Łomazy.
Łomazy
start
Powiat: bialski
Gmina: loco
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
Gmina Łomazy – wybrane strony WWW dotyczące historii i współczesności mieszkańców
(dostęp w dniach 10-16 maja 2024 r.)
INFORMACJE OGÓLNE
Gmina wiejska Łomazy (powiat bialski) (statystyka, demografia, plik pdf)
Młodzieżowa Rada Gminy w Łomazach
Informacje o gminie ze strony https://lomazy.pl/ : Położenie , Historia (dość obszerny tekst z kilkoma fotografiami) ,
Strategia rozwoju (z 6- ma plikami dokumentów)
Łomazy – oferta inwestycyjna (informacje ogólne) (plik pdf)
Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Łomazy na lata 2017-2023 (plik pdf)
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Łomazy, Łomazy 2018 (plik pdf)
Gminny Program Rewitalizacji Gminy Łomazy na lata 2023-2030
Raport o stanie gminy Łomazy 2018
Raport o stanie gminy Łomazy 2019 (plik pdf)
Raport o stanie gminy Łomazy 2020 (plik pdf)
Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski 1:50 000 Arkusz ŁOMAZY (605) (plik pdf)
Powiat bialski: Łomazy nie zostaną miastem
Sołectwa W wykazie sołectw gminnych, po kliknięciu nazwy sołectwa (tej z pierwszej pozycji w kolejności), pojawiają się, poza nazwiskami sołtysów i składem rady sołeckiej, ważne informacje przygotowane przez samych mieszkańców!
Bielany (ilustracja powyższego założenia – informacja o Bielanach pochodzi od mieszkańców wioski)
Bielany (województwo lubelskie)
Huszcza (województwo lubelskie)
Huszcza (gmina w województwie lubelskim, 1868-1926)
Wieś Jusaki-Zarzeka w liczbach
Jusaki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 639.
Mieszkańcy wsi Jusaki – Zarzeka na fb
Korczówka (województwo lubelskie)
Koszoły (województwo lubelskie)
Koszoły [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 485.
Krasówka (województwo lubelskie)
Lubenka (województwo lubelskie)
Historia aktywnej miejscowości Lubenka nad Grabarką
Lubienka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884
Stasiówka (wieś w województwie lubelskim)
Stasiówka (kolonia w województwie lubelskim)
Szymanowo (województwo lubelskie)
AKTUALNOŚCI
Lublin112pl. tag Łomazy
„Bialskie Forum” – kategoria Łomazy
„Podlasianin” – kategoria Łomazy =
Radio Biper, kategoria Gmina Łomazy
„Gościniec Bialski” (pismo powiatu Biała Podlaska) (miesięcznik samorządowy dostępny online od 2017 roku)
Łomazy. Blog poświęcony gminie Łomazy (blog aktywny do ok. 2016 roku)
„Dziennik Wschodni” tag gmina Łomazy
PATRZ TEŻ PONIŻEJ W DZIALE „KULTURA”: CZASOPISMA GMINNE
STOWARZYSZENIA I FUNDACJE:
Stowarzyszenie Rozwoju Miejscowości Studzianka (działa od 2007 r.)
