Kąkolewnica.
Kąkolewnica
start
Powiat: radzyński
Gmina: loco
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
GMINA KĄKOLEWNICA
(najważniejsze aktywne strony WWW informujące o funkcjonowaniu gminy, życiu jej mieszkańców, historii i walorach turystycznych)
Dostęp 31 maj- 4 czerwiec 2024 r.
Uwagi porządkowe: 22. 08. 2023 roku na stronie https://kakolewnica.lublin.pl/ pojawiła się następująca informacja: „Zapraszamy na nową stronę internetową Gminy Kąkolewnica, na której znajdują się najnowsze informacje, komunikaty dotyczące gminy czy nagrania z sesji Rady Gminy”. Nowa strona znajduje się pod adresem: www.kakolewnica.pl. Ostatni news na starej stronie gminy pochodzi z 09.08.2023 roku. Niezależnie od tego w poniższej netotece Czytelnicy, w zakresie niektórych ważnych dla całościowego obrazu gminy kwestii, będą też odsyłani na wciąż dostępną starszą stronę. W przygotowaniu netoteki gminy i wchodzących w jej skład miejscowości wynika z faktu, że od 1 stycznia 2011 r. Gmina Kąkolewnica Wschodnia nosi nazwę „Kąkolewnica”.
INFORMACJE OGÓLNE
Gmina Kąkolewnica – mapa strony: Lista wiadomości – Aktualności ; Informacje o gminie (na nowej stronie aktywne są ograniczone w treściach zakładki: Historia gminy (dość lakoniczna informacja), Sołectwa i sołtysi , Organizacje pozarządowe oraz Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej . Lakoniczne (kontaktowe) informacji przynoszą następujące zakładki: Oświata, Kultura, Sport, Kościoły. Stąd informacje /adresy stron WWW związane z tymi aspektami funkcjonowania gminy mają inne pochodzenie, często przywołują treści ze starej strony Gminy Kąkolewnica. Pozostałe elementy strony są standardowe: Urząd Gminy ; Władze gminy z zakładkami Wójt Gminy, Sekretarz Gminy, Skarbnik Gminy, Rada Gminy, Komisje Rady Gminy oraz Struktura organizacyjna rady Gminy); Inwestycje gminne (wykaz od 2019 roku); Informator gminny („Informator Gminy Kąkolewnica”, dostępne w pdf dwa zeszyty z grudnia 2023 roku (Gmina w okresie 2018-2023) oraz z marca 2024 br. (Gmina w okresie 2019-2023) ; Kontakt https://kakolewnica.pl/kontakt
Dużo aktualnych informacji dotyczących gminy i Urzędu Gminy znajduje się na stronach Biuletynu Informacji Publicznej (BIP) w tym uchwały Rady Gminy od 2002 roku.
Informacje o gminie na stronie powiatu Radzyń Podlaski
STRATEGIA ROZWOJU GMINY KĄKOLEWNICA NA LATA 2015-2023 (plik pdf)
STRATEGIA ROZWOJU GMINY KĄKOLEWNICA WSCHODNIA NA LATA 2008-2015 (plik pdf)
STRATEGIA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I KOMUNIKACJI MARKI GMINY KĄKOLEWNICA NA LATA 2011-2015 (plik pdf)
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Kąkolewnica (plik pdf)
Statut Gminy Kąkolewnica Wschodnia (z 2009 roku, plik pdf)
Rada Gminy Kąkolewnica – transmisje z sesji Rady (od listopada 2018 roku do dzisiaj)
Uchwały Rady Gminy (od 2002 roku)
Protokoły sesji Rady Gminy (2018-2021)
GMINA WIEJSKA Kąkolewnica dane GUS (plik pdf)
RAPORT O STANIE GMINY KĄKOLEWNICA ZA ROK 2019 (plik pdf)
RAPORT O STANIE GMINY KĄKOLEWNICA za 2020 r. (plik pdf)
Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Kąkolewnica na lata 2017 – 2023 (projekt) (plik pdf)
Strategia Rozwoju Ponadlokalnego Doliny Krzny 2022 – 2030 (plik pdf)
Wsie i sołectwa Gminy Kąkolewnica (plik pdf). Na terenie gminy znajduje się 20 wsi: Brzozowica Duża, Brzozowica Mała, Grabowiec, Jurki, Kąkolewnica, Kąkolewnica Południowa, Kąkolewnica Północna, Kąkolewnica Wschodnia, Lipniaki, Miłolas, Mościska, Olszewnica, Polskowola, Rudnik, Sokule, Turów, Wygnanka, Zosinowo, Żakowola Poprzeczna, Żakowola Radzyńska i Żakowola Stara.
Wykaz sołectw gminy Kąkolewnica Wschodnia (plik pdf)
Sołectwa i sołtysi w gminie Kąkolewnica
Wykaz miejscowości (szczegółowy z częściami wsi i przysiółkami)
Wieś Kąkolewnica Do końca 2010 roku były to cztery wsie: Kąkolewnica Wschodnia, Kąkolewnica Południowa, Kąkolewnica Północna i Rudnik, z których Kąkolewnica Wschodnia stanowiła siedzibę gminy. 1 stycznia 2011 wszystkie cztery wsie połączono w jedną o nazwie Kąkolewnica
Wieś Brzozowica Duża w liczbach
S T A T U T SOŁECTWA BZOZOWICA DUŻA (plik pdf)
Wieś Brzozowica Mała w liczbach
Grabowiec (wieś w powiecie radzyńskim)
Wieś Żakowola Poprzeczna w liczbach
Wieś Żakowola Radzyńska w liczbach
Wieś Żakowola Stara w liczbach
Żakowola Stara (historia)
AKTUALNOŚCI
Kąkolewnica- info (najlepsze źródło pozyskiwania bieżących informacji o życiu gminy, ze sporą ilością fotografii i filmów)
„Słowo Podlasia” z tagiem Kąkolewnica
Tygodnik Lokalny „Wspólnota Radzyńska” z tagiem Kąkolewnica
Polskie Radio Lublin wyniki szukania dla „Kąkolewnica”
„Dziennik Wschodni” https://www.dziennikwschodni.pl/szukaj.html?search=K%C4%85kolewnica Wyniki wyszukiwania: Kąkolewnica
Iledzisiaj.pl z tagiem Kąkolewnica
Lublin112pl. tag Kąkolewnica
Podlasie24.pl tag Kąkolewnica
Podlaski.info tag Kąkolewnica
„Słowo Podlasia” tag Kąkolewnica
„Podlasianin” tag Kąkolewnica
Biuletyn Informacyjny Gminy Kąkolewnica „DoNas” lipiec 2016, ss.8 Adres wskazany jako przykład, pozostałe zeszyty dostępne online w Bialskiej Bibliotece Cyfrowej (numery od 1 z 1990 roku do końca 2018 r.)
Gmina Kąkolewnica : biuletyn informacyjny Nr 1 (2011)
STOWARZYSZENIA I FUNDACJE
Koło Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta w Kąkolewnicy
STRATEGIA ROZWOJU LOKALNEGO KIEROWANEGO PRZEZ SPOŁECZNOŚĆ (plik pdf)
Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kąkolewnicy
Bank Spółdzielczy w Trzebieszowie Oddział Kąkolewnica
Ochotnicza Straż Pożarna Brzozowica Duża
Ochotnicza Straż Pożarna w Brzozowicy Dużej
Ochotnicza Straż Pożarna w Brzozowicy Dużej na fb
Ochotnicza Straż Pożarna Grabowiec na fb
Ochotnicza Straż Pożarna w Grabowcu
Ochotnicza Straż Pożarna Turów na fb
Ochotnicza Straż Pożarna Wygnanka
Ochotnicza Straż Pożarna w Wygnance
Ochotnicza Straż Pożarna w Żakowoli Starej
Ochotnicza Straż Pożarna Żakowola Stara
Ochotnicza Straż Pożarna w Żakowoli Starej na fb
Ochotnicza Straż Pożarna w Kąkolewnicy
Ochotnicza Straż Pożarna z Mościsk
Koło Gospodyń Wiejskich w Wygnance
Koło Gospodyń Wiejskich „Jarzębina” w Brzozowicy Dużej
Koło Gospodyń Wiejskich w Grabowcu
Koło Gospodyń Wiejskich „Kąkolewianki” w Kąkolewnicy ul. Południowa
Koło Gospodyń Wiejskich w Kąkolewnicy
Lipowe Zacisze KGW – Koło Gospodyń Wiejskich w Lipniaku
Lipowe Zacisze KGW – Koło Gospodyń Wiejskich w Lipniaku na fb
Koło Gospodyń Wiejskich „Olszanki” w Olszewnicy
Koło Gospodyń Wiejskich „Olszanki”
Koło Gospodyń Wiejskich w Polskowoli
Koło Gospodyń Wiejskich w Turowie
Koło Gospodyń Wiejskich w Żakowoli Starej
Istnieją także KGW w: Koło Gospodyń Wiejskich w Rudniku oraz Koło Gospodyń Wiejskich Jurek, patrz np. ” Z ogrodu na stół” – spotkanie Kół Gospodyń Wiejskich w Wygnance ; Spotkanie kół gospodyń wiejskich z gm. Kąkolewnica w Brzozowicy Małej
OŚWIATA (informacje pochodzą także ze starej strony z 2011 r.):
Zespół Oświatowy w Kąkolewnicy
Zespół Oświatowy w Brzozowicy Dużej
ZO w Brzozonicy Dużej (z zakładką „historia szkoły” )
Szkoła Podstawowa im. Ks. Lucjana Niedzielaka i samorządowe przedszkole w Polskowoli
Zespół Oświatowy w Polskowoli (utworzony w 2005 roku)
Szkoła Podstawowa w Żakowoli Poprzecznej
Historia Szkoły Podstawowej w Żakowoli
KULTURA:
Gminny Ośrodek Kultury w Kąkolewnicy (strona główna w budowie). Gminny Ośrodek Kultury w Kąkolewnicy jest organizatorem cyklicznej imprezy pt. Wojewódzkie Spotkania Kabaretowe „Kąkolewisko”, patrz np. XXI WOJEWÓDZKIE SPOTKANIA KABARETOWE „KĄKOLEWISKO” W KĄKOLEWNICY ;
Ostatnie Kąkolewisko XXII Wojewódzkie Spotkania Kabaretowe „Kąkolewisko”
Gminny Ośrodek Kultury w Kąkolewnicy . Z jego działalnością oraz z funkcjonowaniem gminnych Kół Gospodyń Wiejskich wiąże się aktywność następujących zespołów śpiewaczych: Zespół „Kalina” z Wygnanki; Zespół „Wrzos” z Kąkolewnicy; Zespół „Brzozowianki” z Brzozowicy Dużej; Zespół „Tęcza” z Brzozowicy Małej; Zespół „Zorza” z Polskowoli; Zespół „Niezapominajki” z Turowa; Zespół „Podlasianki” z Lipniaka; Zespół „Różanki” z Żakowoli Starej. Patrz np. : Regionalny Przegląd Kapel i Śpiewaków Ludowych W Kąkolewnicy śpiewali na ludowo ; Jubileusz XV-lecia działalności zespołu śpiewaczego „Brzozowianki” z Brzozowicy Dużej ; Kalina ma 10 lat ; ; Zespół śpiewaczy „Zorza” z Polskowoli obchodzi w tym roku Jubileusz X-lecia istnienia zespołu.
Aktywnie z Gminnym Ośrodkiem Kultury współpracują Koła Gospodyń Wiejskich, współorganizując wiele cyklicznych imprez np. Festiwal Pierogów, czy biorąc udział w konkursach „Nasze kulinarne dziedzictwo” na najlepszy polski regionalny produkt żywnościowy, które organizuje Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego.
Patrz np. Kąkolewnickie przepisy kulinarne
W szkołach gminnych istnieją: Szkolne koło teatralne „GAZA” z Zespołu Oświatowego w Kąkolewnicy
Kabaret „Olszyna” ze Szkoły Podstawowej w Olszewnicy
Gminna Biblioteka Publiczna w Kąkolewnicy (z filiami wBrzozowicy Dużej, Polskowoli, Olszewnicy i w Turowie)
ŻYCIE RELIGIJNE
Parafia Św. Filipa Neri, Kąkolewnica (Dekanat międzyrzecki)
Parafia św. Świętego Filipa Neri
Parafia św. Świętego Filipa Neri w Kąkolewnicy
Parafia Świętego Maksymiliana Kolbe w Brzozowicy Dużej
Parafia Świętego Maksymiliana Kolbe w Brzozowicy Dużej (strona diecezji)
Parafia św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Polskowoli
Parafia Św. Jana Apostoła i Ewangelisty, Polskowola
Parafia Św. Jana Apostoła i Ewangelisty, Polskowola (strona diecezji)
Kościół parafialny pw. św. Antoniego Padewskiego
ZABYTKI I TURYSTYKA KULTUROWA
Uroczysko Baran – Mały Katyń – miejsce zbrodni dokonanej przez NKWD
Zespół kościoła parafialnego pw. Św. Filipa Nerii w Kąkolewnicy Wschodniej, (ze świątynią zbudowaną w 1870 roku, kaplica z 1906 roku, bramą- dzwonnicą z II poł. XIX w. I plebanią z tegoż okresu)
Sanktuarium leśne pw. Św. Antoniego w Turowie (drewniana kaplica z 1830 roku, kaplica murowana z 1908 roku oraz dwie kapliczki z 1908 roku)
Kościół pw. Św. Antoniego w Turowie z 1937 roku.
Drewniany kościół pw. Św. Apostoła w Polskowoli z 1921 roku.
Kąkolewnica, barokowy ogród dworski (poważny naukowy tekst z portalu „Historyczne parki i ogrody wschodniej Polski””
Kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Polskowoli
Kościół św. Filipa Neri w Kąkolewnicy
Ścieżka historyczno–przyrodnicza „Brzozowica”
Kaplica z 1830 r. i Sanktuarium leśne Św. Antoniego Padewskiego w Turowie
Grota Matki Boskiej w Brzozowicy Dużej
Pomnik bohatera Powstania Styczniowego Kąkolewnica, ul. Klinowa
HISTORIA GMINY
Mały Katyń – miejsce zbrodni dokonanej przez NKWD
Statut Powszechnej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej [Kąkolewnica 1944]
Kąkolewnica na drodze do nowoczesności (artykuł z czasopisma z 1976 r.)
Ustne relacje świadków historii dotyczące przedwojennej Kąkolewnicy (plus kilka starych fotografii)
W. Charczuk, Uroczysko Baran. W kręgu zbrodni (materiały sesyjne), Kąkolewnica 2007, ss. 141 „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 5, 2007, (plik pdf)
Uroczystość patriotyczno-religijna na uroczysku Baran – Kąkolewnica, 9 czerwca 2019
W.Pracki, O mowie wsi Turowa, Warszawa 1906, (w bibliotece Polona, plik pdf)Dół formularza
SPORT
Lista wiadomości – sport (strona gminy)
Klub Sportowy Grom Kąkolewnica
Uczniowski Ludowy Pożarniczy Klub Sportowy Grom w Kąkolewnicy Data założenia: 21 lipca 1999
Początek formularza
Dół formularza
Video mecze IV ligowego klubu piłkarskiego na kanale Youtube
Rozwój infrastruktury sportowej na terenie gminy Kąkolewnica
VIDEOTEKA
Kanał Urzędu Gminy Kąkolewnica na Youtube (ok. 30 filmików ilustrujących funkcjonowanie gminy z okresu ostatnich 5 lat)
Kąkolewnica- info (sporą ilością fotografii i filmów, m.in. film promocyjny „Kąkolewnica – tu rozkwitniesz” http://kakolewnica-info.cba.pl/articles.php?article_id=45
Nazwa, przynależność administracyjna
Nazwa wsi wywodzi się od rośliny o nazwie kąkol lub przydomka pierwszego właściciela wsi [Kosyl, 1974, s.33].
W średniowieczu wieś była usytuowana na obszarze powiatu łukowskiego w ziemi łukowskiej i sytuacja nie uległa zmienia do końca XVIII w. [Litak 1964, s. 63-64]. Graniczyła ze wsią Mościska [Limites, 29]. W XVI-XVIII w. Kąkolewnica była centrum niegrodowego starostwa kąkolewnickiego. Obejmowało ono poza tym pięć wsi: Brzozowicę, Dębowierzchy, Lipniaki, Ruskowolę i Trzebieszów [AGAD, MK, Sig. sygn. 180, k. 197].
Po trzecim rozbiorze znalazła się w granicach Austrii (cyrkuł łukowski) a po 1809 r. – Księstwa Warszawskiego (departament siedlecki, powiat radzyński). W Królestwie Polskim wieś należała do gminy o tej samej nazwie, położonej w obwodzie radzyńskim w województwie podlaskim. W l. 1844-1866 powiat radzyński z nim i Kąkolewnica należały do guberni lubelskiej. Następnie w okresie 1867-1912 Kąkolewnica znalazła się wraz z powiatem radzyńskim w guberni siedleckiej. Po jej likwidacji w 1912 roku znowu została włączona do guberni lubelskiej. Od 1915 r. znalazła się w okupacyjnym austriackim generał-gubernatorstwie lubelskim.
W skład gminy samorządowej, powstałej w wyniku uwłaszczenia w 1864 r., wchodziły gromady: Brzozowica, Dębowierzchy, Jurki, Kąkolownica, Lipniak, Mościska, Olszownica Mała, Olszownica Wielka, Rudnik, Ruskowola, Siekule, Stanisławów i Żukowola.
Dobra narodowe Kąkolewnica składały się z folwarków (Kąkolewnica z awulsem, Brzozowica, Dębowierzchy) i wsi: Brzozowica, Dębowierzchy, Kąkolewnica, Lipniaki, Ruska Wola, Żukowa Wola, młyna z foluszem w Kąkolewnicy oraz w Ruskiej Woli i Żakowej Woli.
Gmina Kąkolewnica pod względem sądowym należała do II a od 1907 r. do IV okręgu sądów gminnych z siedzibą w Przegalinach. Pod względem policyjnym Kąkolewnica należała do rewiru przegalińskiego, w ramach którego wyróżniano półrewir kąkolewnicki z dwoma pieszymi strażnikami ziemskimi III kl. [ZR 2013; ZR 2016; ; Międzybłocki 1930; Pamyatnaya SG 1870-1913; Pamyatnaya LG 1914]
Po odzyskaniu niepodległości i w okresie międzywojennym gmina Kąkolewnica znajdowała się w powiecie radzyńskim, składała się z 16 wsi, obejmowała obszar 8692 ha. [Szkurłatowicz 2014, 52]. Nie zmieniła kształtu w okresie okupacji niemieckiej oraz po 1944 r. W 1947 r. gmina liczyła 18 wsi i liczyła 7128 mieszkańców. [APL ORP, AgK sygn. 5]. W latach 1921-1950 znajdowała się w na terenie działania Sądu Pokoju/Grodzkiego w Radzyniu Podlaskim, później Sądu Powiatowego w Radzyniu Podlaskim. [Magier 2016, 22]
W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromadę Kąkolewnica Wschodnia z siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej w Kąkolewnicy Wschodniej, która znajdowała się w powiecie radzyńskim w województwie lubelskim. Liczyła ona 21 radnych, z których 12 należało do PZPR, 4 do ZSL, 5 było bezpartyjnych, w Prezydium GRN było 4 członków PZPR i 1 ZSL, gromadę obsługiwało 11 pracowników (4 PZPR, 2 ZSL, 3 ZMP, 2 bezpartyjnych) [APL ORP, AgK, sygn. 5]. Gminę Kąkolewnica Wschodnia i Gminną Radę Narodową w Kąkolewnicy Wschodniej przywrócono w 1973 r. Po reformie administracyjnej z 1975 r. weszła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie radzyńskim. Z dniem 1 I 2011 r. wsie: Kąkolewnica Wschodnia, Kąkolewnica Północna, Kąkolewnica Południowa i Rudnik zostały połączone w jedną pod nazwą Kąkolewnica.
Urzędnicy
Pierwszym wójtem gminy samorządowej był Paweł Czarniecki (potwierdzony źródłowo w 1865 r.). Od 1875 r. wójtami byli: Jan Gomułka, od 1880 Ignacy Rosiński (180 rubli honorarium rocznego), od 1883 r. Józef Sobota, od 1886 r. Władysław Domański, od 1889 r. Jan Pietruszka, od 1893 r. Jakub Majczyna, od 1896 r. Paweł Majczyna, od 1903 r. Ignacy Korulczyk, od 1908 r. Jan Przesmycki, od 1914 r. Walenty Kłyk. Pisarze gminni: Edward Charzewski (180 rub.), od 1886 r. – Mikołaj Gładkiewicz syn Jana do 1907 r. z przerwą w 1896 r., gdy pisarzem był Eugeniusz Korycki, od 1908 r. Aleksy Aleksiejczuk, od 1909 r. Aleksander Froński, od 1910 r. Michał Iwanczewski syn Jana, od 1912 r. Kazimierz Zdanowski syn Antoniego. Ławnicy gminy w 1864 r.: Franciszek Izdebski, Józef Izdebski, Łukasz Mazur. W 1866 r. sołtysem był Łukasz Chromiuk. [Pamyatnaya SG 1870-1913; Pamyatnaya LG1914; ZR 2013; ZR 2016].
W końcu lat 20. XX w. wójtem gminy Kąkolewnica był Szymon Gomółka, pisarzem – Wiktor Jankowski, radę gminy Kąkolewnica tworzyli: Bolesław Jastrzębski, Aleksander Domański, Aleksander Duda, Błażej Ładny, Józef Jędruszczak, Antoni Wójtowicz, Tadeusz Matejek, Jan Ochal, Stanisław Kłopotek, Adam Zgorzałek, Aleksander Wierzbicki, Bronisław Miazga. W 1935 r. wójtem został Antoni Mazur. Funkcję zastępcy wójta w latach 1923-1937 pełnił Jan Piekarski. Podczas okupacji niemieckiej wójtem był Antoni Wardziak, a komendantem Polnische Polizei – Stanisław Kania. [Szkurłatowicz 2014, 52-68].
Po wycofaniu się administracji niemieckiej wójtem gminy został Antoni Góralski, sekretarzem – Szymon Pawluczuk, przewodniczącymi Gminnej Rady Narodowej: Antoni Duszyk i Błażej Mazur. W latach 40. XX w. radnymi z Kąkolewnicy (Wschodniej, Północnej, Południowej oraz z Rudnika) byli: Paweł Bielecki, Jan Brymas ,Michał Duda, Stanisław Gomółka, Piotr Kazimieruk, Piotr Kruczek, Tomasz Majczyna, Władysław Puszcz, Stanisław Wiśnicki. W skład Zarządu Gminnego wchodzili: Franciszek Sikora z Kąkolewnicy Południowej i Błażej Mazur z Rudnika. Funkcje sołtysa pełnili: w Kąkolewnicy Południowej – Stanisław Rosiński, Kąkolewnicy Północnej – Józef Lecyk, Kąkolewnicy Wschodniej – Józef Dzida. W latach 50. XX w. radnymi byli: Józef Dzida, Jan Głowniak, Jan Litwiniec, Tomasz Majczyna, Kazimierz Piekarski, Władysław Puszcz. [APL ORP, AgK, sygn. 4, 10].
Mikrotoponimia
W inwentarzu ze stycznia 1777 r. odnotowano łąki „Za Łanem”, „W łuku”, „Konopka”, „Skrody”, „Za brzeziną”, „Za ostrowiem”, „idąca ku Szóstce – Płodzieńska” oraz „Pod Witem” [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 5-6]. W wyniku pozwolenia na sprzedaż części dóbr majoratu od 1909 r. zaczęto wydzielać nowe części wsi: Kąkolewnica Południowa i Kąkolewnica Północna. W XIX wieku odnotowano następujące nazwy obiektów fizjograficznych: Lasy Krubka, Kobylak, Dąbrowa; uroczyska Rudnik, Baran, Byk. Nazwy pól i terenów we wsi: Trzęsawica, Zagumnie, Kusa Olszyna, Kiełbasa, Błotna, Rybczyn, Trzciennik, Ciągłe, Biele, Podchruście, Ostrów, Kapionka, Dziewiętniki, Skrudy, Podjurcze, Kąty, Nowiny, Zalesie, Występy, Podwicie, Wróbel, Suche, Łan, Przymiarki, Odpadki, Zagrody, Przygon [APL, RGL sygn.: 514-515; APL, UGSdsW, sygn. 468-469; APL ORP, HwRP, sygn. 109].
Antroponimia
Wśród chłopów z Kąkolewnicy w drugiej połowy XVIII w. najczęściej występujące nazwiska to: Stamka, Równiak, Kłyka, Purtal, Gomółka, Kotowic, Kurek, Majczyn, Szyman, Błuzek, Kłyk, Sobek, Wach, Kómorek, Gomoł, Kuraś, Łoś, Konował, Kuśmider [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 5-6].
Gospodarze w dobrach majoratowych, lata 60. XIX wieku: Franciszek Kośmider, Michał Kot, Maciej Karaś, Kacper Dzida, Karol Komoń, Benedykt Winnicki, Paweł Buc (następcy, opiekun – Michał Olszewski), Antoni Wasąg, Karol Kłos, Antoni Karolczuk, Tomasz Majczyna, Mateusz Matesk, Feliks Kłyk, Stefan Dziobek, Łukasz Kot, Szymon Bielecki, Franciszek Majczyna, Feliks Jóźwik, Szymon Kot, Mateusz Ładny, Stanisław Komoń, Kacper Gomółka, Bartłomiej Majczyna, Maciej Chromik, Karol Komoń, Franciszek Kot, Michał Kot (następcy, opiekun – Jan Gomółka), Jan Mazur, Andrzej Szymański, Wojciech Główniak, Tomasz Majczyna, Piotr Stefański, Maciej Głowniak, Stefan Kot, Maciej Kłyk, Tomasz Ładny, Tomasz Rychlik, Antoni ładny, Maciej Znoj, Jan Buc, Adam Kot, Tadeusz Kot, Jan Główniak (następcy, opiekun Stanisław Kurbskiego), Łukasz Lejzik, Michał Rychlik, Jan Kot, Michał Karaś, Karol Karaś, Wawrzyniec Główniak, Paweł Główniak, Jan Komoń, Feliks Wardziak, Paweł Kot, Jan Komoń, Wojciech Buc, Wincenty Jędrzejewski, Paweł Majczyna (następcy, opiekun Paweł Głowniak), Paweł Dąbrowski, Feliks Dąbrowski, Jan Komoń, Paweł Śledź (następcy, opiekun Stanisław Gil), Antoni Ładny, Wojciech Ładny, Tadeusz Skubik, Wojciech Bielecki, Wawrzyniec Przybysz, Paweł Majczyna, Franciszek Wiącek, Andrzej Gil, Maciej Mazur, Piotr Głowniak, Jan Rosiński, Feliks Buc, Franciszek Kłyk, Ignacy Jóźwik, Jan Ładny, Franciszek Korolczuk, Jakub Kośmider, Grzegorz Tymoszuk, Jan Kot, Antoni Majczyna, Aleksy Mazur, Maciej Dzida, Piotr Kośmider, Wawrzyniec Ładny, Jan Kot, Piotr Ładny, Józef Duszyk, Mikołaj Gomółka, Karol Wardziak, Stanisław Majczyna, Wojciech Majczyna, Tomasz Majczyna, Jan Majczyna, Józef Sobota, Kacper Kociński, Wojciech Grabian, Ignacy Grabian, Wojciech Puszcz, Mateusz Puszcz, Jan Gomółka, Jan Gomółka (drugi).
Gospodarze na gruntach poduchownych (1868 r.): Adam Mazurek, Adam Purtal, Krzysztof Paluch, Wincenty Maciążek, Agnieszka Rabek, Franciszek Buc, Wojciech Czarniecki, Szymon Ładny, Mikołaj Majczyna, Andrzej Głowniak, Dominik Kośmider. [APL, ZTL sygn. 2449].
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
Kąkolewnica Południowa cz. wsi Kąkolewnica
Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1993 w ramach AZP [NID, AZP obszar 64-82].
Kąkolewnica Północna cz. wsi Kąkolewnica
Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1987 w ramach AZP [NID, AZP obszar 63-82].
W roku 1990 w ramach prowadzonej ekshumacji odsłonięto w czterech jamach grobowych szczątki 12 żołnierzy AK rozstrzelanych przez NKWD, przy których znaleziono: łuski od nabojów do radzieckich pistoletów maszynowych i broni osobistej, kawałki kabli telefonicznych i pasek skórzany (którymi były skrępowane ręce lub nogi), także przedmioty osobiste (m.in. pierścionek z wygrawerowaną terminus post quem datą 25 V 1944, okładkę celuloidową książeczki do nabożeństwa z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej) [Gurba 1990; także 1994].
Prowadzono również poszukiwania na terenach leśnych z użyciem sprzętu elektronicznego, w wyniku czego odkryto siekierkę z późnej epoki brązu (kultura łużycka), monety z XVII-XX w., ponadto klamrę od pasa, guzki, medaliki [Banasiewicz-Szykuła et al. 2018, 11].
Kąkolewnica Wschodnia cz. wsi Kąkolewnica
W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1993 odkryto 6 stanowisk. Poza śladami osadnictwa pradziejowego bliżej nieokreślonymi (nieliczne materiały krzemienne o charakterze odpadkowym), zebrane fragmenty ceramiki naczyniowej należy łączyć z bliżej nieokreśloną aktywnością gospodarczą ludności okresu nowożytnego (brak bliższej chronologii) – być może związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną [NID, AZP obszar 64-82 – tam określone: Kąkolewnica Wschodnia].
Rudnik cz. wsi Kąkolewnica)
W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1986 odkryto na terenie „dzikiej” piaskowni osadę kultury trzcinieckiej, skąd zebrano kilkadziesiąt ułamków naczyń glinianych [NID, AZP obszar 63-83].
W roku 1992 na tym stanowisku przeprowadzono badania ratownicze odkrywając osadę wielokulturową – łącznie 10 obiektów oraz niewielką ilość zabytków, głównie krzemiennych, także ceramicznych – z zakresu neolitu (kultura pucharów lejkowatych) i wczesnego średniowiecza oraz grób z młodszego okresu przedrzymskiego (kultura przeworska) [Żółkowski, Bienia 1993; także 1998].
Pierwsza wzmianka o osadzie
Osada po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1418 r. w dokumencie erygującym nową parafię Trzebieszów „Kakolewnicza ub sunt quattour cmethones” [ZDM, I, 422]. Z dokumentu dowiadujemy się, że jest zamieszkała przez 4 rodziny kmiece (chłopów pełnorolnych posiadających gospodarstwa od 1 do 0,5 łanu.
Właściciele i zarządcy
W początkach XV stulecia wieś była własnością królewską. Jej początki należy łączyć z rozwojem sieci osadniczej w dobrach królewskich położonych na obszarze ziemi łukowskiej w tym okresie. Wiązało się to ze wzrostem zainteresowania rozwojem osadnictwa na tym terenie, które powstawało wzdłuż istniejących szlaków komunikacyjnych i w oparciu o istniejące już ośrodki władzy królewskiej na tym obszarze [Sochacka, 1987, 50-52]. W 1428 r. wzmiankowany jest tenutariusz Kąkolewnicy Piotr Łoś [KZL II 133]. W kolejnych latach 1452-1478 funkcję tę pełnili Paweł Olsztyński, następnie w 1478-1485 Jan Zielonka, a później jego syn Feliks [Demidowicz, 2010, s. 25].
W początku XVI w. Kąkolewnica została siedzibą małego starostwa niegrodowego. W okresie staropolskim jego dzierżawcami byli kolejno: Feliks Zielonka, Adam z Drzewicy (1526-1529), kasztelan krakowski Krzysztof Szydłowiecki i Zofia z Targowskich Szydołowiecka (1529-1532), Mikołaj Mniszech z Kończyc (od 1533 r.), Paweł Mniszech (od 1591 r.), koniuszy Erazm Domaszewski, wojski lubelski Bartłomiej Kazanowski (od 1629 r.), Jan Dominik Kazanowski (od 1636 r.), Bartłomiej Kazanowski (od 1645 r.), kasztelan lubelski Stanisław Domaszewski, Kazimierz Domaszewski, Wacław Rozwadowski, Karol Łużecki, podstarości grodzki łukowski Jan Łużecki (1681-1704), Adam Szaniawski (1704-1718), Fabian Szaniawski (1718-1739), Antoni Grodzicki (1739), Stanisław Grodzicki (1739-1742), Antoni Grodzicki (1742-1746), Stanisław i Anna Grodziccy (od 1746), Filip Nereusz Szaniawski i Ludwika z Załuskich (1765-1777), Ignacy Franciszek Przebendowski i Felicjata z Wielopolskich (1777-1780), Józef Rudnicki i Kunegunda z Brzozowskich (1780-1790) [AGAD, MK, Sig., sygn. 14, s. 101, 152; AGAD, MK, Sig., sygn. 16, s. 176; AGAD, MK, Sig. sygn. 19, s. 96; AGAD, MK, Sig., sygn. 21, k. 19v; AGAD, MK, Sig., sygn. 25, k. 93, 100; AGAD, MK, Sig., sygn. 26, k. 140; AGAD, MK, Sig., sygn. 28, k. 13; Demidowicz 2010, s. 26-36]. W ostatnim okresie przed rozbiorami dobrami kąkolewnickimi (starostwem niegrodowym) zarządzała rodzina Szaniawskich. Filip Nereusz Szaniawski ufundował drewniany kościół i przebudował centrum wsi, ponieważ starał się o prawo miejskie dla Kąkolewnicy. Przyznał je Sejm Wielki, ale rozbiory uniemożliwiły organizację miasta a dobra przeszły na austriacki skarb państwa.
W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim Kąkolewnica nadal była własnością państwa. W 1827 r. była wsią rządową (109 dymów, 610 mieszkańców).
https://bg.uwb.edu.pl/TKKP
Majorat. Dopiero po upadku powstania listopadowego dobra kąkolewnickie przeszły do rąk prywatnych. Starosta Jasiński obawiając się aresztowania za udział w powstaniu opuścił Kąkolewnicę i udał się na emigrację. Władze rosyjskie wynagrodziły zasługi gen.-mjr. Fiodora Siergiejewicza Panjutina w walce z Polakami i ukazem z 4/16 X 1835 r. dobra rządowe Kąkolewnica podarowano mu jako majorat (donację). F. S. Panjutin (ur. 1790 – zm. Wilno 30 V 1865) pochodził z niżegorodzkiej guberni i w tym czasie był dowódcą 8 dywizji piechoty. Po wybuchu powstania wysłano go do służby przy feldm. Dybiczu, ale po drodze do jego kwatery został wzięty do niewoli na 2,5 miesiąca (8 VI – 20 VIII 1831 r.). Za zasługi dostał order Virtuti Militari 2 st. W 1846 r. to on wprowadził wojska rosyjskie do Krakowa za co 15 II 1846 r. dostał od cara order Orła Białego. Brał także udział w kampanii węgierskiej 1849 r. W 1856 r. objął stanowisko warszawskiego generał-gubernatora wojskowego a w 1861 r. wszedł do rady stanu Królestwa Polskiego.
Dóbr donacyjnych (majoratu) nie można było dzielić ani zastawiać czy rozprzedawać a jedynie przekazywać w spadku, w pierwszej kolejności w linii męskiej, ale tylko prawosławnym. Rosjanie, wbrew intencjom władz, nie chcieli tu mieszkać więc opłacali nie tylko plenipotenta (w 1866 r. – Michelis), ale i administratora (Teodor Sauwa, w l. 60-80ch). W momencie darowania dóbr gen. Panjutinowi były one zadłużone w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim na 34740 rubli a dochód roczny wyliczono na 1500 rub. (10 tys. zł), grunty uprawiane przez włościan zajmowały 3088 mórg, 249 prętów. Donacja zaczynała się 19 XI/1 XII 1835 r., wprowadzenie zaś w posiadanie określono na dzień 20 V/1 VI 1836 r. Część dóbr (Brzozowicę, 596 mrg.) jednak potraktowano odrębnie i zamiast darować Panjutinowi wydzierżawiono. Po śmierci Fiodora Paniutina w 1865 r. właścicielem był jego syn. Majątek wtedy liczył 3146 mrg. Stiepan Fiodorowicz Panjutin (ur. 1822 – zm. Sankt Petersburg, 4 X 1885) zasłużył się władzom rosyjskim jako członek komisji śledczej w czasie powstania styczniowego, gdzie bezwzględną postawą wobec Polaków zwrócił uwagę generał-gubernatora wileńskiego Murawjowa „Wieszatiela”. W efekcie został gubernatorem wileńskim (do 1868 r.). Po nim majorat odziedziczyła jego żona Lubow Fiodorowna, z domu Mirkowicz (ur. 1821 – zm. 1891). Po niej dziedziczyło jej jedyne dziecko – córka Nadieżda Stiepanowna (ur. 1847), która wyszła za mąż za Wasylija Iwanowicza Pawłowa (ur. 1834). Pawłowa mieszkała na stałe w guberni mińskiej, ale interesowała się dobrami kąkolewnickimi, głównie w kwestii rusyfikacji miejscowej ludności. W 1897 r. dobra obejmowały 3135 mrg. Po niej majorat Kąkolewnica odziedziczył jej syn Nikołaj Wasiljewicz Pawłow (ur. 4 II 1867). Korzystając z rozluźnienia rygorów prawnych w 1909 r. rozprzedał część ziemi miejscowym włościanom:
– Jan Włodarczyk (14 dziesięcin i 1220 sążni) i Jan Zabielski 12 dz. 1948 s. (razem 42 dz. 368 s.) za 2369 rub. 92 kop.; Bronisław Domański 15 dz., Grzegorz Jary 15 dz., Grzegorz Duda 15 dz., Jakub Lejcyk 15 dz., Julian Konarzewski-Skiba 15 dz., Ignacy Parzyszek 15 dz. i Marek Dąbrowski 10 dz. 20 s. (razem 100 dz. 20 s.) za 5600 rub. 47 kop., Jan Król 5 dz., Benedykt Pawlikowski 13 dz. 489 s., Kazimierz Sokół 15 dz. i Franciszek Latoch 15 dz. (razem 48 dz. 289 s.) za 2700 rub., Jan Mioduchowski 15 dz., Paweł Mioduchowski 15 dz., Jan Kieza 15 dz., Aleksander Przybysz 15 dz., Józef Pemsa 10 dz., Franciszkek Mitura 15 dz., Jan Kiryło 15 dz., Grzegorz Wojdat 15 dz., Władysław Korolczyk 5 dz. i Józef Kublicki 5 dz. (razem 125 dz.) za 7000 rub., Jan Kasiążek 5 dz., Mikołaj Koczkodaj 5 dz., Feliks Mańko 5 dz. i Franciszek Janczak 15 dz., za 1680 rub. W następnych latach kupujący rozprzedawali tę ziemię kolejnym sąsiadom. Ostatnia transakcja objęła „całą pozostałą ziemię”, ale chodzi tu o wydzielone ziemie pod literą „A”, które obejmowały ok. 829 mrg.
Wyprzedawanie ziem majoratu (teoretycznie własności państwa) podlegało nadzorowi, ale pokusa zysku była większa. Nadużycia były na tyle duże, że wszczęto śledztwo przeciwko sekretarzowi siedleckiego gubernialnego urzędu ds. włościańskich za fałszerstwa przy sprzedaży części majoratu Kąkolewnica: przyjmowanie pieniędzy, sprzedaż po zaniżonych cenach.
Uciekający z Królestwa Polskiego w 1915 r. Rosjanie kompletnie zniszczyli tereny dworu m.in. paląc dwór i park. Po odzyskaniu niepodległości majątek przejął skarb państwa i rozparcelował.
Probostwo. Elementem struktury własnościowej Kąkolewnicy było także probostwo, które poza daninami w naturze posiadało także ziemię. „Rejestr pomiarowy gruntów Probostwa we wsi Kąkolownica na stanie przed urządzeniem i w stanie po urządzeniu majoratu Kakolownica. Z rejestrów pomiarowych z 1839 r. i rejestrów pokasacyjnych 1847 r. oraz po urządzeniu w 1849 r.” dokładnie wylicza nieruchomości probostwa. Przed urządzeniem działki probostwa były bardzo rozrzucone i składały się z następujących elementów: pod zabudowaniem kościoła i plebanii 277 pr., z tego warzywnych 97 pr.; ogrody warzywne 205 pr.; zagumnie za ogrodami przy drodze do Rudnik 81 pr.; Kusa Olszyna powyżej na północ 2 mrg. 239 pr.; Błotna nad granicą Grabowiec przy rzece 158 pr.; Kiełbasa w końcu wsi na południe 1 mrg. 23 pr.; tamże 115 pr.; Kiełbasa za końcu wsi na południe 1 mrg. 93 pr.; tamże ku Żakowoli 2 mrg. 29 pr.; tamże przy granicy Żakowoli 153 pr.; za przegonem przy granicy Grabowca 1 mrg. 284 pr.; Rybczyn tamże 7 mrg. 100 pr.; Trzciennik na wschodzie przy drodze do Lipnika 1 mrg. 214 pr.; przy drodze do Ruskowoli 80 pr.; przy tejże drodze 1 mrg. 159 pr.; Ciągłe, na zachód za wiatrakiem pod Ruskowolą 1 mrg. 88 pr.; Ciągłe, za wiatrakiem 1 mrg. 27 pr.; tamże 1 mrg. 95 pr.; bliżej lasu 2 mrg. 93 pr.; pod samym lasem 1 mrg. 238 pr. Razem Kąkolownica Probostwo w stanie przed urządzeniem posiadało grunty o powierzchni 37 mrg. 111 pr. Po urządzeniu znacznie skomasowano własność probostwa: przy kościele 3 mrg. 195 pr, (ogród warzywny 3 mrg. 13 pr.); zabudowania kościoła i cmentarza 95 pr.; za drogą wprost kościoła 5 mrg. 248 pr.; przy gościńcu radzyńskim ku Jurkom 7 mrg. 201 pr.; przy gościńcu radzyńskim ku Jurkom 7 mrg. 180 pr.; tamże 128 pr.; Biele za pastwiskiem włościańskim 10 mrg. 200 pr.; cmentarz nowy przy Gościńcu Lipniackim 200 pr. Co ciekawe komasacja najwyraźniej uwzględniała także jakość i dogodność położenia działek i dlatego powierzchnia gruntów probostwa kąkolewnickiego zmniejszyła się i po urządzeniu wynosiła 36 mrg. 247 pr. z czego: 12 mrg. 298 pr. gruntów ornych; 3 mrg. 13 pr. ogrodów warzywnych; łąk polnych 7 mrg. 218 pr.; łąk oddzielnych 10 mrg. 146 pr.; wód 98 pr.; piasków i nieużytków 200 pr.; granic, dróg, wygonów, rowów 244 pr.; pod zabudowaniami 180 pr. Takie „urządzenie” zatwierdzono w Warszawie dnia 6/18 VII 1849 r.
Urządzenie dotyczyło także włościan. Tabela prestacyjna z 1847 r. kolonialne urządzenie włościan zatwierdziła Komisja Finansów 10/22 III 1848 r. W majoracie wykazano trzy wsie. Włościanie protestowali przeciwko „urządzeniu koloniajnemu” przeprowadzonemu wbrew ich woli. Od 1865 odebrano prawo włościanom wypasu bydła w lesie dworskim. Ponadto dwór nie wydawał drewna na budowy i opał.
Uwłaszczenie
W okresie 22 VII 1864 – 28 XI 1865 przeprowadzono wstępne rozpoznanie praw włościan majoratu Kąkolewnica na ziemię i użytki. Następnie od 26 IV 1866 do 9 VIII 1867 przeprowadzono ostateczne określenie praw włościan do ziemi. Dodatkowe określenie i wyjaśnienie tych praw przeprowadzono 4 III 1868-21 III 1871 r.
We wsi Kąkolewnica władze rosyjskie nadały (26 VIII/6 IX 1866 r.) na własność ziemię 113 gospodarzom, ogółem 3343 mrg. 83 pr. a w tym nieużytków 66 mrg i 74 pr. Średni nadział gruntu dla włościan m.in. w dobrach Kąkolewnica wynosił ponad 28 mórg i był największy w okolicy. Wyraźnie widać podział na większe nadziały: gospodarstwo z ogrodem – 1 mrg. 100 pr, ornej 16-17 mrg., łąk 9-12 mrg., oraz mniejsze: gospodarstwo z ogrodem – 200 pr., ornej niewiele ponad 8 mrg. a łąk ponad 5 mrg. Dobra ziemskie Kąkolewnica w chwili uwłaszczenia obejmowały także Ruskowolę i Żakowolę, razem więc uwłaszczono w tych dobrach 259 gospodarzy, przyznając im 7384 mrg i 227 pr. Po uwłaszczeniu Kąkolewnica dzieliła się na wieś, folwark i dwór. Na rzecz włościan, ale jako własność wspólną, gromadzką, zapisano także: działkę dla szkoły wiejskiej (1 mrg. 150 pr.), wspólny wygon „pod Rudnikiem” 190 mrg. 209 pr., wspólny wygon „za Bykiem” 308 mrg. 30 pr. W skład wygonów wchodziły także działki ziemi ornej i łąk oraz ziemia pod drogami i miedzami.
Komisja centralna przy Komitecie Urządzającym zatwierdziła 17/29 VIII 1868 r. przekazanie na własność włościan kąkolewnickich ziemi na podstawie ukazu z 14/26 XII 1865 r. z majątku poduchownego (po ponad 200 pr. ornej i ok. 1-2 mrg. łąk) razem: ornej 27 mrg. 56 pr., nieużytków 277 pr., razem 28 mrg. i 33 pr., bez serwitutów.
Właścicielowi majoratu przyznano odszkodowanie w wysokości 16092 rub. 67 kop. a kwestię serwitutów odłożono do ogólnego rozstrzygnięcia w tej sprawie. Ponadto Panjutin, jako zadośćuczynienie za straty wynikłe z uwłaszczenia, dostał jeszcze jeden majorat – dobra Ulan.
Część gruntów majoratu sprzedano włościanom na podstawie prawa z 1906 r. W 1909 r. obszar majoratu wynosił 3695,249 mrg.
1914 r. sołtys Bronisław Rychlik, zgromadzenie wiejskie z uprawnionych 230 osób (przybyło 50) dla wyboru dwóch osób do doglądania lasu wspólnego na uroczysku pod „Rudnikiem Baranem i bykiem” obecnie podzielonym na działki, aby w tym roku nie paść tam bydła i owiec. Wybrano Bronisława Rychlika i Nikodema Wisznickiego.
W 1923 r. zatwierdzono uchwałę gromady z 2 IV 1913 r. o podziale uroczysk (wygonów „Pod Rudnikiem” i „Za Bykiem” 282 ha 4781 m.kw. [APR, ZDP sygn. 21820; AGAD, PWIS sygn. 7839; APL ORP, HwRP, sygn. 107-110; APL, KdsWPR sygn. 147; APL, UGSdsW sygn. 468-469; APL, RGL sygn. 519; APL, ZTL sygn. 2449; Tabella 1827; Энциклопедиический словаарь, с. 715; Kaczkowski 1917, 124-125; DPKP XVII, 323-367; Bończak-Kucharczyk E., Oleksicki A., Kucharczyk K., Oleksicka M., Werpachowska J., 1980; SGKP, III, 940; ZR 2013; ZR 2016.]
Efektem pouwłaszczeniowego podziału ziemi na gospodarstwa było wyodrębnienie się w ramach Kąkolewnicy trzech oddzielnych wsi: Kąkolewnicy Wschodniej, zwanej także Starą Wsią, Kąkolewnicy Południowej, zwanej Ulańskim Gościńcem (przy drodze do Ulana) i Kąkolewnicy Północnej, zwanej Lipniackim Gościńskiem (droga do Lipniak). [Szkurłatowicz 2014, 26-27]
Stosunki etniczne i wyznaniowe
W średniowieczu wieś była zasiedlona przez ludność wyznania katolickiego. Początkowo należała do parafii w Łukowie i tam też oddawała dziesięcinę zamieszkująca ją ludność [ZDM I s. 421]. Następnie została włączona do nowoutworzonej w 1418 r. parafii w Trzebieszowie [ZDM, I, s. 422; Litak 1964, s. 63-64].
Trzebieszowska przynależność parafialna Kąkolewnicy nie zmieniła się zasadniczo do końca XVIII w. [AAL, Rep. 60A, sygn. 100, k. 203v], chociaż dziesięcinę z tej wsi wyjątkowo przez cały czas pobierał pleban z Łukowa [AAL, Rep. 60A, sygn. 96, s. 13]. Niemniej mieszkańcy wsi byli zróżnicowani pod względem wyznaniowym. Dominowali oczywiście katolicy. Tych w 1712 r. odnotowano 289, przy jednocześnie stosunkowo wysokim udziale w miejscowej społeczności ludności żydowskiej, reprezentowanej przez 101 osób. Proporcje to uległy daleko idącym zmianom w końcu XVIII w. W świetle spisu ludności z 1787 r. w Kąkolewnicy mieszkało 568 katolików oraz jedynie 18 Żydów [Komor 1979, s. 250].
Od 1780 r. katolicy z Kąkolewnicy uczęszczali do powstałego w 1767 r. miejscowego, drewnianego kościoła, pełniącego funkcję filii parafii z Trzebieszowa. Obejmowała ona także okoliczne wsie Jurki, Lipniki, Ruskowola oraz Olszewnica. Kościół wybudowano na placu cmentarnym, tuż przy gościńcu lubelskim, „ku wygodzie gromad i dworu”. Na utrzymanie duchownego starosta F. N. Szaniawski zapisał ordynarię, drewno na opał i reperację zabudowań i ogrodzenia. Pierwszym jej kapelanem został Józef Benedyktowicz, wikariusz trzebieszowski, który od 1770 r. zamieszkał na stałe w Kąkolewnicy [AAL, Rep. 60A, sygn. 104, s. 2; AAL, Rep. 60A, sygn. 179, k. 85-85v; AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 6]. W 1789 r. plebanem kąkolewnickim był Kazimierz Augustyn Szaniawski. Wówczas do kościoła filialnego należało koło 1200 wiernych [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 130B, s. 6-7].
W XIX wieku w Kąkolewnicy mieszkali prawie wyłącznie katolicy rzymscy i kilku greckich. Unici zostali siłą przeniesieni do prawosławia w 1875 r., ale bardzo nieliczna parafia w Ruskowoli została ostatecznie zlikwidowana i od 1910 r. Kąkolewnicę włączono w obręb parafii prawosławnej w Starym Międzyrzecu, w 1914 r. wykazano 11 mężczyzn i 12 kobiet prawosławnych w Kąkolewnicy, zapewne kolonistów sprowadzanych przez rosyjskich właścicieli majoratu. Do połowy l. 90ch w Kąkolewnicy żyło zaledwie kilku ludzi wykazywanych jako prawosławni, zapewne byłych unitów. W 1897 roku nagle ich liczba rośnie do 86 osób, ale po ukazie tolerancyjnym znowu spada, do kilku osób.
Za czasów Królestwa Polskiego (po 1815 r.) Kąkolewnica weszła do dekanatu międzyrzeckiego w diecezji lubelskiej. 2 VII 1818 r. papież Pius VII bullą „Ex imposita Nobis” powołał do życia diecezję podlaską albo janowską, w skład której wszedł między innymi dekanat międzyrzecki. W 1836 r. wizytacja stwierdziła: kościół, dzwonnicę, budynki gospodarcze (w ruinie) 37 mrg. ziemi między działkami włościan. Ziemię kościelną skomasowano w 1843 r. (36 mrg. 247 pr.). W 1865 r. probostwo posiadało 36 mrg. ziemi.
Kościół w Kąkolewnicy miał prawo do otrzymywania ordynarii, czyli wynagrodzenia w naturaliach. W spisie uposażenia z 1818 r. widniało korców: 12 żyta, 4 pszenicy, 10 owsa, 10 jęczmienia, 9 gryki, 2 grochu, 2 prosa, 1 rzepaku, a ponadto na wieprza karmnego 36 zł, 8 garnców soli, faska masła jedna i serów kopa, to znaczy pacht jednej krowy za tę płacę. Komendarz skarżył się, że „teraz za to niepodobna kupić wieprza”. Kłopoty z jej przekazywaniem zaczęły się po przejęciu dóbr przez rosyjskiego generała. Ksiądz Wiercieński (rządca kościoła) 26 IX/8 X 1836 r. wystosował dwie prośby: o zamianę „ordynarii w zbożu i innych wiktuałach od dzierżawców Konkolewnicy dotąd obieranej” na pieniądze a drugą o wyznaczenie 12 sążni drzewa na opał (tyle dostarczał poprzedni właściciel majątku) tudzież 400 zł na organistę – „bo teraz utrzymuję z mojego funduszu i kwesty”. Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu zasadniczo przychyliła się do tych próśb, ale zażądała dowodów uposażenia m.in. w postaci oświadczeń włościan co do opału jaki kiedyś pobierali z lasów rządowych dla kościoła. Sprawa ciągnęła się z powodu braków w dokumentacji i zapewne ograniczonych możliwości nacisku władz administracyjnych na gen. Panjutina.
Diecezja podlaska została zlikwidowana przez władze rosyjskie w 1867 r., ale Stolica Apostolska włączyła tę diecezję do lubelskiej dopiero w 1889 r. Po likwidacji diecezji kościół kąkolewnicki znalazł się w dekanacie radzyńskim.
W roku 1864 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła. Inicjatorem był ks. Julian Perzanowski a głównym fundatorem – właściciel majątku Jurki Franciszek Wissmont. Poświecenie nowej świątyni nastąpiło 16 X 1870 r. W 1878 r. zbudowano parkan okalający kościół i dzwonnicę z sygnaturką.
Do 1846 r. zmarłych grzebano na starym cmentarzu, na Rudniku, przy drodze prowadzącej do Wygnanki. Nowy kościół otrzymał nowy cmentarz na gruntach wsi Kąkolewnica Północna (Lipniacki Gościniec), ogrodzony polnym kamieniem.
W 1906 r. dobudowano do kościoła dwie boczne kaplice długości 10 łokci, szerokości 8 łokci, które przyjęły nazwy od świętych, znajdujących się w ołtarzach: lewa – św. Mikołaja, prawa – św. Antoniego. W tym samym roku położono nowy dach i w miejsce drewnianej podłogi wykonano posadzkę. Trzy lata później odnowiono ołtarze, a w kolejnym roku odbyła się wizytacja księdza bpa Franciszka Jaczewskiego (17 VIII). 5 IV 1919 r. parafia filialna w Kąkolewnicy została przekształcona w samodzielną.
Władze carskie prześladowały księży za posługi duchowne dla katolików greckich siłą włączonych do prawosławia tzw. unitów. Prześladowania dotknęły także ks. Juliana Perzanowskiego, proboszcza parafii filialnej w Kąkolewnicy (filia parafii w Trzebieszowie), którego w 1883 r. ukarano grzywną 25 rub., co nie zniechęciło go do dalszego wspierania byłych grekokatolików, w efekcie w 1885 r. przeniesiony został poza tereny unickie.
Żandarmeria rosyjska oskarżała ks. Kozłowskiego o namawianie byłych unitów do porzucania prawosławia, tylko w 1905 r. w tej parafii przeszło na katolicyzm 344 osoby. Jednak wg danych gubernatora siedleckiego na terenie gminy Kąkolewnica żyło w 1904 r. 190 prawosławnych a w 1908 r. zostało ich tylko 25. Nie wiadomo jak liczono konwersję, ponieważ w tym czasie wykazano 301 przypadków przejścia na katolicyzm. Być może tzw. opornych unitów liczono odrębnie od prawosławnych.
Administratorami filii katolickiej parafii trzebieszowskiej w Kąkolewnicy byli: Józef Makulski 1768-69, Jacenty Celemecki 1769-1770, Józef Benedyktowicz 1770-1787, Szymon Maniewski 1787-1805, SzymonKoryciński 1805-1816, Roch Łapiński 1816-1823, Szymon Banaszewski 1823-1829, Dominik Wierciński 1829-1862, Julian Perzanowski 1863-1885, Jan Włodziński 1885-1889, Antoni Seremento 1889-1901, Józef Kozłowski 1901-1919.
W tym czasie liczba wiernych stale rosła: 2317 (1864 r.)3377 (w 1877 r), 3146, 3521 (w 1882 r.), 3584, 3647 (w 1885 r.), 3695, 3775, 3804, 3850, 3893, 3940, 3842, 4054 (1894 r.), 4043 (1895 r.), 3967, 4071, 4187, 4243, 4334, 4405, 4449, 4491 (1903 r.), 4568 (1904 r.), 4662 (1905 r.), 5006 (1906 r.), 5201 (1907 r.), 5294 (1908 r.), 5366 (1909 r.), 5415 (1910 r.), 5818 (1914 r.), 5898 (1915 r.). [APL, UGLdsS sygn. 18, Труды Варшавского 1894; APL, RGP sygn. 30; Kubicki, 1933; APL, KWLiRGL sygn. 590; Pamyatnaya SG 1875-1913, Pamyatnaya LG 1914; Demidowicz 2010; Kulik, Kulik; Szkurłatowic 2014; Szkurłatowicz, Zarys; Волости и гмины 1890; Статистика Российской империи 1890; APL ORP, AgK sygn. 5].
W 1918 r. papież Benedykt XV wskrzesił diecezję podlaską. 27 IV 1919 r. bp Henryk Przeździecki utworzył samodzielną parafię Kąkolewnica. Wkrótce odnowiono kościół, zainstalowano trzy dzwony (które je Niemcy w 1941 r. skonfiskowali) i wydzielono nowy cmentarz na parceli w dawnym majątku Rudnik. W 1949 r. parafia zakupiła trzy nowe dzwony, które umieszczono na dzwonnicy. W parafii kąkolewnickiej do końca XX w. funkcję proboszcza sprawowali kolejno księża: Józef Kozłowski (1919-1920); Franciszek Waszczuk (1920-1930), Czesław Łapiński (1930-1948), Aleksander Kornilak (1948-1971), Jan Sobechowicz (1971-1983), Mieczysław Skorodiuk (1983-1990), Tadeusz Dzięga (1990-2000). [Szkurłatowicz 2014, 146-161].
Oświata
W Kąkolewnicy działała szkoła. Utworzono ją w listopadzie 1870 r. za środki lokalnej społeczności, na podstawie decyzji zgromadzenia szkolonego z 18 X 1870 r. Budynek wybudowano w 1871 r. ze starego kościoła drewnianego (kupionego przez ziemianina i oddanego społeczności na szkołę), z dodatkiem nowego materiału. Szkołę zbudowano na ziemi gromadzkiej, przekazanej w 1864 r. na podstawie ukazu. Do utworzenia szkoły dzieci uczyły się w domach prywatnych, a nauczanie przechodziło od domu do domu, ze wsi w wieś. Przy budowie budynku szkoły znacznej pomocy udzielił właściciel majątku Jurki – Franciszek Wismont.
Nauczycielami byli: Wojciech Poniatowski 1870-1880, Jekatierina Minajewa 1880-85, Józef Prokurat 1885-1887, Konstanty Jurczuk 1887-88, Jelena Żukowa 1888-89, Marcin Tuz 1889-91, Erazm Piotrowski 1892-1902, Seweryn Gincz 1902-1907, Władysław Rzewuski 1908-1909, Kazimierz Bryłowski 1910-1913, Franciszek Cybulski od 1914 r.
W latach 80-ch uposażenie nauczyciela wynosiło 150 rubli rocznie.
Ilość uczniów wahała się. Przykładowo w okresie 1876-1893 wynosiła z podziałem na chłopców i dziewczęta: 37/5, 54/0, 46/21, 57/17, 48/13, 46/16, 71/44, 57/43, 62/11, 57/11, 53/14, 34/3, 60/14, 61/16, 65/17.
W Kąkolewnicy nauczanie języka polskiego usunął z programu szkoły miejscowy nauczyciel Jurczuk za wiedzą władz oświatowych, łamiąc postanowienia ukazu z 1864 r. odnośnie nauczania tego przedmiotu w szkołach elementarnych dla katolików. Spotkało się to w 1888 r. z niezadowoleniem mieszkańców Kąkolewnicy i okolicznych wsi, którzy skierowali prośbę do naczelnika Siedleckiej Dyrekcji Naukowej by zezwolił na nauczanie języka polskiego. Sprawa zakończyła się przeniesieniem nauczyciela na inną placówkę, ale władze nie wydały żadnej decyzji odnośnie nauczania języka polskiego w szkole. Po roku 1882 we wszystkich rządowych szkołach elementarnych na terenie powiatu radzyńskiego uczono jedynie w języku rosyjskim, ale księża kąkolewniccy uczyli religii w języku polskim w szkole dwa razy w tygodniu.
W 1902 r. wykazano trzy szkoły na terenie gminy, w miejscowościach: Kąkolewnica, Ruskowola i Brzozowizna.
Teodorowicz przytacza taki opis szkoły w Kąkolewnicy: „była przez długi czas utrzymywana jedynie ze składek mieszkańców i dochodu z dzierżawy ogrodu szkolnego, a pierwszy zatwierdzony etat tej szkoły z 1873 r. wynosił 212 rubli 60 kopiejek. Był on stopniowo zwiększany i w 1901 r. obok składki szkolnej w kwocie 221 rubli po stronie dochodów umieszczono 76 rubli dotacji rządowej. Pojawienie się dotacji wynikało zapewne z dążenia naczelnika dyrekcji by zwiększyć pensję nauczyciela do 200 rubli, co było niemożliwe bez pomocy skarbu, ze względu na ogólną niechęć ludności do ponoszenia większych kosztów utrzymania szkół. Polska wiejska powszechna szkoła podstawowa, jednoklasowa, znajdująca się we wsi Konkolewnica tejże gminy, na skraju wsi, blisko kościoła parafialnego, przy szosie Radzyń-Międzyrzec. Okolice nizinne, niezdrowe. Wkoło lasy, sadzawki i bagna. Szkoła posiada swoją studnię, ale z marną wodą.
Budynek drewniany, na kamiennym fundamencie, kryty słomą, obszerny. Pokój klasy jasny i obszerny (na 90 uczniów). Dla nauczyciela dwa duże pokoje z kuchnią i małą spiżarnią. Sufity wysokie. Są pomieszczenia gospodarcze. Placu zabaw nie ma. Przy samej szkole jest ziemia orna i ogród 1 mrg 150 pr. W ogrodzie, na powierzchni 40 pr. urządzono niewielki sad przez nauczyciela Marcina Tuza (7 grusz polnych, 4 jabłonie, 14 śliw i 4 wiśnie; przy czym grusze polne mają ponad 100 lat. Częśc tej ziemi jest zajęta przez kowala – sąsiada.
Etat. Z 1901 r. 297 rub. (ze skarbu 71 rub. a od społeczeństwa 226 rub.). Z nich nauczycielowi 200 rub., na ogrzewanie 30 rub. (na podstawie uchwały z 18 X 1870 r. dostarczano drewno na koszt społeczności), posługa 30 rub., na kancelarię 7 rub., bibliotekę 20 rub. i do dyspozycji dyrekcji szkolnej – 10 rub”.
W ciągu pierwszych 10 lat istnienia od 1870 r. szkoła otrzymywała drewno w naturze. Siedlecka izba skarbowa 15 III 1872 r. pozwoliła szkole korzystać w chłodne miesiące (od 1 X do 1 IV) ze zbioru uschniętych drzew i gałęzi, bez użycia siekiery, dwa razy w tygodniu (wtorki i piątki), po jednym wozie za każdym razem, z rządowego rewiru leśnego Lipniaki, okręgu straży Kownatki, łukowskiego leśnictwa, bez pobierania opłaty na 10 lat.
Społeczność szkolną stanowią mieszkańcy wsi Kąkolewnica, Lipniaki (5 wiorst), Jurki (1,5 wiorsty) i Żakowola (2 wiorsty). Większość ludności to Polacy.
Ilość uczących się: w 1893 r. 82 (praw. 4 i 78 kat.), w 1894 tyle samo, w 1895 r. 74 (sami katolicy), w 1896 r. 37 sami katolicy, w 1897 r. 82 (4 praw.), w 1898 67 (2 praw.), w 1899 r. 82 (1 praw.), 1900 – 82 (3 praw.), 1901 – 82 (sami katolicy), w 1902 r. – 82 (sami katolicy), w 1903 r. – 72 (katolicy), Wśród prawosławnych było 3 opornych z Konkolewnicy i z Żakowoli.” Teodorowicz podał, że na początku XX wieku religii uczył sam nauczyciel.
Tajnym nauczaniem na początku XX wieku zajmowali się m.in.: w Kąkolewnicy – Ignacy Pławski i Jan Prejzner. Do wykrycia działalności Jan Prejznera organisty z Kąkolewnicy przyczynił się donos tajnego agenta policji o pseudonimie „Gorkij”. Nielegalną szkółkę w Kąkolewnicy, do której uczęszczało około 60 dzieci, prowadził Prajzner w swoim mieszkaniu z pomocą córki Moniki. Szkoła ta służyła nie tylko nauczaniu języka polskiego, ale również rozbudzaniu patriotyzmu. Inspiratorem działalności szkoły był ks. Józef Kozłowski, proboszcz parafii w Kąkolewnicy. Jego osoba była dobrze znana władzom rosyjskim, bowiem już wcześniej brał on aktywny udział w propagowaniu przechodzenia unitów na katolicyzm, nawoływał do otwierania polskich szkół oraz współdziałał z miejscowym ziemiaństwem. [Pamyatnaya SG 1875-1913, Pamyatnaya LG 1914; Теодорвич 1906, с. 57-59; ZR 2013; ZR 2016].
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę nastąpił rozwój szkoły od jednoklasowej do 7-klasowej w 1925 r. Liczba dzieci wzrosła od 125 do niemal 400 w połowie lat 30. XX w. Kierownikiem został Wincenty Prejzner, po nim Paweł Pucek (1929), a następnie Zygmunt Ochnio (1931), Feliks Aftyka (1937), Jan Krzymowski (1944). Szkoła posiadała bibliotekę wyposażoną w 300 woluminów oraz sklepik uczniowski. W 1930 r. rozpoczęto budowę nowej siedziby szkoły, którą oddano do użytku w 1935 r. [Szkurłatowicz 2014, 188-193].
Podczas okupacji niemieckiej część budynku szkoły zajęła żandarmeria. Udało się uratować księgozbiór biblioteki, który ukryto u mieszkańców Kąkolewnicy. Lekcje starszych klas zostały przeniesione do domów prywatnych. Równocześnie odbywało się tajne nauczanie języka polskiego, historii i geografii oraz na poziomie gimnazjalnym. Prowadzili je nauczyciele: Władysława Jaworska, Paweł Pucek, Maria i Feliks Aftykowie, Helena Krzemińska i ks. Czesław Łapiński. [Szkurłatowicz 2014, 194-197].
W lecie 1944 r. w części budynku szkoły rozlokowano część Sztabu II Armii LWP oraz Sądu Wojskowego, który do lutego 1945 r. tu rozpatrywał sprawy i wydawał wyroki śmierci. Jednak szkoła rozpoczęła rok szkolny 1944/45 w formule 7-klasowej, która funkcjonowała do wprowadzenia 8-latki w 1964 r. [Szkurłatowicz 2014, 198-205].
Konflikty i spory
Spory miały najczęściej podłoże ekonomiczne i dotyczyły własności ziemi lub uposażenia. Po powstaniu listopadowym rosyjski właściciel nie chciał dawać produktów rolnych i opału na utrzymanie kościoła.
W 1865 r. powstał spór między włościanami a dworem o kuźnię. Wójt tak pisał do naczelnika wojennego 15 VI 1865 r.: „będąc u nas we wsi naczelnik przyznał kuźnię i ogród gromadzie, na której administrator utrzymywał gorzelanego, ten wyprowadził się na nowe mieszkanie a do tego domu obsadzono 2ch dworskich parobków. Wieś zgodziła sobie rocznego kowala i ten nie ma gdzie mieszkać”. Gromada wypędziła parobków co wywołało skargę administratora majoratu Teodor Sauwe 14 X 1865 r.: „Chałupa należała do kolonisty Mateusza Matejka, gdy wszyscy koloniści przenosili się każdy na swoją kolonię, wtenczas ja ugodziłem się ze wspomnianym Matejkiem tak że on mnie na gruncie zostawił swoją stara chałupę, a ja mu dałem na całą nową, większą i porządniejszą chałupę nowego drzewa”.
13/25 VI 1867 r. włościanie wysłali prośbę do namiestnika o przydział pastwiska i drewna na opał – „muszą obdzierać dachy i tym palić”. Ostatecznie gospodarze kupili pastwisko w radzyńskim lesie rządowym w Ulanie, ale administrator Sawa wysłał parobków, żeby nie przepuszczali ich drogą przez las majoracki [APL, KdsWPR sygn. 147].
W 1919 r. rodzina ks. Kozłowskiego, którego staraniem na początku XX w. wzniesiono dom ludowy, w którym mieściła się Spółdzielnia Spożywczo-Rolnicza, a zlokalizowane były tam m.in. biblioteka, łaźnia i sklep spożywczy, upomniała się o zwrot obiektu. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Białej Podlaskiej z 1921 r. Spółdzielnia wypłaciła spadkobiercom księdza 7 tys. marek. [Szkurłatowicz, Radzyń Podlaski 2014, 50-51]
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
W początkach XV stulecia była to niewielka wieś zasiedlona przez cztery rodziny chłopskie „Kakolewnicza ub sunt quattour cmethones” [ZDM, I, 422]. Przypuszczać można, że była lokowana na prawie niemieckim, skoro w 1529 r. wzmiankowane są w niej łany sołtysie [LR, s. 423].
Peryferyjne położenie ziemi łukowskiej nie sprzyjało jednak wzrostowi zaludnienia osady skoro w latach trzydziestych XVI stulecia płacono tam pobór zaledwie z 2 łanów kmiecych i 1 sołtysiego [ŹD, XIV, s. 385]. W 1549 r. na granicy ze wsią Mościska odnotowano młyn królewski [Limites, 29]. Jednakże rozwój wsi w drugiej połowie XVI w. przebiegał stosunkowo dynamicznie. Już w 1552 r. w Kąkolewnicy odnotowano 48 osadników [ŹD, XIV, s. 397]. W 1580 r., kiedy wójtem wsi był niejaki Miłos, wieś obejmowała 11,5 zagospodarowanych włók. We wsi znajdowało się 20 zagród z uprawami rolnymi. Opuszczone pozostawało z kolei 5 zagród i 0,5 włóki ziemi. Z zapisów w rejestrze poborowym wynika, że wówczas w Kąkolewnicy istniał zarówno folwark starościński, jak i wójtowski [ŹD, XIV, s. 420].
Tuż po II wojnie północnej, w 1661 r. przeprowadzono lustrację województwa lubelskiego. Odnotowano w niej, że w Kąkolewnicy funkcjonowała włóka wybraniecka, z której delegowano przedstawiciela wsi do tzw. piechoty wybranieckiej. W świetle zapisów z lustracji gospodarował na niej właśnie wybraniec, który jednak do lustracji nie stanął, w związku z czym nie okazał ani przywileju ani dokumentów z służby wojennej, być może w ogóle nieodbytej [Lustracja 1661, s. 282].
W połowie XVII w. prawdopodobnie Kąkolewnica została ograbiona przez wojska podczas działań zbrojnych toczonych w latach 1655-1660. Po ich zakończeniu na pewno nie funkcjonował już folwark wójtowski, chociaż jego zanik należy wiązać z wykupieniem wójtostwa, które musiało nastąpić na przełomie XVI i XVIII w., podobnie jak w wielu innych wsiach królewskich. Z lat pięćdziesiątych XVII stulecia posiadamy natomiast informacje o istotnej roli bartników w życiu wsi. W przypadku Kąkolewnicy ich znaczenie było zbliżone do tych z Żakowej Woli [Szaflik 1958, s. 70-71]. W 1660 r. w okolicy wsi stacjonowała dywizja Stefana Czarnieckiego. Miało wówczas dojść do znacznych strat materialnych [Szkurłatowicz 2014, s. 16].
Wraz z pogłębianiem się kryzysu gospodarczego Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII stulecia, coraz trudniejsza stawała się także sytuacja chłopów w Kąkolewnicy. Jako mieszkańcy wsi królewskiej ponosili oni obciążenia pańszczyźniane na rzecz dzierżawców, czyli niegrodowych starostów kąkolewnickich. Na tym tle toczyli oni regularne spory z Karolem i Janem Łużeckimi, którzy sukcesywnie nakładali nowe obciążenia na chłopów. Jeden z nich skończył się sprawą toczoną w referendarii koronnej w 1700 r. Gromada kąkolewnicka reprezentowana była przez chłopów w osobach Szymona Korbuna oraz Wojciecha Kurka. Mieszkańcy wsi oskarżali Jana Łużeckiego i jego ekonoma Jana Jarockiego, że zmuszali każdego z chłopów do odrabiania w polu pańszczyzny w wymiarze 2 dni w tygodniu z łana, podczas gdy na wielu łanach siedziało nawet po ośmiu chłopów, co sumarycznie dawało 16 dni pańszczyzny w tygodniu z każdego łana, podczas gdy przywilej regulujący te kwestie określał wymiar prac na 4 dni. Szereg pretensji obejmował także nazbyt duże opłaty pobierane od bartników kąkolewnickich, niewystawianie rachunków za wybraną hibernę, zabranianie korzystania z lasów oraz oranie na polecenie starostów pól przeznaczonych na pastwiska dla gromady. W ramach swoistego rewanżu zbuntowani chłopi zdecydowali się na wypasanie bydła na polach i łąkach dworskich. Gremialnie wycinali także drzewa w lasach dworskich. Z ówczesnych akt sądowych możemy poznać także nazwiska starszych gromadzkich z Kąkolewnicy. Obok wspomnianych Korbuna i Kurka byli to w początku XVIII w. Wojciech Wąsog i Wojciech Ładny [Szaflik 1958, s. 88; Szkurłatowicz 2014, s. 17-18; Woźniakowa 1969, s. 51].
Z akt procesu toczącego się między chłopami a dzierżawcami starostwa wynika daleko idące rozdrobnienie areałów upraw w Kąkolewnicy, postępujące od drugiej połowy XVII w. Zjawisko to znajduje potwierdzenie w przywileju Augusta III z 1757 r., wystawionego dla wybrańców z ziemi łukowskiej. O ile w lustracji z 1661 r. odnotowano jedną osobę siedzącą na łanie wybranieckim, to w przywileju Sasa łan ten podzielony był już między braci Mikołaja i Andrzeja Grabianów, Wawrzyńca Puszcza i Wawrzyńca Zaleskiego. Co więcej część łanu, na której gospodarował W. Puszcza niebawem uległa dalszym podziałom. Najpierw przeszła ona w całości na jego syna, Franciszka Puszczę, a następnie, jeszcze w latach osiemdziesiątych XVIII w. część ta została podzielona między jego synów: Kazimierza i Pawła. Z kolei część łanu po Wawrzyńcu Zaleskim w tym czasie przeszła w posiadanie Łukasza Gomółki. Część po Mikołaju Grabianie odziedziczył jego brat Andrzej, a następnie dostała się w ręce wnuka Mikołaja, Szymona Grabiana [Rogalski 2002, s. 74].
Do lat siedemdziesiątych XVIII w. zdecydowanie wzrósł jednak obszar wsi. O ile w początku XVII w. areał uprawny wynosił niespełna 12 włók, to w styczniu 1777 r. było to już 126 włók ziemi. Obok łanu wybranieckiego, odnotowano tutaj także łan sołtysi, należący wówczas do pięciu sołtysów: Wocha Puszcza, Franka Puszcza, Jędrzeja Grabiana, Marcina Szkody oraz Wacha Zalewskiego. Miejscowi chłopi gospodarowali na 336 zagonach. Duża część gruntów pozostawała jednak nieużytkowana, ponieważ w inwentarzu odnotowano aż 232 zagony puste [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 4-5].
Chłopi z Kąkolewnicy osiadli na przynajmniej trzech zagonach musieli odrabiać pańszczyznę sprzężajem w wymiarze jednego dnia tygodniowo. Żony tychże chłopów zobowiązano natomiast do pracowania po jednym dniu przez 28 tygodni (tzw. praca tłokiem). Wszyscy gospodarze musieli dostarczać do dworu po jednym korcu owsa oraz kurę z kapłonem. Płacili także powozowe w wysokości 8 zlp oraz siedziane w wymiarze 8 groszy. Jeśli dany chłop nie odrabiał prac sprzężajem to rocznie musiał płacić swoistą rekompensatę z tego tytułu w kwocie 25 złp i 8 groszy. Małżonki za zwolnienie z tłok miały uiszczać 8 złp. Określone były również stawki dodatkowych opłat ponoszonych przez chłopów dysponujących więcej niż trzema zagonami. Za nieodrabianie pańsczyzny każdy z zagrody miał płacić tzw. czynsz bojarski wynoszący 5 zlp i 2 gr z pustej zagrody [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 5].
W Kąkolewnicy, podobnie jak w innych wsiach starostwa niegrodowego, duże zmiany zaszły w drugiej połowie XVIII w., za rządów Filipa N. Szaniawskiego. Przede wszystkim stał się on inicjatorem budowy pałacu wraz z założeniem dworskim. Usytuowano go na rozwidleniu dróg, prowadzących w stronę kaplicy i karczmy. Obok dworu wydzielono część gospodarczą, przy której znajdował się cały szereg budynków. Utworzono również prostokątny staw oraz drugi zbiornik wodny, o bardziej nieregularnym kształcie. Główny budynek składał się z czterech pokojów mieszkalnych, dwóch gabinetów oraz galerii. Dalej usytuowano kuchnię, dwa alkierze, piekarnię oraz trzy komory. Przy kuchni znajdowała się piwniczka oraz kolejne dwie komórki. W zabudowaniach mieszkalnych znajdował się także budynek dworu z dwoma izbami mieszkalnymi, dwoma alkierzami, lamusem o dwóch komórkach i piwniczce. Za dworem znajdował się browar, studnia, drugi browar z gorzelnią oraz słodownia wystawiona w latach siedemdziesiątych XVIII w. Ponadto w zespole dworskim znalazła się stajnia, obora, dojnik na krowy, stodoła, budynek do przechowywania zboża, wozownia, spichlerz i studnia. W skład kompleksu wchodziły także dwa młyny. Jeden z nich był nowy, posiadał wiatrak kryty gontem i w świetle lustracji ze stycznia 1777 r. należy go uznać za stale funkcjonujący. Nie korzystano już najprawdopodobniej z drugiego młyna, zwanego „Pod Witem”. Przy folwarku uprawiano żyto, owies, jęczmień i grykę. Zdecydowanie mniej siano grochu, a symbolicznie także konopie, proso i len [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 4-5].
W Kąkolewnicy w końcu XVIII w. znajdowała się austeria, pełniąca funkcje bardzo zbliżone do karczmy zajezdnej i odpowiadająca przede wszystkim za obsługę noclegowo-gastronomiczną podróżujących traktem lubelskim. Istniały tutaj również dwie karczmy propinacyjne o nazwach „Na Żurawińcu” oraz „Na podwieście” [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 6-7], z których wpływy stanowiły w 1789 r. przeszło połowę dochodu z całej Kąkolewnicy [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 130B, s. 8]. Ponadto przy wsi przebiegała grobla, z której dochód w postaci tzw. grobelnego trafiał do kasy starosty kąkolewnickiego [Taryfa 1767, s. 282]. Istotnym źródłem dochodów dla dzierżawców starostwa przez długi czas była jednak przede wszystkim obecność bartników, korzystających z dobrodziejstw obszernych, okolicznych lasów. Bartnicy w ramach tzw. darni przekazywali starostom 43 garnce i jedną kwartę miodu miary warszawskiej. Zapewne podczas wojen toczonych przez Rzeczpospolitą w drugiej połowie XVII i w początku XVIII w. gospodarka bartnicza popadła w kryzys. W inwentarzu sporządzonym w styczniu 1777 r. zapisano, że lasy kąkolewnickie są spustoszone [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 12]. Wieś w 1789 r. przynosiła jednak dochód w wysokości 8113 złp i 29 gr rocznie [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 130B, s. 7-8].
Jednocześnie ważnym wydarzeniem było przekształcenie Kąkolewnicy w miasto, co nastąpiło w kwietniu 1791 r. Doszło do tego za sprawą postanowień tzw. prawa o miastach, które następnie stało się częścią Konstytucji 3 maja. Niemniej sytuacja ta trwała krótko. Przegrana wojna z Rosją w 1792 r. położyła kres reformom wprowadzonym przez Sejm Czteroletni. Ostatecznie sejm grodzieński, zdominowany przez targowiczan współpracujących z Katarzyną II, formalnie unieważnił wszystkie ustawy uchwalone między 1788 a 1792 r.
W 1827 r. Kąkolewnica była własnością rządową w powiecie radzyńskim w województwie podlaskim, liczyła domów 109 a mieszkańców 610. Do l. 80-ch XIX w. ilość domów wzrosła do 155 a mieszkańców do 1221. Majorat liczył powierzchni 5343 dziesięcin (10426 mórg), miejscowości 10, gospodarstw włościańskich 595, mężczyzn 2718, kobiet 2600 (razem 5318), domów niewłościańskich 157. W końcu wieku zaś: mężczyzn 2802, kobiet 2720 (razem 5522), niestałej: m 113, k 136 (249), obcokrajowcy: m 11, k. 9, wiorst kw. 93,6, gęstość zaludnienia na 1 w.kw. 61,7 (jedno z najwyższych w powiecie), średni roczny przyrost 3,1, 98 k na 100 m., 43% ludności niestałej, 0,3 procent obcokrajowców. Prawosławnych było m. 85 k. 106 (razem 191) czyli 3,3%, katolików m. 2728, k. 2652 (razem 5380) czyli 93,2 %, Żydów m.101 k. 98 (razem 199) czyli 3,4% i jeden protestant.
Działa kasa gminna (dla gmin Kąkolewnica i Szóstka), która w 1881 r. udzieliła 8 pożyczek – 5 po 100 rb., 2 po 50 rb. i jebną 30 rb.
W 1914 r. na terenie gminy mieszkało 7713 osób, w okresie międzywojennym liczba mieszkańców zmniejszyła się niemal o 500 osób. W 1947 r. odnotowano 7128 mieszkańców gminy.
Wieś jak i cała gmina miała charakter rolniczy. W dobrach kąkolewnickich przeprowadzono w końcu lat 40-ch XIX w. regulację powinności włościańskich. Rejestr separacyjny majoratu Kąkolewnica ułożony we wrześniu 1846 r. wykazał następujące składowe:
– przy zabudowaniu, we wsi i Kiełbasie, Wygon pod Rudnikiem, Zarudnicze, Podchruście, Ostrów, Biele i las, Kapionka, Dziewiętniki Skrudy, Ku Jurkom, Stara Wieś, Podjurcze, Kąty, Nowiny, Dziewiętnik, Kąkolewnica folwark.
– plac we wsi i koło karczmy, Przy ogrodach folwarcznych, Ogrody i place we wsi, Przy kościele, Zagumnie, Zalesie, przy Kiełbasie i Dąbrowie, Dąbrowa i Występy, Ostrów, podwicie na Rudniku, za wsią przy gościńcu radzyńskim, zagumnie, Trzeciennik, Wróbel, pod Suchym i Bykiem, przy Łanie, Ciągłe, przy wiatraku, przymiarki, przy granicy Jurek, droga do Lipniak, droga do Ruskiej Woli, droga do Miedzyrzeca, droga do Radzynia, droga do Głównego, droga do Żakowoli, w obrębie Lipniak, w odpadkach przy obrębie Lipniak, w odpadku Zagrody,
– we wsi, zagumnie, zalesie, Dąbrowa, Trzesiennik, Przymiarki, Ostrów przy granicy Worsy, sołtysów
– zabudowanie plebanii, za kościołem, zagumnie, Dąbrowica, za Przygonem, Trzciennik, Podjurcze, Kakolewnica probostwo.
Na dobra Kąkolewnica składały się więc folwark, działki uprawiane przez włościan, działki sołtysów i probostwo.
Rejestry pomiarowe po regulacji, sporządzone na podstawie rewizji w l 1847, 1852 i 1855, wykazały następujące części dóbr:
– Kownatka folwark 390 mrg. 295 pr. i 2 mrg 280 ogrodów; koloniści 422 mrg 138 pr, sołtysi 80 mrg 166 pr, karczma 1 mrg 159 pr, kowal 1 mrg 173 pr, szkoła 1 mrg 150 pr, służba leśna 45 mrg 45 pr.
