Jurki

Patrz hasło: Kąkolewnica.

Nazwa ma charakter dzierżawczy, prawdopodobnie pochodzi od imienia lub przezwiska właściciela lub jego potomków. Od czasu powstania wsi przybierała różne formy. Wśród nich, obok obecnej, najczęściej występowały Jwrzna, Jury, Górki, Turki [Szkurłatowicz 2014, 241]. Przez cały okres staropolski wieś znajdowała się w powiecie łukowskim województwa lubelskiego [Kuraś, 1983, s. 268]. Po trzecim rozbiorze wieś znalazła się w granicach Austrii (cyrkuł łukowski) a po 1809 r. – Księstwa Warszawskiego (departament siedlecki, powiat radzyński). W Królestwie Polskim wieś była gminą dominialną, położoną w powiecie i obwodzie radzyńskim a województwie podlaskim. W l. 1844-1866 Jurki wraz z całym powiatem radzyńskim należały do guberni lubelskiej.

Po uwłaszczeniu z 1864 roku Jurki weszły w skład gminy samorządowej Kąkolewnica, która w okresie 1867-1912 leżała, wraz z powiatem radzyńskim, w guberni siedleckiej. Po jej likwidacji w 1912 r. znowu została włączona do guberni lubelskiej. Od 1915 r. Jurki leżały w okupacyjnym austriackim generał-gubernatorstwie lubelskim. [ZR 2013; ZR 2016]

Po odzyskaniu niepodległości i w okresie międzywojennym wieś Jurki nadal wchodziła w skład gminy Kąkolewnica w powiecie radzyńskim. W latach 1921-1950 znajdowała się w na terenie działania Sądu Pokoju/Grodzkiego w Radzyniu Podlaskim, później Sądu Powiatowego w Radzyniu Podlaskim. [Magier 2016, 22].

Po II wojnie światowej na Jurki składały się wieś i folwark, sołtysem do 1949 r. był Józef Jurkowski, zaś przedstawicielem wsi w Gminnej Radzie Narodowej – Jan Domański i Stanisław Kot. Następnie funkcję sołtysa piastował Stanisław Kot, a podsołtysa Jan Litwiniec. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 8, 16; sygn. 5, s. 6; sygn. 9, s. 10]. W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady. Wieś Jurki znalazła się w gromadzie Kąkolewnica Wschodnia z siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej w Kąkolewnicy Wschodniej w powiecie radzyńskim w województwie lubelskim. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Gminę Kąkolewnica Wschodnia z wsią Jurki w składzie przywrócono w 1973 r. Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie radzyńskim.

W XIX wieku odnotowano przysiółek Podjurcze.

Gospodarze w końcu lat 60-ch XIX w.: Andrzej Radek, Fabian Sawicki, Łukasz Szadkowski, Kazimierz Zaręba. [APL, ZTLLiSG sygn. 2448]

Właściciele ziemi w Jurkach w połowie XIX wieku: Franciszek Wismont (Wismunt, Wysmuntt), Michał Łagun, Konstancja Mirbach, Józefa Majewska, Michał Chromiński, Joachim Łętowski, Wojciech Majewski, Aniela Sylwestrwicz, Onufry Sylwestrowicz, Antonina Jelnicka, Barbara Godebska, Piotr Majewski, Ignacy Majewski, Józef Franciszek Kurowski, Eleonora Oknińska. Stanisław Okniński, Paweł Okniński, Konstancja Oknińska, Jan Pietroń, Antoni Mazur, Jan Mazur, Antoni Kot, Ryfka Kurek. [APL ORP, HwRP sygn. 86, 87, 89].

Nabywcami ziemi z rozparcelowanego w ramach dekretu PKWN o reformie rolnej z 1944 r. byli: – z folwarku Jurki: Aleksander Gil, Janina Kurenda, Franciszek Łukasik, Marianna Muszyńska, Ludwik Sawicki, Józef Wiącek, Władysław Zakrzewski; – ze wsi Jurki: Stanisław Buc, Adam Izdebski, Ignacy Izdebski, Józef Jurkowski, Józef Lecyk, Henryk Kociński, Józef Kośmider, Regina Litwiniec, Stanisław Łopacki, Stanisław Majewski, Wacław Majewski, Władysław Michalak, Florentyna Muszyńska, Stanisław Pieńko; – oraz 40 włościan z Kąkolewnicy. [APLO ORP, HwRP sygn. 89].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1987 w ramach AZP [NID, AZP obszar 63-82].