Stowarzyszenie Rozwoju Miejscowości Studzianka
Stowarzyszenie Studzianka w KRS
Stowarzyszenie Rozwoju Miejscowości Studzianka na fb
Łomaskie Stowarzyszenie Rozwoju
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Lubenki „Grabarka”
Stowarzyszenie Społeczno Kulturalne „Tłoka”
Koło Gospodyń Wiejskich w Bielanach
Koło Gospodyń Wiejskich w Burwinie „BURWINIANKI”
Pośpiewajko – potupajka z harmonijkami w Burwinie
Koło Gospodyń Wiejskich w Dubowie
Koło Gospodyń Wiejskich w Huszczy Pierwszej „MAZURKI”
Koło Gospodyń Wiejskich w Lubence
Koło Gospodyń Wiejskich w Łomazach „KRYSZTAŁKI”
Koło Gospodyń Wiejskich w Kopytniku „WRZOS”
Koło Gospodyń Wiejskich w Korczówce
Koło Gospodyń Wiejskich w Koszołach na fb
Koło Gospodyń Wiejskich w Kozłach „Kozłowianki” na fb
Gminne jednostki OSP (wykaz, organizacja)
Ochotnicza Straż Pożarna Łomazy na fb
Ochotnicza Straż Pożarna w Dubowie
Ochotnicza Straż Pożarna Huszcza
Ochotnicza Straż Pożarna Korczówka
Ochotnicza Straż Pożarna Kozły
Ochotnicza Straż Pożarna Kopytnik
Ochotnicza Straż Pożarna Koszoły
Ochotnicza Straż Pożarna Krasówka-Burwin (istniała w l. 1992 – 2016)
Ochotnicza Straż Pożarna Lubenka
Ochotnicza Straż Pożarna Studzianka
OŚWIATA
Zespół Placówek Oświatowych w Łomazach
KULTURA
Gminny Ośrodek Kultury w Łomazach
Gminny Ośrodek Kultury w Łomazach na fb
Gminna Biblioteka w Łomazach na fb
Strażacka orkiestra w Łomazach jej organizowanie rozpoczęto w listopadzie 1988 roku. Na wskazanej stronie znajduje się tekst pt. „Monografia Strażackiej Orkiestry Dętej w Łomazach”
Zespoły wokalne i muzyczne działające przy GOK w Łomazach pod wskazanym adresem znajdują się informacje dotyczące następujących zespołów: „Wiem dokąd idę” – zespół dziecięcy; zespoły ludowe: „Luteńka”, „Studzianczanie”, „Śpiewam Bo Lubię”, „Wiem Dokąd Idę”, „Zielona Kalina”, Raz na ludowo, Pohulanka, Poranna Rosa; zespół młodzieżowy wokalno- instrumentalny: TENTATIVE
CZASOPISMA GMINNE
Wymienione poniżej, udostępnione w Interncie, periodyki gminne (samorządowe i stowarzyszeniowe) mają złożoną naturę i informacje na ich temat mieścić można w różnych miejscach tego zestawienia w zależności od rodzaju treści w nich pomieszczonych. Są tam zatem i aktualia, i treści historyczne, i rozmaita publicystyka właśnie o wymiarze kulturalnym. Zadziwia bogactwo i długa tradycja tej działalności nieporównywalna bodaj z żadną inna gminą Lubelszczyzny.
„Łomaskie Strony” Biuletyn Informacyjny z podtytułem „Biuletyn mieszkańców Łomaz i okolic”, wydawany od 2009 roku. Jest to miesięcznik (red. Lech Zaciura) w wersji online dostępny w zasobach Bialskiej Bibliotece Cyfrowej
Gmina Łomazy: Biuletyn Informacyjny Gminy Łomazy Nr 1 (2008)
Gmina Łomazy : Biuletyn Informacyjny Gminy Łomazy Nr 2 (2009)
Echo Studzianki” Periodyk (kwartalnik) „Stowarzyszenia Rozwoju Miejscowości Studzianka”, red. S. Hordejuk, pismo wydawane od 2009 roku, ostatni 52 numer, całość dostępny online. Egzemplarze archiwalne dostępne też na stronie Stowarzyszenia
Szczególną wartość ma „Echo Studzianki”. Bibliografia kwartalnika Stowarzyszenia Rozwoju Miejscowości Studzianka nr 1-49 (2001)
Kniaża: czasopismo mieszkańców wsi Koszoły R. 1 (2010) nr 1 (red. S. Hordejuk, ostatni wydany numer pisma pochodzi z 2018 r.)
