Lubenka

Patrz hasło: Łomazy.

Lubienka, Lubeńka [APL OR, HBP, sygn. 584], Lubęka [APL, CHKGK, sygn. 215]. Według Rymuta nazwa ma charakter osobowy od imienia Lubień (=Lubomir) [Rymut, t. 6, s. 197]. Nazwa występuje także w formie Łubenka. Pochodzenie nazwy przedstawione przez Rymuta nie jest zbyt przekonywujące. Raczej można ją wiązać ze słowem „łub”, „łuba” oznaczającym tzw. dartkę drzewną, korę zdejmowaną z niektórych gatunków drzew w okresie krążenia soków, a wykorzystywaną potem np. do wyplatania koszyków, tzw. łubianek.

Lubenka położona była na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należała do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazła się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego.Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939), w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powstały gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. Lubenka należała do gminy Łomazy [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., rok później powstała gmina Lubenka, do której weszły: Łomazy (tylko folwark) Burwin, Dubów, Huszcza, Jusaki, Kopytnik, Korczówka, Wólka Korczowska, Koszoły, Lubenka, Stasiówka, Studzianka i Szenejki [APL, BKSW, sygn. 3]. W II Rzeczypospolitej powstały dwie gminy Lubenka I (Huszcza, Jusaki, Kopytnik, Koszoły, Lubenka, kolonia Łomazy, Stasiówka, Studzianka i Szenejki) i Lubenka II (Aleksandrówka, Bessarabów, Bielany, Burwin, Chodowo, Dubowska Wola, Dubów, Dziegciarka, Hulanka, Janówka, Korczowska Wólka, Korczówka, Krasówka, Lorcin, Lubatynek, Malinowszczyzna, Michałówka, Młyniec, Naliwajki, Oborożek, Ostrówka, Piotrówka, Prokopówka i Złamany Most). W 1926 r. nazwę gminy Lubenka I zmieniono na Huszcza [DzU, 1926, nr 7, poz. 45]. Po II wojnie światowej, 5 VI 1946 r. zalegalizowano przyłączenie się wsi w 1944 r. do gminy Łomazy [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 1933 r. utworzono gromadę Lubenka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. Lubenkę włączono do gromady Studzianka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1960 r. przeniesiono omawianą wieś do gromady Łomazy [DUWRNwL 1959, nr 9, poz. 63]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Sołtysem w okresie II Rzeczypospolitej był m.in.: Bazyli Tereszczuk [APL, SPB, sygn. 245]. Andrzej Kuźmicki (odwołany w 1943), Franciszek Szejna (1945) [APL OR, AGŁomazy, sygn. 3, 9].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) wieś nie ma części składowych [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XVI i XVII w. występują m.in. następujące nazwy miejscowe: uroczyska Twerdoroże i Prohod. uroczysko Ortelszczyzna (1682). W połowie XIX w. we wsi odnotowano następujące nawy terenowe: Odgłucha, Popreczniki, Ochoża, Strumiec, Zaklitnik, Pieczyska i Kurowiczyzna [APR, ZDP, sygn. 21024].

W inwentarzu z roku 1566 wymieniono mieszkańców Lubenki o następujących nazwiskach: Dyba, Deszczenia, Borszczyk, Lewosz, Staszko, Ostrowuch, Zwonko, Kruglej, Worobewicz [DMAMJ, s. 353]. W roku 1682 mieszkańcami Lubenki byli m.in. Demian i Ihnat Zaniewiczowie[ APR, ZDP, sygn. 12836 s. 110].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących włościan: Bessaraba Benedykt (I), Bessaraba Benedykt (II), Borysewicz Stepan, Gołubowicz Anton, Gołubowicz Piotr, Jaroszuk Józefat, Jaroszuk Karl, Jaroszuk Nikołaj, Jaroszuk Wasilij (I), Jaroszuk Wasilij (II), Jaruszuk Grigorij, Kaliszuk Andriej, Kaliszuk Roman, Karpowicz Antoni, Karpowicz Iwan, Karpowicz Iwan, Korol Teodor, Kuczyński Kuźma, Kuczyński Łukasz, Kuczyński Sewastian, Kukawski Teodor, Kuźnieczuk Anastazja, Stepan i Wasilij, Miedwied Emelian, Moroz Iwan, Niczyporuk Nikita, Owczaruk Miron, Panasiuk Grigorij, Panasiuk Iwan, Panasiuk Iwan, Pietkiewicz Ławrientij, Rodkiewicz Teodor, Sakiewicz Jan, Sakowicz Magdalina, Filip i Iwan, Sawicki Jan, Sidorowicz Sewastian, Sidorowicz Teodor, Sokołowski Andriej, Szejna Nikołaj, Tereszczuk Demian, Tereszczuk Jakow, Tereszczuk Jan, Tereszczuk Stepan, Urynowicz Katierina, Zaniewicz Jan i Zaniewicz Uljan [APL, ZTL, sygn. 58].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1982 i 1983 odkryto 6 stanowisk, na których zebrano nieliczne materiały, głównie ceramiczne, w pojedynczym przypadku odłupek krzemienny. Na ich podstawie wyróżniono kilka śladowych osadnictwa z zakresu: przełomu neolitu i epoki brązu (kultura tzw. strefy leśnej), niesprecyzowanej fazy kultury łużyckiej, także wczesnego (brak uściślenia) i późnego średniowiecza (XV w.). Chronologii części ułamków naczyń nie określono [NID, AZP obszary: 63-87 i 64-87; także Dmochowska 1988, 141-142].

Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z roku 1566, choć ma ona zapewne dawniejszy rodowód [DMAMJ, s. 352].

Informacje o właścicielach i zarządcach patrz hasło: Łomazy. W roku 1759, August III nadał  na dożywocie (ad vitae suae) Franciszkowi Rabczewskiemu trzy puste włóki we wsi Łubenka w kluczu łomaskim. Z każdej z włók obdarowany miał płacić po dwa tymfy czynszu [AVAK, t. 5, s. 399]. W 1841 r. Lubenka weszła w skład donacji stałej generał lejtnanta Mikołaja Martynowa [APR, ZDP, sygn. 21024]. Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanych wcześniej gospodarstw.

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca wieś w większości była najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W XVIII w. przynależały do parafii unickiej w Łomazach w dekanacie bialskim diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po rozbiorach Rzeczypospolitej do diecezji chełmskiej). W 1815 r. w miejscowości mieszkało 220 unitów [APL, CHKGK, sygn. 215]. Znaczna część z nich była wrogo ustosunkowana wobec przymusowego przejścia na prawosławie. Do sprzeciwu wobec tzw. oczyszczenia liturgii greckokatolickiej z naleciałości katolickich w Łomazach doszło już w 1867 r. Aresztowano wówczas część wiernych także z Lubenki. Nie skłoniło jednak ich to do posłuszeństwa. W 1874 r. doszło do silnego oporu przeciwko przyjęciu liturgii prawosławnej w cerkwi łomaskiej. Administracja państwowa postanowiła siłą zmusić unitów do posłuszeństwa. Poddano ich chłoście, kontrybucjom, postojowi wojska, aresztom [Pruszkowski, cz. 1, 1921, s. 138]. W 1875 r. do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej zesłano 10 mieszkańców Lubenki: Jan Jaroszuk, Łukasz Karpowicz, Jan Kuczyński, Józef Kuczyński, Paweł Makaruk, Andrzej Szatałowicz, Ludwik Szatałowicz, Jakub Tereszczuk, Eliasz Zaniewicz i Mikołaj Zaniewicz [Tarasiuk, 2018]. W latach 1887-1888 kilku z nich z rodzinami zesłano do guberni orenburskiej. Byli to: Józef Kuczyński – lat 66, dzieci: Jan – l. 31 [została żona Helena Łobaczuk – l. 30 z dwójką dzieci]; Grzegorz – l. 25; Mikołaj – l. 23; Tekla – l. 28; brat Paweł – l. 30 (kaleka); Eliasz Zaniewicz (Zaniewski) – l. 38, jego matka Marianna z Tereszczuków – l. 68; żona Anna, dzieci: Domicella; Piotr [została żona] z dzieckiem; Stefan – l. 48, żona Marianna, dzieci: Daniel; Ludwik; Helena; Łukasz Karpowicz – l. 57; żona Zofia; córka Tekla; Eliasz – l. 41; żona Katarzyna z Panasiuków – l. 38; dzieci: Jan – l. 7; Marianna – l. 13; Grzegorz – l. 39 [później przyjechała żona Anastazja Niczyporuk z córką Teklą]; Maksym – l. 29 [w 1895 r. przyjechała żona Anna Kaczanowicz z córkami Rozalią – l. 3 i Zofią – l. 1]; Józefat – l. 36 [w kraju pozostało dwóch synów Andrzej – l. 5 i Aleksander – l. 3, w 1896 r. przyjechali do ojca] [Tarasiuk, 2022].

