Przejdź do treści

Bukownica

    Herb gminy
    Tereszpol.

    Bukownica

    Powiat: biłgorajski

    Gmina: Tereszpol

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Tereszpol-Zaorenda.

    Nazwa, przynależność administracyjna

    Nazwa miejscowości pochodzi od drzewostanu bukowego, porastającego okoliczne lasy ordynackie.

    Proces tworzenia wsi Bukownica rozpoczął się jeszcze w XVIII w. Na austriackiej mapie F. von Miega z 1779-1783 występuje Mokra Bukownica i Sucha Bukownica. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. obie znalazły się na terytorium państwa austriackiego.

    Bukownica na mapie F. v. Miega z 1779-83 r. (Galizien und Lodomerien (1779-1783) – First Military Survey Arcanum Maps)

    Taki stan przetrwał do końca 1809 r. Z początkiem 1810 r. Bukownica znalazła się na terytorium powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego wchodzącego w skład Księstwa Warszawskiego. Po utworzeniu gmin dominialnych na tym terenie funkcjonująca już wtedy wieś Bukownica, składająca się z kilkunastu gospodarstw, została włączona do gminy dominialnej Zwierzyniec (wchodzącej w skład dóbr Ordynacji Zamoyskich) obwodu zamojskiego (powiatu zamojskiego od 1842 r.) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). Taki stan przynależności terytorialnej przetrwał do 1864 r., czyli do chwili wprowadzenia ukazów uwłaszczeniowych. Właśnie na ich podstawie doszło do powstania nowej organizacji gminnej. Spowodowało to zmiany terytorialne. Bukownica została przydzielona od 1864 r. do gminy Tereszpol funkcjonującej na terenie powiatu zamojskiego guberni lubelskiej. Trzy lata później wprowadzono nowy podział administracyjny Królestwa Polskiego na powiaty i gubernie. Nie wpłynął on na przynależność powiatową i gubernialną wsi Bukownica. Stan ten przetrwał do połowy września 1913 r. Od 14 września 1913 r. Bukownica znalazła się w granicach guberni chełmskiej bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej. We wrześniu 1915 r. austro-węgierskie władze okupacyjne przywróciły podział przynależności administracyjno-terytorialnej sprzed 14 września 1913 r. [APL, AOZ, sygn. 2920, k. 1v; DPKP, 66; Spravochnaya, 232; Osiński, Obwód, 45].

    Od początku istnienia II Rzeczypospolitej Bukownica znajdowała się na terenie powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. W związku z przeprowadzeniem w 1933 r. reformy samorządu terytorialnego ustalono podział gmin na gromady. Powstała gromada Bukownica (w jej skład weszły: Bukownica wieś, Bukownica Wapniarka, Bukownica stacja kolejowa, Brodziaki gajówka, Dęblinki gajówka, Wolaniny wieś i Ratwica wieś), która wchodziła w skład gminy Tereszpol powiatu zamojskiego. Jesienią 1939 r., po ustanowieniu niemieckich władz okupacyjnych, Bukownica wraz z gminą Tereszpol znalazła się w powiecie biłgorajskim w dystrykcie lubelskim. Po wyzwoleniu w końcu lipca 1944 r. przywrócono podział administracyjny sprzed 1 września 1939 r.

    Władze komunistyczne w 1954 r. podjęły decyzję o likwidacji gmin, wprowadzając podział powiatów na gromady. Bukownica wieś i Bukownica Wapniarka weszły w skład gromady Tereszpol-Zaorenda powiatu zamojskiego województwa lubelskiego. Z dniem 1 stycznia 1955 r. Bukownica wraz z gminą Tereszpol-Zaorenda została przeniesiona do powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1973 r. Zlikwidowano wtedy gromady i przywrócono gminy. W ten sposób Bukownica znalazła się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Dwa lata później zlikwidowano powiaty i Bukownica znalazła się na terytorium gminy Tereszpol województwa zamojskiego. 24 czerwca 1976 r. została zlikwidowana gmina Tereszpol a Bukownica została włączona do gminy Biłgoraj. Z dniem 1 stycznia 1984 r. trafiła do reaktywowanej gminy Tereszpol. Taka przynależność miejscowości przetrwała do końca 1998 r. W wyniku przeprowadzonej reformy administracyjno-terytorialnej znalazła się w gminie Tereszpol powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 6; „LDW” 1933, nr 22, s. 447; Amtliches, 37; „DUWRNL” 1954, nr 15, s. 59; 1972, nr 12, s. 174; „DUPRL” 1954, nr 40, poz. 252, s. 417; 1976, nr 24, poz. 143, s. 243; 1983, nr 70, poz. 314, s. 899].

    Bukownica-widok na wieś. Fot. Krzysztof Latawiec\

    Mikrotoponimia

    Antroponimia

    W latach 40. XIX w. gospodarstwa chłopskie były użytkowane przez osoby noszące następujące nazwiska: Bogdanowicz, Bździuch, Łubiarz (2 rodziny), Margol (2), Obszański (2), Paczos, Pieczykolan (5), Roguszewski, Rug, Sobań, Szabat i Wolanin [APL, AOZ, sygn. 2850, k. 11v–12, 16v–17].

    Na mocy aktu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarstwa otrzymali włościanie noszący następujące nazwiska: Kulik, Łubiarz (2 rodziny), Margol (2), Marzec, Obszański (2), Osmulski, Paczos (2), Paluch, Pieczykolan (5), Rug, Sobań, Szabat i Wierzbicki.

    Pod koniec lat 40. XX w. w Bukownicy funkcjonowało 50 gospodarstw rolnych o areale od 1,5 do 19,1 hektara. Stanowiły one własność właścicieli noszących następujące nazwiska: Bogdanowicz (3 rodziny), Bury, Czerwonka, Kapuśniak (2), Kiełbus, Kołodziej (2), Kost, Łubiarz (6), Obrzyński (8), Paczos (2), Palikot, Paluch (5), Pieczykolan (9), Rapa (4), Róg, Rudy, Rybak i Stręciwilk [APZ, Akta gminy Tereszpol, sygn. 57, passim].

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    W roku 1974 na polu ornym znaleziono siekierę krzemienną z późnego neolitu (kultura amfor kulistych) [Głosik 1983, 232 – tam: Bukownica Mała; archiwum PMA].

    W trakcie systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2001 odkryto 2 stanowiska – śladowe (odłupek krzemienny) z bliżej nieznanego okresu pradziejów oraz pozostałości po osadzie (siedlisku? – ceramika naczyniowa) z okresu nowożytnego (XVIII-XIX w.) [NID, AZP obszar 92-84].

    Siekiera krzemienna z okresu późnego neolitu (kultura amfor kulistych) [archiwum PMA].

    Pierwsza wzmianka o osadzie

    Nazwa okolicy zwanej Bukownica pojawiła się w źródłach w drugiej połowie XVIII w. Austriacka wojskowa mapa topograficzna F. von Miega z 1779-83 r. ukazuje dwie drobne grupy zabudowań włościańskich na południe od lasu zwanego Mały Susiec i od pół Gliniska. Te skupiska domostw, nazwane na mapie Suche Bukownica i Mokre Bukownica, oddzielone były od Tereszpola śródleśnymi bagnami Trzymadla [Galizien und Lodomerien (1779–1783) – First Military Survey | Arcanum Maps]. Bukownica, jeszcze jako przysiółek Tereszpola, została uwzględniona w inwentarzu ordynackim z 1836 r. wraz z Panasówką, Szozdami i folwarkiem Poręby [APL AOZ 8999, passim]. Dopiero na Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego z 1839-46 r. oznaczona została jako odrębna wieś [TKKP126K_Kol.VI_Sek.XI_APP_Sygn._M.Pol._47_(VI-XI).jpg (15892×12163); Czopek 1988, 163].

    Właściciele

    Wieś Bukownica powstała na gruntach należących do Ordynacji Zamojskiej. Grunty należały do rodziny Zamoyskich, zaś jedynie ich użytkownikami byli włościanie. Konsekwencją dysponowania nieruchomościami była konieczność uiszczania szeregu opłat i odrabiania pańszczyzny na rzecz właścicieli. Pod koniec lat 40. XIX w. odnotowano 21 gospodarstw o powierzchni od 3 do 23 mórg.

    Sytuacja zmieniła się po ogłoszeniu przez rząd carski ukazów uwłaszczeniowych 2 marca 1864 r. Zapewnił on możliwość uzyskania gruntów na własność wszystkim tym, którzy do tej pory je użytkowali, jak również bezrolnym. W ten sposób pojawiła się pełnoprawna własność włościańska w Bukownicy. Struktura własności chłopskiej została ostatecznie określona z chwilą sporządzenia tabeli likwidacyjnej w dniu 18 maja 1868 r. Powstało 21 gospodarstw o powierzchni od 3 do 29 mórg. Należy dodać, że Zamoyscy na rzecz włościan z Bukownicy utracili 380 mórg i 244 pręty ziemi. Otrzymali za to odszkodowanie w wysokości 2836,33 rubla. W związku z błędami pomiarowymi popełnionymi podczas przekazywania ziemi włościanom 15 lipca 1870 r. dokonano nieznacznej korekty. Ostatecznie powierzchnia wszystkich gospodarstw chłopskich w Bukownicy wyniosła 394 morgi i 52 pręty [APL, ZTL, sygn. 3343, passim].

    Przyrost liczby mieszkańców w Bukownicy na przełomie XIX i XX w. spowodował powolny proces rozdrobnienia gruntów prywatnych posiadanych przez miejscowych włościan. Sytuacja ta również miała miejsce w okresie międzywojennym. Ostatecznie wpływ na ukształtowanie się struktury własnościowej miała reforma rolna z 6 września 1944 r. ogłoszona przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Nastąpiło wtedy odebranie rodzinie Zamoyskich resztek posiadanych majątków ziemskich w okolicach Bukowca. W ręce włościan przekazano grunty orne, zaś obszary leśne zostały upaństwowione. W ten sposób nastąpił kres istnienia Ordynacji będącej własnością Zamoyskich [Kozaczka, 152–161].

    Stosunki etniczne i wyznaniowe

    Kościół rzymskokatolicki

    Z chwilą powstania Księstwa Warszawskiego wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujący Bukownicę, będący wiernymi parafii Górecko, znaleźli się w strukturach dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. W zakresie przynależności parafialnej nie nastąpiły zmiany nawet w okresie przekształceń administracyjnych na szczeblu dekanatów (Górecko znalazło się w składzie dekanatu biłgorajskiego w latach 1867–1918) i parafii po upadku powstania styczniowego [APL, ASCPRK w Gorecko, sygn. 1–99, passim; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–41, passim]. Posług religijnych mieszkańcom Bukownicy do 1865 r. udzielali członkowie zakonu franciszkanów, którzy zajmowali stanowiska proboszczów w Górecku. Byli to m.in. Sykstus Utkowski, Fidelis Brudnicki, Tomasz Wyszkowski i Teodor Kryszewski [APL, ASCPRK w Gorecku, sygn. 51, s. 142]. Od 1865 r. funkcję tę sprawowali następujący księża: Franciszek Klicki (1865–29 I 1899) i Wiktoryn Polikarp Kwarciński (1899–1918) [AAL, KGL, sygn. Rep 60 VI B 83, k. 6–6v, 9; APZ, ASCPRK w Górecku, sygn. 1–45, passim].

    10 lutego 1919 r. została erygowana parafia rzymskokatolicka w Tereszpolu. Jej świątynią parafialną została dotychczasowa cerkiew prawosławna w Tereszpolu (do 1875 r. cerkiew greckokatolicka). Świątynia była rekoncyliowana w 1918 r. i otrzymała wezwanie Matki Boskiej Częstochowskiej. Mieszkańcy Bukownicy znaleźli się w jurysdykcji proboszcza tereszpolskiego. Ostatnią funkcję w pierwszym półwieczu istnienia parafii pełnili następujący księża: Antoni Kotyłło (1918–1919), Jan Jóźwiak (1919–1928), Julian Kiliński (1928–1944), Franciszek Sysa (1944–1947), Hieronim Świś (1947) i Feliks Gąska (1947–1968). Przed wybuchem II wojny światowej na terenie parafii funkcjonowało Stowarzyszenie Żywego Różańca i Trzeci Zakon św. Franciszka [APZ, ASCPRK w Tereszpolu, sygn. 1–4, passim; Catalogus ecclesiarum 1920, 191–192; Catalogus ecclesiarum 1928, 77; Spis kościołów 1939, 218–219; Spis kościołów 1948, 154; https://www.pslava.info/TereshpolS_CerkPokrovy,100536.html [dostęp: 30.10.2024].

    Kościół greckokatolicki

    Wyznawcy Kościoła greckokatolickiego zamieszkujący w Bukownicy przynależeli do parafii greckokatolickiej (unickiej) w Tereszpolu, która w 1810 r. znalazła się w granicach chełmskiej diecezji unickiej wchodząc w skład dekanatu szczebrzeskiego. W samym Tereszpolu zlokalizowana była świątynia parafialna pw. Opieki Najświętszej Marii Panny, zaś w Czarnystoku cerkiew filialna. Parafia kierowana była przez proboszczów i administratorów. Funkcje te w latach 1810–1875 pełnili: Antoni Teodorowicz (1810–1816), Stefan Lebedyński (1816–1821), Antoni Chodonowski (1821–1826), Eliasz Sajkiewicz (1826–1834), Demetriusz Zański (1834–1836) i Michał Bojarski (1836–1875). Parafia uposażona była gruntami o powierzchni przeszło 86 mórg. W pierwszej połowie XIX w. funkcjonowała cerkiew drewniana. Z powodu złego stanu technicznego na przełomie lat 40. i 50. XIX w. wniesiono świątynię murowaną. Oddano ją do użytku w 1852 r. Następnie w latach 1855–1856 jej dach został pokryty blachą. Pod koniec lat 50. XIX w. w Bukownicy obecnych było 8 wyznawców Kościoła unickiego. W końcu grudnia 1865 r. parafia liczyła 1072 osoby (518 mężczyzn i 554 kobiety). Funkcję psalmisty pełnili m.in. Stefan Radzik i Michał Radzik, zaś obowiązki starosty cerkiewnego piastował Jan Zubala. W maju 1875 r. nastąpił kres istnienia cerkwi greckokatolickiej w Tereszpolu. Stała się ona świątynią rosyjskiej Cerkwi prawosławnej [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 640, k. 115–115v; dieło 641, k. 1–1v; dieło 1175, k. 1–2v; APL, ChKGK, sygn. 226, s. 32, 53–54; sygn. 535, passim; ASCPGK w Tereszpolu, sygn. 2.4/48, s. 15; Sęczyk, Duchowieństwo, 755].

    Kościół prawosławny

    W 1875 r. istniejąca parafia greckokatolicka w Tereszpolu została przekształcona w parafię prawosławną. Jej pierwszym proboszczem został dotychczasowy paroch unicki Michał Bojarski (1875–1878). Kolejnymi proboszczami parafii prawosławnej w Tereszpolu byli: Seweryn Mogilnicki (1878–1896), Bazyli Teodorowicz (1896–1905), Włodzimierz Łukasiuk (1905–1913), Emilian Lewicki (1913–1915) i Piotr Struk (1915–1918). Ten ostatni przebywał od czerwca 1915 r. na uchodźstwie w głębi Rosji. Parafia ta znajdowała się w strukturach: w latach 1875–1898 prawosławnego dekanatu zamojskiego diecezji chełmsko-warszawskiej; w latach 1899–1905 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmsko-warszawskiej, w latach 1905–1918 prawosławnego I dekanatu biłgorajskiego diecezji chełmskiej. Parafia prawosławna w Tereszpolu przestała oficjalnie istnieć po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W latach 1875–1915 cerkiew prawosławną w Tereszpolu poddawano drobnym remontom. Największa inwestycja została przeprowadzono w 1884 r., kiedy wzniesiono ogrodzenie wokół cerkwi i dzwonnicy. W 1877 r. w Bukownicy odnotowano 13 wiernych wyznania prawosławnego. Liczba ta niewiele wzrosła przez następne ćwierć wieku, osiągając w 1904 r. wartość 19 osób. Jednak przywiązanie parafian do prawosławia było iluzoryczne. Wierni Kościoła greckokatolickiego zmuszeni do przyjęcia prawosławia w 1875 r. po ogłoszeniu tzw. ukazu tolerancyjnego (30 kwietnia 1905 r.) bardzo szybko dokonali konwersji do Kościoła rzymskokatolickiego. W 1906 r. nie odnotowano jakiejkolwiek osoby wyznania prawosławnego w Bukownicy [APL, KPCh, KV, sygn. 162, s. 113; sygn. 164, s. 108; sygn. 1004, s. 159; APZ, ASCPP w Tereszpolu, sygn. 1–35, passim].

    Oświata

    Po opanowaniu terenów Lubelszczyzny przez wojska austro-węgierskie i po ustanowieniu administracji okupacyjnej pojawiła się możliwość tworzenia m.in. szkół elementarnych z językiem polskim jako językiem nauczania. Taka też szkoła pojawiła się na podstawie decyzji władz okupacyjnych od roku szkolnego 1916/1917. Ta placówka oświatowa została przejęta przez polskie struktury oświatowe działające pod auspicjami Rady Regencyjnej z dniem 1 listopada 1917 r. Działała ona jako 1-klasowa elementarna publiczna szkoła koedukacyjna. 15 listopada 1937 r. 1-klasowa publiczna szkoła powszechna w Bukownicy została przekształcona w publiczną szkołę powszechną I stopnia. Do tej placówki oświatowej uczęszczały dzieci z: Bukownicy, Małej Bukownicy, Ratwicy i Wolanin. Szkoła posiadała jeden etat nauczycielski. W okresie międzywojennym na tym stanowisku pracowali m.in.: Irena Kalinowska, Jadwiga Raabe-Jemielewska, Waleria Serbeńska, Józef Maria Sobiesiński i Maria Wolicka [APZ, ISZ, sygn. 315, passim]. W czasie okupacji niemieckiej w Tereszpolu-Zaorendzie działała polska szkoła ludowa. Po wyzwoleniu, od września 1944 r., zdecydowano się na utworzenie szkoły 4-klasowej. Następnie dzieci kontynuowały naukę w szkoły zbiorczej w Tereszpolu, [APZ, ISZ, sygn. 524, k. 20; Akta gminy Tereszpol, sygn. 12, s. 1].

    Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach

    Pierwsze dane o liczbie ludności w Bukowcu pochodzą z 1864 r. Wtedy wieś liczyła 22 domy i 178 mieszkańców. Cztery dekady później dane urzędowy przynoszą informację o 18 domostwach i 265 mieszkańcach. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w wolnej Polsce w 1921 r. stwierdził obecność 63 domów i 341 mieszkańców. Podczas okupacji hitlerowskiej w 1943 r. w Bukowcu było 530 mieszkańców [Spravochnaya, 174–175; Skorowidz, IV, 147; Amtliches, 37; Osiński, Obwód, 332].

    W Bukownicy pierwotnie pojawili się tzw. budziarze. Dopiero na początku XIX w. rozpoczął się proces osadniczy. Każdy z osadników otrzymywał od 12 do 20 mórg gruntu przeznaczonego do uprawy. W skład nadziału wchodziły grunty orne i łąki. Takie działania doprowadziły do funkcjonowania 21 gospodarstw rolnych w połowie XIX w. Podstawą egzystencji mieszkańców Bukownicy w XIX i XX w. było rolnictwo. Ze względu na dość słabe gatunkowo ziemie dominowały uprawy zbóż nie wymagających dobrych gleb. W mniejszym stopniu zajmowano się hodowlą zwierząt (jedynie na własne potrzeby). Należy dodać, że w Bukownicy od początku XX w. funkcjonowała wapniarka (działała również w okresie międzywojennym) [APL, AOZ, sygn. 833, passim; sygn. 10642, passim].

    Zabytki i obiekty przyrodnicze

    W Bukownicy zachowały się 4 figury kamienne z początku XX w. Ich powstanie związane jest z ogłoszeniem ukazu tolerancyjnego, który umożliwił dokonanie zmiany z wyznania prawosławnego na inne chrześcijańskie (głównie rzymskokatolickie). Trzy figury (pokryte są białą farbą) zwieńczone są krzyżem z wizerunkiem ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa. Ostatnią figurę stanowi krzyż kamienny również z wizerunkiem ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa pochodzący z 1911 r. [file:///C:/Users/User/Downloads/gminna-ewidencja-zabytkow-dokument-zabytkow-nieruchomych%20(1).pdf dostęp: 31.10.2024]].

    Krzyż z 1911 roku. Fot. Krzysztof Latawiec.

    Ważne wydarzenia

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci