Brzozowica Duża

Patrz hasło: Kąkolewnica.

W XIX i XX wieku notowana jako: Brzozowica,  Brzozowica Duża, Brzozownica, Brzozowice, Brzozowizna.

Wieś od momentu powstania do końca okresu staropolskiego znajdowała się w ziemi łukowskiej województwa lubelskiego [Kuraś, 1983, s. 268]. Po trzecim rozbiorze znalazła się w granicach Austrii (cyrkuł łukowski), a po 1809 r. – Księstwa Warszawskiego (departament siedlecki, powiat radzyński). W Królestwie Polskim wieś znajdowała się w dobrach narodowych – gminy Kąkolewnica, położonej w powiecie i obwodzie radzyńskim a województwie podlaskim. W l. 1844-1866 powiat radzyński a z nim i Brzozowica należały do guberni lubelskiej. Od 1864 r. wieś weszła w skład gminy samorządowej Kąkolewnica. Po rosyjskiej reformie podziału administracyjnego wprowadzonej w życie 1 I 1867 r. Brzozowica znalazła w powiecie radzyńskim guberni siedleckiej. Po jej likwidacji w 1912 r. znowu została włączona do guberni lubelskiej. Od 1915 r. znalazła się w okupacyjnym austriackim generał-gubernatorstwie lubelskim. [ZR 2013; ZR 2016; Międzybłocki1930; PKSG 1870-1913; PKLG 1914].

Po odzyskaniu niepodległości wieś podzielono na Brzozowicę Dużą i Brzozowicę Małą. W okresie międzywojennym Brzozowica Duża wchodziła w skład gminy Kąkolewnica w powiecie radzyńskim. W latach 1921-1950 znajdowała się w na terenie działania Sądu Pokoju/Grodzkiego w Radzyniu Podlaskim, później Sądu Powiatowego w Radzyniu Podlaskim. [Magier 2016, 22].

Po II wojnie światowej sołtysem Brzozowicy Dużej był Jan Duda, a Brzozowicy Małej – Wacław Sójka, przedstawicielami wsi w Gminnej Radzie Narodowej – Stefan Nieroda i Stanisław Sójka. [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 8, 16; sygn. 9, s. 10]. W 1954 r. zlikwidowano gminy i utworzono gromady, w tym gromadę Brzozowica Duża. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Z dniem 1 I 1969 r. gromadę zlikwidowano, a jej teren włączono do gromady Kąkolewnica Wschodnia. [DUWRN 1968, nr 13, poz. 100]. Gminę Kąkolewnica Wschodnia z wsią Brzozowica Duża w składzie przywrócono w 1973 r. Po reformie administracyjnej z 1975 r. wraz z gminą wchodziła w skład województwa bialskopodlaskiego, a po jego likwidacji 1 I 1999 ponownie znalazła się w woj. lubelskim i powiecie radzyńskim.

W 1777 r. odnotowany las zwany „Zapowiednik” [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 11]. W XIX wieku w źródłach mamy następujące nazwy elementów fizjograficznych występujących na terenie osady: Przedsubie, Tłum, Karczma Glinki, Glinki, Krug, Nowiny, Przymiarki, Młyn, Borek, Kruk (Kruki), Przykory, Ciągłe, Podmłynie, Nowe, Piaski, Kliny, Osiny, Występy, Siedzone, Turosłe, Grzebiska, Kurzebiele, Żurawieniec, Koledzie, Byczy Ług, Bagno Łystosze, Krogulec, uroczysko Oboźne, Grzebiska, Litewski Gościniec, Kamionkowy trakt [APL, RGL sygn. 517].

Przy okazji uwłaszczenia z 1864 roku wymieniono następujących gospodarzy: Stefan Kłopotek, Paweł Sobota, Andrzej Puszcz, Urszula Jóźwik, Józef Jóźwik, Aleksander Jóźwik, Stanisław Jóźwik, Michał Jóźwik, Szymon Matejek, Kazimierz Sobota, Jan Strzakłowiec, Tomasz Rosiński, Wojciech Matejek, Szymon Zgorzałek, Aleksander Zgorzałek, Piotr Zgorzałek, Jan Matejek, Kazimierz Matejek, Stanisław Matejek, Katarzyna Kłopotek, Jan Kłopotek, Wojciech Kłopotek, Maria Kłopotek, Jakub Kozioł, Wojciech Matejek, Wojciech Stolarczyk, Mikołaj Wiśniewski, Katarzyna Stolarczyk, Tomasz Matejek, Michał Matejek, Andrzej Matejek, Michał Matejek, Tekla Matejek, Stanisław Jóźwik, Andrzej Stolarczyk, Małgorzata Stolarczyk, Jan Stolarczyk, Bartłomiej Stolarczyk, Jakub Matejek, Tomasz Sójka, Antoni Sójka, Michał Sójka, Franciszek Szczepaniak, Jan Matejek, Mariusz Matejek, Jacenty Matejek, Barbara Matejek, Michał Matejek, Tekla Matejek, Józef Matejek, Maria Matejek, Jan Sawicki, Stanisław Stolarczyk, Michał Sójka, Jan Matejek, Wojciech Wójcik, Jan Wójcik, Paweł Matejek, Bartłomiej Matejek, Jan Śledź, Marek Matejek, Kazimierz Matejek, Jan Zgorzałek, Jan Sawicki, Mikołaj Sójka, Antonina Sójka, Małgorzata Matejek, Antoni Lecyk, Jan Rak, Herszko Ruden, Michał Matejek, Michał Lecyk, Stefan Lecyk, Józef Kubański, Andrzej Zień, Franciszek Matejek, Marcin Zachwiszcz, Maciej Wawruk, Franciszek Karwowski, Aleksander Rosiński. [APL, ZTLLiSG sygn. 2425].

W 1848 r. występowało jeszcze kilka innych nazwisk: Wawrzyniec Rak, Jan Kowalczyk, Tomasz Purtal, Henryka Ruzen, Ignacy Kalenik, Grzegorz Wakuła, Grzegorz Duda [APL, Kds.WPR sygn. 126]

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2001 w Brzozowicy Dużej odkryto 3 stanowiska. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono ślady osadnicze w zakresie XI-XVIII w. – poza zlokalizowaną osadą, pozostałe stanowią ślady bliżej nieokreślonej aktywności gospodarczej – być może związanej z uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną [NID, AZP obszar 62-81].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1987 w Brzozowicy Małej odkryto pojedyncze stanowisko, z którego zebrano fragment starożytnego naczynia (brak bliższej chronologii) [NID, AZP obszar 63-82].

Wieś powstała jako wieś królewska w latach czterdziestych XVI w. W dokumencie z 1548 r. została wymieniona wśród kilku innych jako lokowana na surowym korzeniu [AGAD,  MK,  sygn.  74,  k.  283].

Od momentu powstania wieś Brzozowica znajdowała się w niegrodowym starostwie kąkolewnickim. W okresie staropolskim jego dzierżawcami byli kolejno: Mikołaj Mniszech z Kończyc (od 1533 r.), Paweł Mniszech (od 1591 r.), koniuszy Erazm Domaszewski, wojski lubelski Bartłomiej Kazanowski (od 1629 r.), Jan Dominik Kazanowski (od 1636 r.), Bartłomiej Kazanowski (od 1645 r.), kasztelan lubelski Stanisław Domaszewski, Kazimierz Domaszewski, Wacław Rozwadowski (1688-1690), Jan Łużecki (1681-1704), Adam Szaniawski (1704-1718), Fabian Szaniawski (1718-1739), Antoni Grodzicki (1739), Stanisław Grodzicki (1739-1742), Antoni Grodzicki (1742-1746), Stanisław i Anna Grodziccy (od 1746), Filip Nereusz Szaniawski i Ludwika z Załuskich (1765-1777), Ignacy Franciszek Przebendowski i Felicjata z Wielopolskich (1777-1780), Józef Rudnicki i Kunegunda z Brzozowskich (1780-1790) [AGAD, MK, Sig., sygn. 14, s. 101, 152; AGAD, MK, Sig., sygn. 16, s. 176; AGAD, MK, Sig. sygn. 19, s. 96; AGAD, MK, Sig., sygn. 21, k. 19v; AGAD, MK, Sig., sygn. 25, k. 93, 100; AGAD, MK, Sig., sygn. 26, k. 140; AGAD, MK, Sig., sygn. 28, k. 13; Demidowicz 2010, s. 26-36]. Brzozowica, wchodząca w okresie Królestwa Kongresowego w skład dóbr narodowych, została uregulowana za Królestwa Kongresowego wraz z całymi dobrami kąkolewnickimi. We wsi był folwark a resztę ziemi uprawiali włościanie. Przy okazji regulacji przeprowadzonej w l. 1846-47 pod ogólną nazwą ,,dobra funduszowe Brzozowica” występowała zarówno ta wieś jak Dębowierzchy i Lipniaki. [APL, RGL sygn. 517].

Dopiero po upadku powstania listopadowego wieś jak i całe dobra kąkolewnickie przeszły do rąk prywatnych. Władze rosyjskie wynagrodziły zasługi gen.-mjr. Fiodora Siergiejewicza Panjutina w walce z Polakami i ukazem z 4/16 X 1835 r. dobra rządowe Kąkolewnica podarowano mu jako majorat (donację). [patrz więcej – hasło Kąkolewnica]. Brzozowicę (596 mórg) jednak potraktowano odrębnie i zamiast darować Panjutinowi wydzierżawiono. [APR, ZDP sygn. 21820; AGAD, PWIS sygn. 7839; APL ORP, HwRP sygn. 107-110; APL, KdsWPR sygn. 147; APL, UGSdsWł, sygn. 469; APL, UGSdsW sygn. 468; APL, RGL sygn. 519; APL, ZTL sygn. 2449; Tabella , t. 1, 223, Warszawa 1827; Энциклопедиический словаарь Брокгаауза и Ефроона, т. XXII А (1897): «Оуэн — Патент о поединках», с. 715; J. Kaczkowski, Donacye, 1917, s. 124-125; DPKP, XVII, 323-367; Bończak-Kucharczyk, Oleksicki, Kucharczyk, Oleksicka, Werpachowska 1980; SGKP, III, s. 940; ZR 2013; ZR 2016.]

Wieś należała do parafii katolickiej w Kąkolewnicy a unici do parafii w Ruskiej Woli. Po przymusowym wcieleniu do prawosławia władze odnotowały, że wielu wśród nich było tzw. „opornych”. [SGKP, I, 425; Н. И. Теодорвич, Седлецкая учебная дирекция. Описание учебных заведений и главнейших местностей Седлецкой губернии, т. 2, Седлец 1906, с. 103-104]. W 1909 roku we wsi wykazano jednego Rosjanina (prawosławny), 792 Polaków-katolików (w tym 27 ludności niestałej) i 30 Żydów (17 niestałej) [ZR 2016, 390]. Po likwidacji Unii (do 1909 r.) wyznawcy obrządku wschodniego należeli do prawosławnej parafii w Ruskowoli: 1877 r. -12 osób, 1882 r. – 13 os, 1887 r. – 6 os, 1892 r. 7 os.. W 1897 r. ich liczba nagle rośnie do 135 os. (w 1902 r. – 121 os.), co było wynikiem akcji kolonizacyjnej prowadzonej przez rosyjskich właścicieli majoratu kąkolewnickiego. Jednak po ukazie tolerancyjnym ilość prawosławnych gwałtownie spada: w 1906 r. – 1 os., w 1908 r. – 0 osób. [ZR 2016, 183]. Było to wynikiem konwersji na katolicyzm, ale także zmiany przynależności parafialnej. W 1914 r. w Brzozowicy wykazano 5 mężczyzn i 5 kobiet prawosławnych należących do parafii międzyrzeckiej, zapewne byli to pracownicy kolei z rodzinami. [ZR 2016, 173].

Od 1985 r. istnieje samodzielna parafia rzymskokatolicka pw. Św. Maksymiliana Kolbego w Brzozowicy Dużej.

W drugiej połowie XIX w. w Brzozowicy Dużej funkcjonowała tajna szkoła. Nauka odbywała się w domach prywatnych, najczęściej w okresie zimowym. Dzieci uczono z książeczek do nabożeństwa. Nauczycielem był Baltazar Kryński. We wsi była nieruchomość przeznaczona na szkołę (1 mrg. 150 pr.) i należąca do gromady, ale szkoły nie zorganizowano. Działkę wydzierżawiano a dochód przeznaczano na rzecz rosyjskiej szkoły w Ruskiej Woli. Włościanie nie chcieli jednak posyłać tam dzieci. [APL, DSZ sygn. 3521; Н. И. Теодорвич, Седлецкая учебная дирекция. Описание учебных заведений и главнейших местностей Седлецкой губернии, т. 2, Седлец 1906, с. 103-104; ZR 2013; ZR 2016].

W 1916 r. tajną szkołę przekształcono w Prywatną Szkołę Ludową. Pierwszym nauczycielem został Bronisław Kowalski. Uczniowie pobierali naukę w jednej izbie w prywatnym domu. W 1918 roku szkoła została zamieniona w 6-klasową szkołę powszechną. W sierpniu 1921 roku kierownikiem został Adolf Dengler, a nauczycielem Stanisław Wrzosek, który w 1924 r. został jej kierownikiem. Nauczycielkami były: Cierpiakówna, Skubinowa, Teodorczykowa. Do szkoły uczęszczało ponad 200 uczniów. W czasie II wojny światowej duża część uczniów zaprzestała uczęszczania na lekcje i była niepromowana. [ZR 2012, 251].

Po II wojnie światowej szkoła w Brzozowicy Dużej rozpoczęła działalność już w roku szkolnym 1944/45. Uczyło w niej wówczas 2 wykwalifikowanych nauczycieli, na których przypadało ponad 150 uczniów. W 1957 r. wybudowano budynek szkolny z 4 izbami lekcyjnymi. Szkoła kształciła już wówczas w trybie 7-klasowym, a uczęszczało doń ponad 200 uczniów, których nauczało 6 nauczycieli. Kierownikiem został Antoni Ziemba, który tę funkcję będzie sprawował do 1972 roku. W szkole w Brzozowicy Dużej przeprowadzano też dwu- i trzydniowe kursy przysposobienia rolniczego. [Magier 2002, s. 49, 56, 63, 69, 84, 90, 181].

Powstała około 1548 r. wieś dość szybko zaczęła się rozwijać skoro już w rejestrze z 1552 r. liczba osadników, czyli kmieci, została oszacowana na 35 osób, co dawało jej trzecie miejsce wśród sześciu wsi należących wówczas do parafii trzebieszowskiej [ŹD, XIV, s. 397]. W kolejnych latach musiał trwać pomyślny czas dla Brzozowicy. Być może pomogły w tym zwolnienia z podatków, których nie uiszczali mieszkańcy wsi w 1580 r., co odnotowano w rejestrze z tego roku [ŹD, XIV, s. 420]. W początku XVII w. Brzozowica Była nadal dużą wsią jak na realia ziemi łukowskiej. W 1604 r. liczyła 16 i ¾ osiadłych włók [AKK, Liber privilegiorum, nr 10, s. 7-8].

W drugiej połowie XVIII w. wieś Brzozowica była jednym z ważniejszych ośrodków w starostwie kąkolewnickim. Znajdował się tutaj folwark dworski z zabudowaniami, ogrodami, łąkami i karczmą. Sam folwark składał się z 6 łanów i 7 przymiarków. Administrator dysponował głównym domem drewnianym. Wśród pomieszczeń w 1777 r. odnotowano izbę z alkierzem, piekarnię, mały chlew, piwniczkę oraz drewniany, kryty słomą spichlerz. Zabudowania gospodarcze składały się wówczas ze stodoły, obory, okólnika dla cieląt i krów oraz trzech chlewów i studni. Wśród upraw dominowały zboża, przede wszystkim żyto, owies i gryka. Mniej siano jęczmienia, prosa i pszenicy ozimej. Uprawiano także gorczycę, rzepak, len, pszenicę jarą, groch oraz konopie. Istniejąca we wsi karczma miała z pewnością charakter zajezdny i służyła przede wszystkim obsłudze przejeżdżających położonym przy Brzozowicy traktem łukowskim. W karczmie drewnianej, krytej słomą, funkcjonowała jedna izba z komórką, a obok browar, słodownia oraz piwnica [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 11-12].