Po 1875 r. niewielu „prawosławnych” uczęszczało na nabożeństwa w cerkwi. Za to nielegalnie chrzcili oni dzieci i zawierali małżeństwa w obrządku katolickim. W tej sytuacji informacja proboszcza prawosławnego z Łomaz z 1876 r. o 349 prawosławnych we wsi prezentuje jedynie stan formalny a nie realny [APL, KPCH, sygn. 1]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego liczba prawosławnych we wsi spadła z 346 (1904) do 58 (1906) [APL, KPCH, sygn. 52, 55].

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy należący do parafii rzymskokatolickiej pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Łomazach. W 1818 r. we wsi był tylko jeden dym należący do osoby tego obrządku [AGAD, CWW, sygn. 675]. Liczba katolików obrządku rzymskokatolickiego wzrosła dopiero w 1905 r. Od tego roku stali się oni grupą dominującą wyznaniowo we wsi.

W inwentarzu z roku 1566 odnotowano w Lubence 26 rodzin, co pozwala szacować ilość mieszkańców na około 130-150 osób [DMAMJ, s. 352]. W roku 1789 było tu 33 rodziny i 170 mieszkańców [Buczyło 2019, s. 99]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 43 domów zamieszkanych przez 343 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 272]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 48 domach i 385 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 5, s. 411]. W 1887 r. we wsi w 43 domach zamieszkiwało 456 osób [PKSG za 1887, s. 65]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 60 budynkach zamieszkiwało 321 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 308, mojżeszowe – 4 i prawosławne – 9 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1947 r. we wsi mieszkało 380 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 188 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Lubenki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W roku 1566 do wsi należało 29 włók „gruntu podłego”. Mieszkańcy zobowiązani byli do zapłaty czynszu w wysokości 8 groszy z włóki. Pozostałe obciążenia i powinności, takie jak tzw. tłoki, gwałty, konieczność dostarczenia gęsi, kur, itp., można było zamienić na dodatkowe opłaty. Po przeliczeniu na pieniądze wszystkich zobowiązań, całkowity czynsz wynosił  83 groszy z włóki. Całkowity roczny dochód z wsi wynosił nieco ponad 40 kop groszy [DMAMJ, s. 352-353]. Ziemia była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych, którzy odrabiali swoje powinności w łomaskim folwarku. W 1841 r., w związku z włączeniem ich do donacji stałej, nakazano przeprowadzić kolonizację wsi w ciągu sześciu lat a potem ją oczynszować. Ostatecznie wydzielenia kolonii dokonano dopiero w 1852 r. Oczynszowanie jednak przeciągało się. W tym czasie oprócz gospodarstw pańszczyźnianych w Lubence istniały dobra uprzywilejowane (ok. 102 morgów) użytkowane wówczas przez Jana Panasiuka i Macieja Brodackiego [APR, ZDP, sygn. 21014, 21024]. W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono 47 gospodarstw oraz pastwisko z wygonem (123 morgów) i osadę kowala. Każde z gospodarstw otrzymało ok. 40 morgów ziemi. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 1605 morgów ziemi, bez praw serwitutowych [APL, ZTL, sygn. 58]. Część mieszkańców wsi trudniła się innymi zawodami. W roku 1682 działał w Lubence krawiec Mikita [ APR, ZDP, sygn. 12836 s. 110].

I wojna światowa

W 1915 r. w czasie odwrotu armii carskiej spalono prawie całą wieś a 11 rodzin wyjechało w głąb Rosji, m.in. Pokorów [Szudejko, 2018, s. 471-472, ].

II wojna światowa

W kampanii wrześniowej 1939 r. wzięło udział kilkunastu mieszkańców Lubenki. Jednym z nich był porucznik Władysław Kowalewski, zamordowany w 1940 r. w Katyniu [Szudejko, 2018, s. 473; Korzeniowski, 2017a, s. 160].