Wieś powstała prawdopodobnie w końcu XV wieku. Wzmiankowana jest w 1500 r. w dokumencie metropolitalnym diecezji krakowskiej [Szkurłatowicz 2014, 240].

Jako pierwszy właściciel w 1500 r. występował Wacław z Jurek. W rejestrze poborowym z 1531 r. nie uwzględniono niestety żadnych informacji odnoszących się do właścicieli, chociaż odnotowane zostały „Jurki et Carcze”. Z danych z 1552 r. możemy wnioskować, że we wsi mieszkali służebnicy grodzcy. Podatek został uiszczony z jednego łanu [ŹD, XIV, s. 400].

W 1580 r. we wsi Jurki (Turki) jako właściciel wymieniony został Stanisław Turek [ŹD, XIV, s. 426]. W rękach rodziny Jurkowskich wieś pozostawała w kolejnych latach. W rejestrze poborowym z 1620 r. jako właściciela, który uiścił podatek za siebie oraz inne osoby posiadające części w dobrach Jurki widnieje Stanisław Zalewski vel Zaleski Jurkowski [Rejestr 1626]. W kolejnych dekadach XVII w., podobnie jak w przypadku wielu innych wsi prywatnych w ziemi łukowskiej, doszło do znacznego rozdrobnienia własności. Niemniej wśród właścicieli części wsi stale utrzymywali się również Jurkowscy. W 1647 r. właścicielem części był Wawrzyniec Jurkowski, w 1659 r. Jakub de Jurki [Herbarz Łuk. 2011, 109]. W 1673

W 1673 r. podatek szelężny z poszczególnych części wsi Jurki uiścili Krzysztof Chawtosz, Jędrzej Chawtosz, Marcin Nakonieczny, Szymon Jurkowski Głowiask z małżonką, Wawrzyniec Dąbrowa, Maciej Prorok z żoną, Adam Kozak z żoną, Anna Jurkowska Krasuska wdowa, Wawrzyniec Jurkowski z żoną oraz Jan Lipniak [AGAD, ASK I, sygn. 159, k. 11].

Zmiany własnościowe w obrębie poszczególnych części Jurek musiały zachodzić bardzo często skoro w 1676 r. podatek pogłówny z części wsi Jurki zapłacili już Wojciech Kozak, Mikołaj Mroczek, Piotr Mroczek, Wojciech Mroczek z synem, Maciej Nanatek, Szymon Piorog, Wawrzyniec Dambrowa, Jakub Piorak, Adam Piotrak, Jan Piorak,  Wawrzyniec Puszczyk oraz Stanisław Nakonieczny. Części wsi należały też do Olszewskich, Zaleskich, Kurkowskich, Deczyńskich, Znoykowskich oraz Paszkowskich [BCz, sygn. 1099, s. 470].

W XVIII w. wieś nadal miała zapewne kilkunastu właścicieli cząstkowych. Wśród nich znajdował się m.in. Marciej Jurkowski, odnotowany m.in. w 1752 r. [Herbarz Łuk. 2011, 109]. Inna część wsi należała z kolei do Olszewskich. W 1749 r. chorąży łukowski Wojciech Olszewski, syn Macieja i Anny, ochrzczony w 1722 r. w parafii Radzyń, sprzedał posiadaną części wsi Jurki. Nie zakończyło to jednak związków Olszewskich z Jurkami. W 1797 r., być może ta sama część wsi, została zakupiona przez Andrzeja Olszewskiego, syna chorążego Wojciecha, urodzonego w 1751 r. [Herbarz Łuk. 2011, 213].

Jurki były zatem zaściankiem szlacheckim. Wieś i folwark były otoczone dobrami królewskimi (narodowymi) Kąkolewnica – potem majoratem w rękach rosyjskich. [ZR 2013, s. 76]. Właścicielem części Jurek (hipotecznie nazwanych Jurki A) był Michał Chromiński, który został zlicytowany 21 IV 1802 r. Dobra te nabyła wówczas z sumę 24 tys.złp. Józefa z Chromińskich Majewska. Nowa właścicielka przeprowadziła meliorację. Gdy Joachim Łętowski okazał skrypt Wojciecha Majewskiego z 1819 r. na 2 tys. złp., to jego żona Józefa odmówiła wpisania do hipoteki jako dług osobisty męża. Wojciech Majewski zmarł 7 III 1823 r. Józefa Majewska w 1846 r. tytuł własności przeniosła na sukcesorów.

Nie wiadomo kiedy Franciszek Wismont nabył pierwszą nieruchomość w Jurkach. Być może była to rodzina miejscowa i odziedziczył on gospodarstwo. Natomiast w l. 1854, 1858 i 1865. kolejne części kupował od spadkobierców Majewskich. Jeszcze w l. 50-ch właścicielem części był Okniński. W maju 1856 r. Aniela z Majewskich Sylwestrowiczowa, wdowa po mjr. armii rosyjskiej Onufrym, w imieniu własnym i siostry Antoniny z Majewskich Jelnickiej, sprzedała dobra Jurki A Franciszkowi Wismontowi za 27 tys. złp. czyli 1905 rub. Był to majątek przekazany im przez matkę Józefę z Chromińskich Majewską. Aniela już wcześniej odziedziczyła dział spadkowy po siostrze Barbarze z Majewskich Godebskiej. Jej brat Piotr Majewski zmarł 5 VII 1855 r. Następnie Franciszek Wismont, syn Wawrzyńca, w 1856 i 1857 r. kupił od Ignacego Majewskiego kolejną część majątku. Przy regulacji hipoteki próbowano wpisać jako ciężary wieczyste i ścieśnienia własności, dziesięcinę wytyczną wieczystą do kościołów w Ulanie i Łukowie (dziesięcina pieniężna z mocy erekcji przy dobrach Kurów złożona), ale Józefa z Chromińskich Majewska zaprzeczyła i zeznała, że z Jurek płaci kościołowi w Trzebieszowie 8 złp. rocznie. Ostatecznie na Jurkach zapisano płacenie, po wieczne czasy, przez właścicieli do rąk księdza komendarza kościoła filialnego obrządku łacińskiego w Kąkolewnicy po 15 rub., corocznie w dwóch ratach, w styczniu i lipcu. Józefa Majewska, odpowiednio do rozmiaru własności, płaciła połowę tej sumy. W momencie uwłaszczenia był więc F. Wismont właścicielem majątku Jurki (czyli największej własności ziemskiej w tej miejscowości, ale nie całości) i ciążyło na nim zobowiązanie do opłacania połowy dziesięciny na ręce komendarza kąkolewnickiego, ale z warunkiem odprawienia w zamian w kaplicy w Jurkach 8 mszy w jego intencji.

Inny większy majątek zapisano przy regulacji hipotek jako Jurki B. Dobra te Józef Franciszek Kurowski dostał od swojego ojca Antoniego 20 II 1811 r. Wtedy szacowano majątek na 6 tys. złp. 23 V/4 VI 1859 r. dobra te kupił od niego Franciszek Wismont za 16 tys. złp. czyli 2400 rub. Franciszek Wismont konsekwentnie jednoczył w swoich rękach nieruchomości w Jurkach. Był aktywny społecznie jako przywódca społeczności polskiej w gminie oddanej w ręce rosyjskie. Niestety, kiedy zmarł 17 IV 1902 r., majątek Jurki przeszedł na jego jedyne dziecko, córkę Eleonorę, która już rok potem zaczęła rozprzedawać dobra. 26 VI/9 VII 1903 r. Najpierw Eleonora z Wismuntów Oknińska, żona Stanisława Oknińskiego syna Antoniego, sprzedała część dóbr Janowi Pietroniowi, Antoniemu Mazurowi, Janowi Mazurowi i Antoniemu Kotowi a 4/17 VII 1907 r. kolejną część Pawłowi i Konstancji Oknińskim. Ostatni kawałek ziemi Eleonora sprzedała Ryfce Kurek 24 VII/6 VIII 1907 r. Potem następowało dalsze dzielenie i rozprzedaż majątku. [APL ORP, HwRP sygn. 86, 87, 89]

Uwłaszczenie z 1864 roku objęło tylko czterech włościan, jego zasady zatwierdziła komisja centralna przy Komitecie Urządzającym 13/25 VII 1867 r. ale bez serwitutów, chłopi dostali tylko 252 pręty ziemi użytkowej. Właściciel dostał 60 rub. odszkodowania. Po ponownym pomiarze przeprowadzonym w 1870 r. Siedlecki urząd ds. Włościańskich 4 VIII 1873 r. określił przydział ziemi na 259,5 pr. [APL, ZTLLiSG sygn. 2448]

Jurki były w tym czasie niewielkim majątkiem o ogólnej powierzchni około 142 ha, na którym znajdował się dwór [SGKP, III, 633].  W majątku pracowali robotnicy folwarczni w liczbie 6 rodzin, zamieszkali w drewnianych czworakach przy drodze prowadzącej do wsi oraz pracownicy najemni z Jurek. Po I wojnie światowej dobra objął syn Pawła – Jan Okniński. Po II wojnie światowej majątek rozparcelowano pozostawiając Janowi Oknińskiemu jedynie 20 ha gruntów, które odebrano mu ostatecznie w 1950 r. Resztówka przeznaczona została na  wzorcowe gospodarstwo – Ośrodek Kultury Rolnej, który doprowadził do ruiny zabudowania podworskie i sady. Ośrodek został zlikwidowany, a jego majątek przekazany najpierw w 1958 r. spółdzielni produkcyjnej. W 1962 r. znalazł się w prywatnych rękach. [Bończak-Kucharczyk].

Wieś prawdopodobnie wyodrębniona została z części Kąkolewnicy. W związku z tym od momentu powstania należała do parafii w Trzebieszowie. Być może przejściowo zmieniała się jej przynależność skoro w rejestrach poborowych z 1552 r. i 1580 r. przypisana została do parafii Ulan i tam też uiszczana była dziesięcina [ŹD, XIV, s. 400, 426]. W 1603 r. przynależność parafialna Jurek pozostawała niejasna. Dziesięcina płacona była przemiennie do parafii ulańskiej oraz trzebieszowskiej w kwocie 5 florenów rocznie. Jednocześnie wieś przypisano do obu parafii i sytuacja ta utrzymała się przez kolejne dziesięciolecia [AKK, Liber privilegiorum, nr 10, s. 11]. Po 1780 r. katolicy z Jurków uczęszczali do kaplicy w Kąkolewnicy, pełniącej funkcję filii parafii z Trzebieszowa [AAL, Rep.  60A, sygn. 104,  s.  2; AAL, Rep.  60A, sygn. 179,  k.  85-85v]. W XIX wieku Jurki należały do filii parafii katolickiej Trzebieszów w Kąkolewnicy kolacji rządowej. W Jurkach mieszkali Polacy, katolicy – w większości szlachta a także chłopi najmowani do pracy. Obecnie Jurki przynależą do parafii pw. Św. Filipa Neri w Kąkolewnicy. Na przełomie XIX i XX wieku odnotowano w osadzie liczącą 58 osób społeczność wyznania mojżeszowego [ZR 2016, 389-390].

Dzieci uczęszczały do szkoły w Kąkolewnicy wzniesionej przy wsparciu właściciela majątku Jurki – Wissmonta. [Szkurłatowicz, 2014, 185].

W 1580 r. obszar gruntów uprawnych w Jurkach wynosił 6 włók, z których właściciel płacił podatek w wysokości 3 florenów [ŹD, XIV, s. 426]. Według rejestru poborowego podatku pogłównego z 1674 r. w Jurkach mieszkały 53 osoby z 19 różnych rodzin szlacheckich [AGAD, ASK I, sygn. 162, k. 56]. Kolejne dane statystyczne pochodzą ze spisu ludności diecezji krakowskiej przeprowadzonego w 1787 r. Wówczas to w Jurkach odnotowano 94 osoby. W gronie tym znalazło się 87 katolików oraz 7 Żydów [Kumor 1979, s. 253].

W 1827 r. we wsi były 22 gospodarstwa i 110 mieszkańców. W 1865 r. w Jurkach wykazano majątek Franciszka Wizmunda (270 mrg) i właśności cząstkowe (212 mrg). [ZR 2016, 48]. W l. 80. XIX w.: 13 gospodarstw i 194 mieszkańców, 242 morgi obszaru; folwark Jurki 1 dym, 5 mieszkańców, 283 morgi [SGKP, t. III, s. 633]. W roku 1951 odnotowano 48 gospodarstw. [APL, AgK sygn. 9, s. 10].

W 1802 r. wartość majątku Jurki A oszacowano na 30 tys. złp. a Jurki B. w 1811 r. na 6 tys. złp., [ZR 2013, 121]. Poza gospodarstwami drobnej szlachty w XIX w. uformowały się dwa majątki ziemskie stopniowo wykupione przez jednego właściciela. Znaczna część gruntów weszła w skład folwarku, który korzystał z pracy najemnej mieszkańców oraz sześciu rodzin stałych pracowników zamieszkujących w drewnianym sześcioraku usytuowanym przy drodze do wsi. Władze rosyjskie nadały ziemię tylko czterem włościanom, ale nie przyznając im serwitutów, które prawdopodobnie zostały uregulowane już wcześniej w drodze porozumienia. [ZR 2016, 59]

Przygotowując się do zestawienia tabeli drobnoszlacheckich majątków Mościsko B, Olszewnica, Jurki i Mościsko A we wsi Sokule, poproszono o tabele prestacyjne jednak tych w KRSW nie było. Tabele likwidacyjne ułożono w 1867 r. na podstawie kontraktów z 4 komornikami. [APL, SKdsW sygn. 11056]

Jurki Wismonta: Tabelę likwidacyjną 16 II 1871 zatw. po zmianach – zwiększono nadział Łukaszowi Szadkowskiemu i Kazimierzowi Zarębie o 3-4 pręty. Ogłoszono 23 IX 1873 r. [APL, SKdsW sygn. 11057]

W 1886 r. w majątku Wismonta (Wysmunda) wykazano 4 osady (gospodarstwa). [ZR 2016, 99].

W 1909 r. w Jurkach wykazano majątek Pawła Oknińskiego syna Antoniego (135 dz.) wyłącznie z ludnością niestałą (9 mężczyzn i 6 kobiet). Wszystkich określono jako Polaków i katolików. Poza tym w miejscowości wykazano 100 dz. ziemi z 16 osadami, w których mieszkało 355 osób (m. 153, k. 202) ludności stałej i 14 niestałej (m. 8, k. 6).

W 1927 r. w Jurkach postawiono murowany młyn motorowy własności Jana Mazura i Anny Oknińskiej, który w 1937 r. uzyskał pozwolenie na rozbudowę i funkcjonował również w okresie powojennym. [APL, UWL-WKB sygn. 2001; APL ORP, AgK sygn. 6, s. 20].

We wsi był dwór z sadem i parkiem oraz kaplica. Ogród dworski – regularna barokowa kompozycja kwaterowa, częściowo przebudowana w latach 60. XX w. W roku 1863 właściciel majątku (Wismont, Wizmunt) zbudował murowaną kaplicę na gruntach dworskich, przy skrzyżowaniu głównych dróg, a w l. 80. wzniósł drugi dwór drewniany [Bończak-Kucharczyk, Oleksicki, Szydłowski, Cichońska, 1985].

W roku 1878 wykonano parkan okalający kościół pw. św Filipa Neri w Kąkolewnicy. W 1878 r. w czasie prac nad nim, gdzie fundatorem i prezesem dozoru budowy był właściciel majątku Jurki, Franciszek Wissmont, miał rozgorzeć spór między nim a proboszczem dotyczący lokalizacji dzwonnicy. Wismont chciał, by znajdowała się przed kościołem, proboszcz zaś upierał się przy zlokalizowaniu jej po prawej stronie kościoła, gdzie ostatecznie powstała. [Szkurłatowicz, 2014, 149].

We dworze w Jurkach w połowie VIII 1915 r. stacjonował sztab I Brygady Legionów wraz z komendantem Józefem Piłsudskim oraz oficerami Michałem Rola-Żymierskim i Juliuszem Kaden-Bandrowskim  [ZR 2016, s. 360; Kalinowski 2002, 43]. Na przełomie 1944 i 1945 r. w Jurkach rozlokowani byli żołnierze II Armii LWP oraz 2 Ukraińskiego Frontu Armii Czerwonej. Szacowano, że przez 90 dni wojska polskie i sowieckie zajmowały we wsi po 60 kwater mieszkalnych i 20 pomieszczeń na auta. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 25].