W świetle inwentarza spisanego w styczniu 1777 r. można przypuszczać, że wieś po okresie wojen toczonych przez Rzeczpospolitą w XVII i pierwszej połowie XVIII stulecia nie została w pełni odbudowana. Świadczy o tym liczba aż 175 pustych zagonów w Brzozowicy, w stosunku do 141 zagonów osiadłych. Odnotowano wówczas 44 gospodarzy głównych. Wśród mieszkańców Brzozowicy w końcu XVIII w. wymienić można m.in. Marcina Soyka, Franka Soyka, Woytka Mateyka, Antoniego Mateyka, Józefa Mateyka, Tomasza Mateyka, Floriana Mateyka, Sobka Zgrzałka, Marcina Zgrzałka, Pawła Lecyka, Stamka Lecyka czy Maćka Lecyka [AGAD, ASK, dz. LVI, sygn. 30, s. 12]. Podobnie jak mieszkańcy pozostałych wsi starostwa kąkolewnickiego mieli oni pracować w polu na rzecz dworu przez dwa dni w tygodniu, dawać straże nocne, przeprowadzać naprawy przy drogach i groblach, dostarczać słomę na poszycie i transportować zboża do portów nad Wisłą. Rocznie wieś Brzozowica przynosiła łącznie 2946 złp i 29 gr dochodu [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 130B, s. 11].

W 1827 r. w Brzozowicy było 47 dymów i 249 mieszkańców. W l. 80. XIX wieku: 66 dm., 532 mk. i 1530 mórg obszaru. W roku 1951 r. w Brzozowicy Dużej odnotowano 220 gospodarstw, a w Brzozowicy Małej – 26. [APL, AgK sygn. 9, s. 10].

Wieś miała charakter rolniczy. Poza nadziałami włościańskimi urządzono folwark i prowadzono też eksploatację lasów. Rejestry pomiarowe po regulacji, sporządzone na podstawie rewizji w latach 1847, 1852 i 1855, wykazały w Brzozowicy następującą strukturę użytkowania ziemi: 1) Brzozowica włościanie 1546 mórg 58 prętów i 33 mrg 183 pr.: osada wójta gminy 10 mrg 231 pr., osada szkolna 1 mrg. 150 pr.; osada karczemna 1 mrg. 150 pr.; osada kowalska 1 mrg. 150 pr.; 2) Brzozowica 1561 mrg. 139 pr. i 36 mrg. 80 pr. ogrodów, spór z Mościskami 30 mrg i 15 pr.; 3) Lasy obwodu Brzozowica i osada leśna. Jak widać we wsi była karczma i kowal. Dla ochrony lasów wydzielono osadę dla strażnika. [APL, RGL sygn. 514-516; Труды Варшавского статистического комитета для десяти губерний Царства Польского, Варшава 1889-1914, wып. 15: Поземельная собственность в десяти губерниях Царства Польского за 1894 год, 1898, XXIX; вып. 17: Крестьянское землевладение в десяти губерниях Царства Польского в 1870 и 1899 гг., 1900, s. 64; SGKP, III, s. 940; ZR 2013; ZR 2016].

Rejestr szczegółowy podziałowo-klasyfikacyjny dóbr Brzozowica składających się z kolonii Brzozowica, Dębowierzchy i Lipniaki położonych w gubernii lubelskiej, powiecie bialskim, ekonomii Kąkolownica wypracowany w miesiącu lutym 1847 roku przez Aleksandra Błociszowskiego praktykanta miernictwa podawał: 1) Folwark Brzozowica: ogółem 402 mrg 50 pr. , ogrodów warzywnych 4 mrg 141 pr., owocowych-, gruntu ornego 320 mrg 220 pr., łąk polnych 58 mrg 26 pr., oddzielonych -, pastewników 6 mrg 89 pr., lasów przyległych, miejsc wykarczowanych, halizn (działka leśna po wykarczowaniu), w lasach roli, łąk, zarośli 3 mrg 120 pr.; 2) Brzozowica włościanie: 1086 mrg 88 pr., ogrodów warzywnych 18 mrg 131 pr., gruntu ornego 837 mrg 66 pr., łąk polnych 171 mrg 50 pr., pastewników 6 mrg 92 pr., w lasach roli 1 mrg 129 pr., w lasach łąk 35 pr. a także: pastwisko wspólne 74 mrg 110 pr., drogi 19 mrg 198 pr., osadę wójta gminy 10 mrg 231 pr., i inne osady: szkoła 1 mrg 150 pr., karczma 1 mrg 150 pr., kowal 1 mrg 150 pr. W użytkowaniu włościan było 1546 mrg 58 pr. a całość areału „Kolonii Brzozowica” jak nazywano grunty w indywidualnym lub zbiorowym użytkowaniu kolonistów (osadników, włościan), wynosiła 1561 mrg 139 pr.

Dobra Brzozowica (Brzozowica, Lipniaki, Dębowierzchy) zajmowały 3022 mrg. 294 pr.

Las dóbr funduszowych 578 mrg. 192 pr., a las na dochód rządu 205 mrg. 19 pr. Po regulacji strukturę lasów tych dóbr skorygowano: las rządowy na dochód rządu obręb Brzozowica 190 mrg. 19 pr..; lasy funduszowe 578 mrg. 192 pr.; osada leśna przy lesie rządowym 15 mrg – razem lasy 783 mrg. 211 pr. [APL, RGL sygn. 517].

W wyniku uwłaszczenia z 1864 roku we wsi jako osady tabelowe zakwalifikowano 58 gospodarstw, którym łącznie nadano 1511 mrg. 39 pr., z czego nieużytki stanowiły 18 mrg 112 pr. [ZR 2016, 88]

Inne źródło podaje 54 gospodarstwa. Charakterystyczne, że często były one w niedziale dwóch i trzech osób. Działki gromadzkie: osada kowalska (1 mrg 150 pr.), osada szkolna (1 mrg 150 pr.), pastwisko wspólne (70 mrg 233 pr., 1 mrg 186 pr.), osada wójtowska (10 mrg 231 pr.) pod drogami 19 mrg 198 pr. Razem działki włościan i gromadzkie zajmowały powierzchnię 1530 mrg 237 pr., z tego użytkowej 1492 mrg 227 pr., nieużytków 38 mrg 10 pr. [APL, ZTL sygn. 2425]

W 1865 r. wykazano majątek w Brzozowicy jako wydzierżawioną własność państwa o pow. 569 mrg. [ZR 1016, 47].

W l. 60. XIX wieku wieś składa się z 54 gospodarstw włościańskich a rozmiar ziem ustalono na podstawie rejestru oczynszowania z 1848 r. z korektą po sprzedaży części ziem pod drogę żelazną. Na własność chłopom oddano 1530 mrg. 237 pr. (1492 mrg. 227 pr. użytkowej i 38 mrg. 10 pr. nieużytków a w tym nadziały włościan 1424 mrg. 189 pr., gromadzkie pastwisko 72 mrg. 219 pr., osada kowalska 1 mrg. 150 pr., osada szkolna 1 mrg. 150 pr., osada wójtowska 10 mrg. 231 pr., drogi 19 mrg. 198 pr. Osada karczemna nigdy nie była włościańską i pozostawała własnością państwa. [APL, KdsWPR, sygn. 126].

W 1909 r. w Brzozowicy istniała osada rządowa dla urzędnika kolejowego o pow. 24 dziesięcin. Mieszkało tam 14 mężczyzn i 12 kobiet (Polaków, katolików) [ZR 1864-1918, s. 389]

W 1909 r. areał wsi wynosił 750 dz. a w samej miejscowości było 54 gospodarstwa zamieszkałe przez 451 mężczyzn i 327 kobiet ludności stałej oraz 23 mężczyzn i 22 kobiety ludności niestałej. [ZR 2016, 390]. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku odnotowano: cieślę A. Matejka, kowala K. Antonowicza, towary różne Stowarzyszenie Spożywców „Ziarno”, wiatraki J. Kubalskiego i J. Raka [KAP 1930]. Po II wojnie światowej odnotowano w Brzozowicy istnienie młyna [APL ORP, AgK sygn. 6, s. 20].

Kopiec i pomnik ku czci marszałka Józefa Piłsudskiego na szlaku przemarszu I Brygady Legionów (1915). Jego pomysłodawcą był leśniczy Edward Trzeciak.

W pierwszą rocznicę śmierci Piłsudskiego, w 1936 r. miejscowa społeczność spontanicznie usypała kopiec poświęcony Komendantowi. Ciekawostką jest, że z tej okazji przywieziono symboliczną garść ziemi z kopca Józefa Piłsudskiego w Krakowie. Rok później 3 maja uroczyście odsłonięto pomnik. Ciekawe są dalsze losy brzozowickiego kopca. Płaskorzeźba z głową Marszałka została zdjęta z pomnika i ukryta w leśniczówce w 1940 r. Poźniej odnaleziono ją podczas rozbiórki leśniczówki w latach siedemdziesiątych. Znalazca leśniczy Jan Stasiewicz przekazał ją ks. proboszczowi Edwardowi Szarkowi, gdy powstała w Brzozowicy parafia.

W maju 1992 r. płaskorzeźba wróciła na pomnik. Od 1998 r. Brzozowica znajduje się na trasie „Marszów Szlakiem Legionów Józefa Piłsudskiego po Podlasiu“. Na pomniku widnieją daty urodzin i śmierci Józefa Piłsudskiego: 1867 – 1935; na podstawie kopca – tabliczka: ROK BUDOWY / 1937 / RENOWACJA / 2008; a na plakiecie z legionowym orłem, umieszczonym na głazie – napis: SOLIDARNOŚĆ R[OLNIKÓW] I[NDYWIDUALNYCH] BRZOZOWICA 1992.

Pomnik upamiętniający por. Zdzisława Sierpińskiego. Obok niego stoi krzyż z metalową pasyjką. Pomnik ma formę granitowego kamienia, do którego przymocowano tablicę. W lewym górnym rogu wyryto na niej symbol krzyża. Na tablicy przeczytamy następującą inskrypcję: KU PAMIĘCI / POR. / BRONISŁAWA SIERPIŃSKIEGO / PS. „GREK” „SOKRATES” / D-CY IV REJ. PODOBW. MAŁGORZATA / W OBWODZIE RADZYŃSKIM WiN / ZAMORDOWANEGO SKRYTOBÓJCZO PRZEZ UB / 23-VIII-1946 NA UROCZYSKU „KONKI” / I ŻOŁNIERZY TEGO REJONU / ZAMORDOWANYCH I POLEGŁYCH W WALCE Z UB / WIERNI RODACY 30-X-1994 /. Na tablicy błędnie zostało napisane imię porucznika – zamiast Bronisława powinno być Zdzisława. [Leszczyńska 2014, 135-137].

W lesie nieopodal Brzozowicy Dużej znajduje się kapliczka Matki Boskiej wzorowana na grocie Matki Boskiej z Lourdes. Została ona ufundowana w latach 1941-1943, jako wotum dziękczynne za uratowanie lasu i wsi przed spaleniem. Pożar został wzniecony przez bomby zrzucone przez Niemców podczas bombardowania linii kolejowej między Szaniawami a Brzozowicą w dniu 9 września 1939 roku.

W 1867 r. otworzono drogę kolejową Warszawa – Terespol przechodzącą przez wieś. [SGKP I, s. 425]. Sposób wytyczenia trasy wywołał protesty mieszkańców. Włościanie toczyli spór z zarządem Towarzystwa warszawsko-terespolskiej drogi żelaznej o to, że zostali odcięci od swoich pól, bo nie urządzono przejazdu przez tory na 124 wiorście między pikietami 34 i 35. Pod budowę kolei zajęto włościanom Brzozowicy 32 mrg 96 pr. za co zapłacono im 1005 rub. 87 kop., co nastąpiło w 1866 roku. W tym kontrakcie sprzedaży ziemi towarzystwu drogi żelaznej ustalono, że zarząd kolei wybuduje siedem przejazdów: 1) przy granicy lasu rządowego brzozowickiego na wiorście 122 pikieta zero; 2) przy drodze polnej między koloniami Aleksandra i Pawła Zgorzałków na wiorście 122 pomiędzy pikietami 25 i 30; 3) na trakcie z Brzozowicy do Trzebieszowa na wiorście 123 pomiędzy pikietami 15 i 20; 4) na drodze z Brzozowic do Dębowierzch na wiorście 124 pomiędzy pikietami 5 i 10; 5) na wiorście 124 pomiędzy pikietami 30 i 35 a koloniami Jana Śledzia i Marcina Matejka; 6) na drodze do Strzakłów z Misiów i dalej przez wspólne pastwisko na wiorście 125 między pikietami 5 i 10 – o tyle jednak o ile rząd w tym względzie nie przeszkodzi. Przejazd jak się okazało był i włościanie jeździli nim przez rok, ale służba kolei zniszczyła go samowolnie, ponadto była droga po lewej stronie torów (patrząc od Brześcia), przy kurhanach, należąca także do mieszkańców wsi i bardzo im potrzebna, i tą drogę, która z ich nadziałów została wydzielona została zaorana na 3 sążnie. Przejazd ten był między koloniami Marcina Matejki i Jana Śledzia przy słupie telegraficznym nr 1941 i przy kamieniu z napisem nr 1, naprzeciw drogi idącej ze wsi do lasu, nazywanej kamionkową drogą. Przejazd ten był włościanom potrzebny do wywozu nawozów, przegonów bydła i zwozu ziarna. Natomiast „Dwa przejazdy które teraz bardzo daleko po dwóch końcach wsi są niedostateczne, niepozwalaną użytkować mieszkańcom pośrodku wsi mieszkającym dla których i był zapisany kontraktem i urządzony ten trzeci przejazd.” Co ciekawe zarząd kolei 12/24 X 1868 r. odpowiedział, że kolej została zbudowana wg projektu zatwierdzonego przez Ministerstwo Komunikacji i zarząd nie ma prawa nic zmieniać i budować nowych przejazdów. Ponadto wskazał, że mogą być one budowane nie więcej jak jeden na wiorstę a na wiorście 124, między pikietami 5 i 10, i na wiorście 125 między pikietami 5 i 10, przejazdy już istnieją. Te argumenty zadawoliły zarówno Prokuratorię KP jak i władze administracyjne i skargę pozostawiono bez dalszych czynności. [APL, Kds.WPR, sygn. 126; APL, SGUdsW, sygn. 10797].

Włościanie nie posiadali ani serwitutów, ani lasu. Odmówiono im pastwisk, ponieważ dostali „kolonie” po 80 mrg każdy. Kupowali więc drewno z lasów rządowych, ale w 1864 r. zarządcy przestraszyli się, że stanie się to podstawą do wymiaru serwitutów i przestali im sprzedawać drewno, choć w dalszym ciągu sprzedawali Żydom i włościanom z innych wsi. W 1865 r. Urząd Leśny skarżył się, że „pomimo zakazów służby leśnej i podawania do kar mieszkańcy wsi Brzozowica i innych w bliskości lasów rządowych położonych bezustannie napędzają wszystko bydło swoje do lasów rządowych na paszę uporczywie obstając przy swem zdaniu, że jako nieposiadjący dostatecznych pastwisk zmuszeni są do takiego postępowania i nie zważając na kary jakie na ich ciążyć będą.” Ponadto włościanie wsi Brzozowica toczyli spor o ziemię (80 mrg) ze szlachtą z Mościsk, która jednak od dawien dawna ją użytkowała tak że nikt z włościan nie pamiętał, kiedy należała do wsi Brzozowica. Skończyło się to pomiarem i wyznaczeniem granicy z usypaniem kopców w 1870 r., począwszy od rzeki Krzny aż do drogi zwanej Litewskim Gościńcem. [APL, Kds.WPR, sygn. 126]

We wrześniu 1939 r. w wyniku niemieckiego bombardowania spaleniu uległy budynki 5 gospodarstw. [ZR 2010, 310].

Na przełomie 1944 i 1945 r. w Brzozowicy Dużej rozlokowani byli żołnierze II Armii LWP oraz 2 Ukraińskiego Frontu Armii Czerwonej. Szacowano, że przez 135 dni wojska polskie zajmowały 420 kwater mieszkalnych i 90 pomieszczeń na auta, wojska sowieckie stacjonowały we wsi 75 dni i zajmowały 360 mieszkań i 50  pomieszczeń na auta. W Brzozowicy Małej obie armie przebywały 75 dni i zajmowali po 45 kwater mieszkalnych i 70 na samochody [APL ORP, AgK sygn. 4, s. 25].

W latach 1950-1952 w Brzozowicy zawiązano ostatnią poakowską antykomunistyczną strukturę podziemia niepodległościowego w powiecie radzyńskim – organizację Wolna Idea Polski. Należało do niej 8 mieszkańców wsi: Marian Kowalczyk, Henryk Matejek, Stanisław Rosiński, Stanisław Rusinek, Marian Sójka, Marian Stolarczyk ps. „Maszynista”, Zygmunt Strzakłowiec, Edmund Zień. O świcie 13 IX 1952 r. Urząd Bezpieczeństwa zorganizował obławę w Brzozowicy Dużej i wszystkich aresztowano. Po kilkumiesięcznym śledztwie zatrzymanych za przynależność do organizacji Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie skazał na kary więzienia od 3 do 6 lat. [Magier 2019].