Huszcza: czasopismo mieszkańców wsi Huszcza R. 1 (2015) nr 1 (wydano 1 zeszyt pisma) dostępny
Bialski informator samorządowy: gmina Łomazy, Biała 2001 (informator promujący gminę, 6 stron)
ZYCIE RELIGIJNE
Parafia Św. Apostołów Piotra i Pawła, Łomazy (z zakładką „historia”)
Parafia Trójcy Świętej, Huszcza (z zakładką „historia”)
Parafia Trójcy Świętej w Huszczy na fb
Parafia Św. Jozafata BM, Korczówka (z zakładką „historia”)
Parafia Św. Praksedy, Dokudów – kaplica w Dubowie (z zakładką „historia”)
HISTORIA
Na stronie Gminy Łomazy znajdują się zupełnie unikalne w skali zapewne nie tylko regionu lubelskiego KRONIKI GMINNE. Są to rękopisy w 26 (sic!) tomach o objętości średnio ok. 200 kart każdy. Każdy z nich ilustruje zwykle rok lub dwa lata funkcjonowania gminy w okresie od 1973 do 2014 roku. Tekstom towarzyszą fotografie oraz wycinki z prasy lokalnej i centralnej. Oto informacja na ich temat ze wskazanej strony WWW: Z inicjatywy Wójta Gminy Łomazy Jerzego Czyżewskiego, przy zaangażowaniu pracowników urzędu, kroniki gminy z lat 1973 – 2010 zostały udostępnione w formie elektronicznej na stronie internetowej Urzędu Gminy by każdy zainteresowany dziejami Gminy Łomazy mógł sięgnąć do kroniki w dogodnym dla niego czasie i miejscu.
Księgozbiór liczy XXV tomów. Autor kronik – Wacław Szudejko udokumentował lokalne wydarzenia, dzięki temu można powrócić do minionych wydarzeń, które miały miejsce w gminie Łomazy, obejrzeć fotografie, przeczytać notatki prasowe oraz refleksje osoby prowadzącej kroniki. Przez wzgląd na chorobę Wacława Szudejko Tom XXV został dokończony przez Sławomira Hordejuka, a kolejny Tom XXVI w 2010 roku prowadzony był przez Stanisława Hryniewicza.
Od 2016 roku nastąpiła próba wskrzeszenia kroniki przez Sławomira Bondaruka, który uwzględnił wydarzenia gminne od grudnia 2014 roku. Efekty tej pracy poznamy w kolejnych Kronikach Gminy Łomazy”.
Ogromna szkoda, że dostęp do „Kronik” znajduje się w zakładce „Do pobrania”. Ze względu na wagę i wyjątkowość tego przedsięwzięcia warto stworzyć dla nich osobne miejsce na mapie strony gminy i Urzędu Gminy!
PUBLIKACJE NA TEMAT DZIEJÓW GMINY DOSTĘPNE ONLINE (pliki pdf)
T. Demidowicz, Łomazy: zarys dziejów, Biała Podlaska 2007
M. Dębowczyk, Majątki ziemskie Stefana Kazimierza Kowerskiego w lubelskiem jako przykład efektywnej i społecznie pożytecznej gospodarki rolnej (XIX/XX wiek) – szkic, Lublin 2012 (dotyczy majątku Studzianki)
M. Zemło, R. Dobrowolski (red.), Powstanie 1863. Podlaskie epizody, Supraśl 2014,
S. Kalinowski, Szlakiem Legionów po Podlasiu, Biała Podlaska 2002,
Informacje o dziejach na stronach WWW
Bielany w gminie Łomazy. Historia mojej rodzinnej miejscowości (informacja o książce Zenona Stanilewicza pt. „Bielany w gminie Łomazy. Historia mojej rodzinnej miejscowości”)
STUDZIANKA – TATARZY
Szczególną wartość dla lokalnej problematyki tatarskiej ma „Echo Studzianki” : Bibliografia kwartalnika Stowarzyszenia Rozwoju Miejscowości Studzianka nr 1-49 (2001)
W dziale KULTURA (wyżej) znajdują się szersze informacje na temat periodyku „Echo Studzianki” wydawanego przez „Stowarzyszenie Rozwoju Miejscowości Studzianka”
WAŻNIEJSZE PUBLIKACJE
S. Hordejuk, Łukasz Węda, Zapomniany mizar – cmentarz tatarski w Studziance, Studzianka 2009
M. