młodeckiego [AGAD ASK 71, 115; APL KGKrasn. 2, k. 430, 12, k. 741-742; Bondyra 2020, 71, 74].

W ostatnich dekadach XVIII w. i pierwszych trzech XIX w. doszło do ostatecznego ukształtowania się gospodarstw rolnych (grunty były własnością Zamoyskich), których użytkownikami byli włościanie. Konsekwencją dysponowania nieruchomościami była konieczność uiszczania szeregu opłat i odrabiania pańszczyzny na rzecz Zamoyskich jako właścicieli.

Sytuacja w kwestiach własnościowych zmieniła się po ogłoszeniu przez rząd carski ukazów uwłaszczeniowych 2 marca 1864 r. Zapewnił on możliwość uzyskania gruntów na własność wszystkim tym, którzy do tej pory je użytkowali, jak również bezrolnym. W ten sposób pojawiła się pełnoprawna własność włościańska w Lipowcu. Struktura własności chłopskiej została ostatecznie określona z chwilą sporządzenia tabeli likwidacyjnej w dniu 28 czerwca 1866 r. Powstało 76 gospodarstw o powierzchni od 3 do 32,5 morgi. Należy dodać, że Zamoyscy na rzecz włościan z Lipowcu utracili 1464 morgi i 61 prętów ziemi (w tym 1334 morgi i 244 pręty użytków rolnych). Otrzymali za to odszkodowanie w wysokości 5023,33 rubla [APL, ZTL, sygn. 3399, passim; AOZ, sygn. 2943, passim].

Przyrost liczby mieszkańców w Lipowcu na przełomie XIX i XX w. spowodował powolny proces rozdrobnienia gruntów prywatnych posiadanych przez miejscowych włościan. Sytuacja ta miała również miejsce w okresie międzywojennym. Ostatecznie wpływ na ukształtowanie się struktury własnościowej miała reforma rolna z 6 września 1944 r. ogłoszona przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Nastąpiło wtedy odebranie rodzinie Zamoyskich resztek posiadanych majątków ziemskich w okolicach Lipowca. W ręce włościan przekazano grunty orne, zaś obszary leśne zostały upaństwowione. W ten sposób nastąpił kres istnienia Ordynacji będącej własnością Zamoyskich [Kozaczka, 152–161]. Pod koniec lat 40. XX w. w Lipowcu i Kolonii Lipowiec funkcjonowało łącznie 321 gospodarstw rolnych o areale od 0,4 do 14,3 hektara [APZ, Akta Gminy Tereszpol, sygn. 56, passim; sygn. 58, passim].

Kościół rzymskokatolicki

W 1654, 1676, 1733 i 1764 r. tutejsi katolicy należeli do parafii w Mokrym Lipiu, w diecezji chełmskiej [APL KGKrasn. 47, k. 385]. Z chwilą powstania Księstwa Warszawskiego wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujący Lipowiec przynależeli już do parafii Szczebrzeszyn dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. Około 1819 r. parafia ta została przeniesiona do dekanatu zamojskiego tejże diecezji. Taka organizacja dekanalna przetrwała aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. Posług religijnych mieszkańcom Lipowca udzielali proboszczowie, administratorzy i wikariusze parafii szczebrzeszyńskiej. Parafią w latach 1810–1918 kierowali następujący księża: Michał Siekierzyński (1810–1814), Józef Koźmian (1814–1823), Marcin Gosiewski (1825–1848), Marcin Stefański (1848–1852), Michał Lenkiewicz (1852–1864), Tomasz Garlicki (1865–1869), Adam Laskowski (1869–1871), Piotr Bychawski (1871–1877), Michał Bobrowski (1877–1881), Piotr Ozimiński (1881–1884), Ludwik Szumiata (1884–1887), Tomasz Torczyński (1887–1890), Jan Grabarski (1890–1913) i Andrzej Wadowski (1913–1918) [APZ, ASCPRK w Szczebrzeszynie, sygn. 1–45, passim; sygn. 1/1–1/25, passim; sygn. 2.4/84–2.4/133]. 10 lutego 1919 r. została erygowana parafia rzymskokatolicka w Tereszpolu. Jej świątynią parafialną została dotychczasowa cerkiew prawosławna w Tereszpolu (do 1875 r. cerkiew greckokatolicka). Świątynia była rekoncyliowana w 1918 r. i otrzymała wezwanie Matki Boskiej Częstochowskiej. Mieszkańcy Lipowca znaleźli się w jurysdykcji miejscowego proboszcza. Funkcję tę w pierwszym półwieczu istnienia parafii pełnili następujący księża: Antoni Kotyłło (1918–1919), Jan Jóźwiak (1919–1928), Julian Kiliński (1928–1944), Franciszek Sysa (1944–1947), Hieronim Świś (1947) i Feliks Gąska (1947–1968). W okresie międzywojennym początkowo parafia w Tereszpolu wchodziła w skład dekanatu szczebrzeszyńskiego diecezji lubelskiej. W latach 30. XX w. objęta została jurysdykcją dziekana zamojskiego. Przed wybuchem II wojny światowej na terenie parafii funkcjonowało Stowarzyszenie Żywego Różańca i Trzeci Zakon św. Franciszka [APZ, ASCPRK w Tereszpolu, sygn. 1–4, passim; Catalogus ecclesiarum 1920, 191–192; Catalogus ecclesiarum 1928, 77; Spis kościołów 1939, 218–219; Spis kościołów 1948, 154; https://www.pslava.info/TereshpolS_CerkPokrovy,100536.html [dostęp: 30.10.2024]. Drewniany kościół p.w. Miłosierdzia Bożego w Lipowcu wybudowano w 1984 roku.

Kościół greckokatolicki

Wyznawcy Kościoła greckokatolickiego zamieszkujący w Lipowcu w XVII i XVIII w. przynależeli do parafii greckokatolickiej (unickiej) w Czarnystoku, a następnie w Tereszpolu, w obrębie dekanatu szczebrzeskiego chełmskiej diecezji unickiej [Kołbuk 1998, 303]. Tak też było w 1810 r. W samym Tereszpolu zlokalizowana była świątynia parafialna pw. Opieki Najświętszej Marii Panny, zaś w Czarnystoku cerkiew filialna. Parafia w Tereszpolu kierowana była przez proboszczów i administratorów. Funkcję te w latach 1810–1875 pełnili: Antoni Teodorowicz (1810–1816), Stefan Lebedyński (1816–1821), Antoni Chodonowski (1821–1826), Eliasz Sajkiewicz (1826–1834), Demetriusz Zański (1834–1836) i Michał Bojarski (1836–1875). Parafia uposażona była gruntami o powierzchni przeszło 86 mórg. W pierwszej połowie XIX w. funkcjonowała cerkiew drewniana. Z powodu złego stanu technicznego na przełomie lat 40. i 50. XIX w. wniesiono cerkiew murowaną. Oddano ją do użytku w 1852 r. Następnie w latach 1855–1856 jej dach został pokryty blachą. Pod koniec lat 50. XIX w. w Lipowcu obecnych było 350 wyznawców Kościoła unickiego. W końcu grudnia 1865 r. parafia liczyła 1072 osoby (518 mężczyzn i 554 kobiety). Wierni Kościoła greckokatolickiego w Lipowcu nosili m.in. następujące nazwiska: Borsuk, Glina, Kur, Łagoźny, Łosiewicz, Mielnik, Nalepa, Namta, Ostasz, Pacyk, Pomainowski, Popko, Rapa, Rugała, Sirko, Skrzypa Sykała, Szabat, Szeptuch, Tałanda i Terejko. Funkcję psalmisty pełnili m.in. Stefan Radzik i Michał Radzik zaś obowiązki starosty cerkiewnego piastowała Jan Zubala. W maju 1875 r. nastąpił kres istnienia cerkwi greckokatolickiej w Tereszpolu. Stała się ona świątynią rosyjskiej Cerkwi prawosławnej [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 640, k. 115–115v; dieło 641, k. 1–1v; dieło 1175, k. 1–2v; APL, ChKGK, sygn. 226, s. 32, 53–54; sygn. 535, passim; ASCPGK w Tereszpolu, sygn. 1/50, passim; sygn. 1/51; sygn. 1/55, passim; sygn. 2.4/47, passim; sygn. 2.4/48, passim; Sęczyk, Duchowieństwo, 755].

Kościół prawosławny

W 1875 r. istniejąca parafia greckokatolicka w Tereszpolu została przekształcona w parafię prawosławną. Jej pierwszym proboszczem został dotychczasowy paroch unicki Michał Bojarski (1875–1878). Kolejnymi proboszczami parafii prawosławnej w Tereszpolu byli: Seweryn Mogilnicki (1878–1896), Bazyli Teodorowicz (1896–1905), Włodzimierz Łukasiuk (1905–1913), Emilian Lewicki (1913–1915) i Piotr Struk (1915–1918). Ten ostatni przebywał od czerwca 1915 r. na uchodźstwie w głębi Rosji. Parafia ta znajdowała się w strukturach: w latach 1875–1898 prawosławnego dekanatu zamojskiego diecezji chełmsko-warszawskiej; w latach 1899–1905 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmsko-warszawskiej, w latach 1905–1918 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmskiej. Parafia prawosławna w Tereszpolu przestała oficjalnie istnieć po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W latach 1875–1915 cerkiew prawosławną w Tereszpolu poddawano drobnym remontom. Największa inwestycja została przeprowadzono w 1884 r., kiedy wzniesiono ogrodzenie wokół cerkwi i dzwonnicy. W 1877 r. odnotowano w Lipowcu 166 wiernych wyznania prawosławnego. Liczba ta stopniowo wzrastała by osiągnąć w 1904 r. wartość 631 osób. Jednak przywiązanie większości parafian do prawosławia było iluzoryczne. Wierni Kościoła greckokatolickiego zmuszeni do przyjęcia prawosławia w 1875 r. po ogłoszeniu tzw. ukazu tolerancyjnego (30 kwietnia 1905 r.) bardzo szybko dokonali konwersji do Kościoła rzymskokatolickiego. W 1906 r. w Lipowcu odnotowano jedynie 114 osoby wyznania prawosławnego w Tereszpolu. Do wybuchu I wojny światowej stopniowo ubywało wyznawców prawosławia. W 1914 r., pomimo przyrostu demograficznego, odnotowano 112 osób prawosławnych w Lipowcu. Wkrótce (czerwiec 1915 r.) część z nich udała się na uchodźstwo w głąb Rosji. Pierwszy spis powszechny w Polsce z 1921 r. nie odnotował już obecności osób wyznania prawosławnego w Lipowcu [APL, KPCh, KV, sygn. 162, s. 113; sygn. 164, s. 108; sygn. 169, s. 82; sygn. 1004, s. 159; APZ, ASCPP w Tereszpolu, sygn. 1–35, passim; Skorowidz, IV, s. 137].

Wyznanie mojżeszowe (Żydzi)

W końcu drugiej połowy XIX w. w Lipowcu pojawiła się nieliczna społeczność wyznania mojżeszowego. Ich obecność była związana z działalnością handlową. W 1904 r. odnotowano obecność 10 osób narodowości żydowskiej. Analogiczną liczbę osób wyznania mojżeszowego odnotował pierwszy spis powszechny w Polsce w 1921 r. Wszystkie z nich zadeklarowały narodowość żydowską. Kres funkcjonowania ludności żydowskiej nastąpił w czasie II wojny światowej, kiedy zostali poddani eksterminacji przez okupanta niemieckiego [Spravochnaya, 175; Skorowidz, IV, 137].

Pierwsza placówka oświatowa, która pojawiła się w Lipowcu była prawosławną 1-klasową szkołą cerkiewno-parafialną założoną w 1893 r. przez władze rosyjskie. Jej nauczycielem w 1909 r. był Stepan Semeniuk. Funkcjonowała ona co najmniej do 1913 r. [APL, KPCh, KV, sygn. 169, s. 74; Pamyatnaya knizhka Lyublinskoy gubernii na 1910 god, 175]. Po opanowaniu terenów Lubelszczyzny przez wojska austro-węgierskie i ustanowieniu administracji okupacyjnej pojawiła się możliwość tworzenia m.in. szkół elementarnych z językiem polskim jako językiem nauczania. Taka też szkoła pojawiła się na podstawie decyzji władz okupacyjnych od roku szkolnego 1916/1917. Ta placówka oświatowa została przejęta przez polskie struktury oświatowe działające pod auspicjami Rady Regencyjnej z dniem 1 listopada 1917 r. Działała ona jako 1-klasowa elementarna publiczna szkoła koedukacyjna. Z dniem 1 września 1923 r. została przekształcona w szkołę 2-klasową. Od roku szkolnego 1929/1930 nadano jej status 2-klasowej placówki oświatowej z 2 etatami nauczycielskimi. 15 listopada 1937 r. 2-klasowa publiczna szkoła powszechna w Lipowcu została przekształcona w publiczną szkołę powszechną I stopnia. Do tej placówki oświatowej uczęszczały dzieci z Lipowca. W okresie międzywojennym na tym stanowisku pracowali m.in.: Bronisław Wojcieszko, Kazimiera Wojcieszko, Mikołaj Kuzycz-Berezowski i Helena Kuzyczowa [APZ, ISZ, sygn. 623, k. 68–68v]. W czasie okupacji niemieckiej w Lipowcu działała polska szkoła ludowa. Po wyzwoleniu, od września 1944 r., zdecydowano się na utworzenie szkoły 4-klasowej [APZ, ISZ, sygn. 524, k. 20; Akta gminy Tereszpol, sygn. 12, s. 3–4].

Pierwsze dane o liczbie ludności w Lipowcu Gorajeckim pochodzą z rejestru pogłównego z 1676 r. Wówczas było tu ogółem 275 poddanych obojga płci w trzech częściach dzierżawionych przez różnych szlachciców [AGAD ASK 71, 115]. Austriacki spis podatkowy z 1800 r. informuje z kolei, że w Lipowcu z Budziarzami i przysiółkiem Tałandy były 62 domy z 307 mieszkańcami [AN Kr., Teki Schneidera 1875, 211]. Natomiast w 1827 r. wieś liczyła 58 domów i 389 mieszkańców. W następnych latach liczba domów przejściowo zmalała i w 1844 r. funkcjonowały już tylko 44 domostwa. W połowie lat 60. XIX w. zaś odnotowano obecność 75 domów i 491 osób. Cztery dekady później dane urzędowe przynoszą informację o 108 domostwach i 874 mieszkańcach. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w wolnej Polsce w 1921 r. stwierdził obecność 138 domów i 769 mieszkańców. Zmniejszenie się liczby mieszkańców było przede wszystkim konsekwencją I wojny światowej i pojawiających się chorób epidemicznych. Podczas okupacji hitlerowskiej w 1943 r. w Lipowcu było 956 mieszkańców [APL, Marszałek Szlachty Guberni Lubelskiej, sygn. 167, s. 894–895; Tabella, t. 1, 269; Spravochnaya, 175; Skorowidz, IV, 147; Amtliches, 37; Osiński, Obwód, 332].

Podstawą egzystencji mieszkańców Lipowca w XVII i później było rolnictwo i w niewielkim stopniu hodowla. Inwentarze ordynackie z 1782, 1783 i 1789 r. informują o dość niskim wymiarze pańszczyzny, ze względu na słabą jakość gleb. Chłopi bowiem „pańszczyzny tygodniowej nie robią z przyczyny, że grunta ich są piaszczyste i kamieniste”. Z 21 gospodarstw ćwiertniczych zobowiązani byli jedynie do 10 dni pańszczyzny „czworgiem bydła” [wołów] w roku do folwarków w Gorajcu i Zwierzyńcu, w tym jednego dnia orki wiosną i dwóch jesienią oraz dwóch wożenia gnoju, a także 12 dni pańszczyzny pieszej. Powinność pańszczyźniana z 35 gospodarstw półćwiertniczych była o połowę niższa. Ponadto chłopi płacili czynsz i oddawali daninę w postaci kapłonów, kur, jajek i przędzy lnu. Mieli za to wolny dostęp do drewna w okolicznych lasach na opał i budowę „za asygnacjami [zezwoleniem] na potrzeby gospodarskie bez wszelkiej opłaty” [APL AOZ 137, 16-20, 23; Statuta 51]. W tym czasie nie funkcjonowały tu obiekty o charakterze przemysłowym. Inwentarz z 1724 r. wykazywał jedynie istnienie karczmy przy trakcie do Szczebrzeszyna [Stworzyński 1834, 137, 256].

W XIX w. we wsi funkcjonowali także przedstawiciele zawodów rzemieślniczych, związanych z potrzebami rolnictwa, np. kowalami w okresie międzywojennym był Antoni Majewski, Michał Skura, Andrzej Bogdanowicz i Michał Bogdanowicz [APL, AOZ, sygn. 8677, passim; sygn. 14766, passim; APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 1, s. 21–27].

W Lipowcu zachowała się figura kamienna (pokryta niebieską farbą) pochodząca z początku XX w. zwieńczona krzyżem żelaznym z wizerunkiem ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa [file:///C:/Users/User/Downloads/gminna-ewidencja-zabytkow-dokument-zabytkow-nieruchomych%20(1).pdf dostęp: 31.10.2024]].