– Kownatka, w polach 943 mrg 217 pr. i 2 mrg 280 ogrodów, lasy 932 mrg 1 pr., Kownatka razem 1875 mrg 218 pr., 2 mrg 280 pr ogrodów.
– Brzozowica włościanie 1546 mrg 58 pr. i 33 mrg 183 pr: osada wójta gminy 10 mrg 231 pr., szkoła 1,150; karczma 1,150; kowal 1,150.
– Brzozowica 1561,139 i 36,80 ogrodów, spór z Mościskami 30 mrg i 15 pr.
– Dębowierzby włościanie 468,110 i 9 mrg ogrodów, karczma, kowal.
– Dębowierzby, spór z Leszczanką 25,122
– Lipniaki włościanie, karczma, kowal, osada strzelca 15 mrg.
– Lipniaki w polach, lasy obwód Przedsiebie i Lipniaki.
– Lasy obwodu Brzozowica i osada leśna.
Łącznie 5626 mrg 286 pr., ogrody warzywne 69 mrg 81 pr., orne 2561 mrg 299 pr., łąki polne 69 mrg 171 pr., łąki oddzielne 441 mrg 203 pr., pastewniki 639 mrg 75 pr., lasy przyległe 1571 mrg 204 pr., halizny 21 mrg 141 pr.; w lasach roli 25 mrg 138 pr.
Prawie w każdej wsi była karczma i kowal. Dla ochrony lasów wydzielono trzy osady leśne (Kownatka, Lipniaki, Brzozowica).
Wydzielony majorat (donacja Kąkolewnica) składał się z: ogółem 10628 mrg. 95 pr.; ogrodów warzywnych 137 mrg. 60 pr., ogrodów owocowych 2 mrg. 236 pr., gruntu ornego 4739 mrg. 201 pr., łąk polnych 1876 mrg. 79 pr. i łąk oddzielnych 571 mrg. 231 pr., pastewników 356 mrg. 70 pr., lasów przyległych 1753 mrg. 59 pr., miejsc wykarczowanych 352 mrg. 299 pr., w lasach roli 35 mrg. 271 pr. i łąk 115 pr., zarośli 482 mrg. 2 pr.
Strażnikom leśnym (strzelcom) przysługiwały osady (gospodarstwa) leśne a młynarzowi „osada dominalne młynarska”. W dobrach działała cegielnia także jako osada dominialna.
Po uwłaszczeniu dobra majoratu składały się z folwarków: Kąkolewnica 1401 mrg., Ruska Wola 153 mrg., Żukowa Wola 32 mrg.. Lasy majorackie miały powierzchnię 2454 mrg. W poszczególnych wsiach była następująca ilość gospodarstw: Kąkolewnica 113, z gruntem 3343 mrg., Ruskowola osad 78, 2216 mrg., Żukowa wola osad 68, 1825 mrg. Ponadto działał tu młyn i folusz.
W l. 80. w gminie Kąkolewnica wykazano 19357 mrg. i 112,5 pr. ziemi a w tym: ornej 8761 mrg 161 pr., ogrodów 310 mrg. 178 pr., sadów 150 pr., łąk 3344 mrg 257 pr., wygonów 2222 mrg 5 pr., lasów 3697 mrg 220 pr, zarośli 526 mrg 96,5 pr, a ziemi pod budynkami 208 mrg 293 pr. W 1898 r. 9972 dziesięcin kw.: gospodarstwa i sady 267, ornej 4448, łąk 1727, pastwisk 1138, lasów 2040, nieużytków 352; włościańskiej 5454, drobnej szlachty 1797, gromadzka 0, miejska 0, dworska 1877, rządowa 774, inna 70.
W 1898 r. działała tu gorzelnia Stanisława Kuszla syna Ignacego. W 1906 r. jako jej właściciela wykazano Nikołaja Wasyliewicza Pawłowa.
W drugiej połowie XIX wieku postępował wzrost liczby ludności tymczasem o zakup ziemi było bardzo trudno. W związku z czym postępowało rozdrobnienie gospodarstw. W 1889 było ich 388 a w 1899 – 767.
W 1909 r. dane rosyjskie wykazywały, że w majoracie kąkolewnickim (1750 dziesięcin) działała gorzelnia (Nikołaj Wasiljewicz Pawłow). Wykazano tam 64 osoby ludności niestałej, wszyscy byli Polakami. Natomiast w majątku poduchownym, rozprzedanym włościanom (12 dz.), było 11 domów, 17 mieszkańców stałych i 21 niestałych, w tym 5 Rosjan. We wsi Kąkolewnica (2250 dz., 124 domy) odnotowano zarząd gminny, szkołę i kościół. Ludności stałej 1864, a niestałej 198, w tym 9 Rosjan. We wsi mieszkało także 42 Żydów ludności stałej i 25 niestałej. Co ciekawe tylko 7 Rosjan było wyznania prawosławnego, czyli władze rosyjskie 2 osoby wyznania katolickiego uznały także za Rosjan.
Ostatni rosyjski właściciel dóbr Kąkolewnickich prowadził rabunkowy wyręb lasów co spowodowało wszczęcie kilku postępowań administracyjnych w tej sprawie. Wyręb prowadził pod pozorem tzw. oczyszczania.
Po rewolucji 1905 r. w Kąkolewnicy założono Towarzystwo konsumentów rolnych, na którego czele stał Adam Żarski. [APL, RGL sygn. 514-516; Труды Варшавского 1889-1914, 1900]; SGKP, III, 940]; ZR 2013; ZR 2016].
Po odzyskaniu niepodległości w Kąkolewnicy otwarto Agencję Pocztowo-Komunikacyjną (1928 r.), której pierwszą kierowniczką była Walentyna Kowalska, działała Spółdzielnia Spożywczo-Rolnicza (powstała w 1907 r.), w której zarządzie zasiadali: Szymon Gomółka, Aleksander Mróz, Władysław Kłyk, Aleksander Ładny. W majątku Rudnik funkcjonowały młyn wodny i tartak. [Szkurłatowicz 2014, 50]. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku wieś stanowiła niewielkie centrum handlu i wytwórczości rzemieślniczej: cegielnia: Okniński J.; cieśla: Majczyna M.; garncarz Leszczyński J.; kołodziej Wiacek L.; kowal Galach A.; krawiec Migal E.; młyny: Daduń W. (motorowy), (L.) Mazur J. (motorowy), Samulik Fr., Woźniak W.; handel nierogacizną: Chmielarski A., Daduń W., Pietron K., Szmulik F.; piekarnie: Chmielarski A., Paczuk St., Woch Fr.; artykuły spożywcze: Borsukiewicz P., Hornowski (J.); szewcy: Rejdman Sz. T.; wyroby tytoniowe: Borsakiewicz W.; wiatraki: Daduń A, Klejst S., Krawiecka J., Kubalski J. [KAP 1930]
Po II wojnie światowej na terenie gminy działało 5 spółdzielni rolno-spożywczych, 3 młyny motorowe, 5 wiatraków, 8 szkół powszechnych. Na terenie gminy pracowało 27 rzemieślników. W Kąkolewnicy istniał sklep Powszechnej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej, która w 1948 r. została przekształcona w Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska”, oraz sklepy prywatne. W 1949 r. otwarto spółdzielczy zakład gastronomiczny. [APL ORP, AgK sygn. 5-6].
Zabytki i miejsca pamięci
– Obecny kościół został wybudowany w 1870 r. w miejsce drewnianego, staraniem ks. Juliana Perzanowskiego i Franciszka Wismontta, właściciela wsi Jurki. Początkowo był filią parafii w Trzebieszowie, dopiero od 1919 stał się samodzielną jednostką parafialną. Kościół murowany, z dwoma kaplicami dobudowanymi w 1906 r. oraz usytuowana obok bramą-dzwonnicą. Styl architektoniczny kościoła jest eklektyczny z cechami neoklascyzmu, a wystrój wnętrza barokowy. https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-260661
-Pałac i park dworski, który znajdował się na północ od kościoła: „Niezbyt znane są losy kompozycji po roku 1840. Zapewne zanikała zwarta symetria dziedzińców gospodarczych i likwidacji uległa kwaterowa kompozycja ogrodu., a w końcu XIX w. wzniesiono kompleks nowych zabudowań gospodarczych. Znaczenia nabrał za to teren leżący na wschód od dziedzińca przy dworze, a na północ od ogrodu kwaterowego. Tam wzniesiono drewnianą rządcówkę i tam założono na miejscu dawnych sadów lub warzywników nowy ogród. Funkcjonowały więc obok siebie dwa ogrody – stary (trójkątny) i nowy o obecnie nieznanej kompozycji. Prawdopodobnie oba pełniły funkcje użytkowe, mając jednocześnie pewne elementy ozdobne. Oddzielała je od siebie stara droga biegnąca wzdłuż północnej granicy ogrodu kwaterowego”.
-Stary cmentarz katolicki w dawnym Rudniku otoczony wałem kamienno-ziemnym z zarysami mogił, pojedynczymi krzyżami oraz nagrobkami.
-Stary cmentarz katolicki w dawnej Kąkolewnicy Północnej, otoczony drewnianym płotem, z szeregiem kamiennych i żeliwnych nagrobków oraz zarysów mogił ziemnych z XIX i XX w.
-Krzyż upamiętniający miejsce egzekucji powstańca styczniowego Leona Kota przy drodze do Żakowoli Poprzecznej.
Pomnik w postaci głazu na postumencie z metalową tablicą w byłej Kąkolewnicy Południowej upamiętniający kwaterowanie i walki 35 pp AK, ufundowany staraniem ŚZŻAK Koło w Radzyniu Podlaskim.
-Uroczysko „Baran” (las „Baran”) przy drodze do Lipniak, upamiętnienie żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego rozstrzelanych w ramach mordu sądowego sądu polowego II Armii LWP w latach 1944-1945. Miejsce corocznych uroczystości patriotyczno-religijnych. [Leszczyńska 2011, 143-162].
Ważne wydarzenia
Mieszkańcy gminy Kąkolewnicy czynnie uczestniczyli w walce o niepodległość, zarówno w powstaniu listopadowym jak i styczniowym (mogiły ich znajdują się w lasach turowskich na cmentarzu koło kaplicy św. Antoniego). W 1915 r. przez tereny gminy Kąkolewnica przeszły oddziały I Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego, który nocował we dworze w Jurkach. Tegoż roku na terenie gminy zostaje stoczona bitwa pod Grabowcem. Polegli zostali pochowani na cmentarzu wojennym w Grabowcu. W 1918 r. członkowie POW z Kąkolewnicy brali udział w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich, byli to: Wincenty Prejzner, Tomasz Majczyna, Antoni Mazur, Stanisław Kłos, Adolf Kociński, Bronisław Kot, Karol Ładny, Józef Karwowski, Edmund Jędruszczak. W 1920 r. jazda rotmistrza Jaworskiego stoczyła zwycięski bój z oddziałami bolszewickimi. Poległych pochowano na cmentarzu wojennym w Grabowcu. [Szkurłatowicz 2014, 19-47; Leszczyńska 2011, 140].
3 IX 1939 r. niemieckie bombowce zrzuciły nad wsią trzy bomby, w celu zniszczenia kościoła, ale nie trafiły celu. W nocy z 26 na 27 IX przeszły przez wieś wojska rosyjskie, ale na skutek porozumienia z Niemcami wycofali się za Bug. Niemcy weszli do wsi 1 X 1939. [Szkurłatowicz 2014, 67].
W czasie okupacji niemieckiej z terenu gminy wywieziono do obozów koncentracyjnych 23 Polaków, na roboty przymusowe do Niemiec – 27, rozstrzelano 21 Żydów, spalono 34 gospodarstwa. [Żochowski 2010, 310-311].
Od VIII 1944 r. do I 1945 r. w Kąkolewnicy stacjonował sztab II Armii LWP pod dowództwem gen. Karola Świerczewskiego i gen. Stanisława Popławskiego. Przy Sztabie działał sąd polowy, który wśród wielu rozpatrywanych spraw dotyczących dyscypliny wojskowej zajmował się sądzeniem członków polskiego podziemia niepodległościowego schwytanych przez sowieckie NKWD i polskich funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa. Skazani na śmierć i rozstrzelani zostali pochowani w zbiorowych dołach śmierci na uroczysku „Baran”. [Magier 2024].
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci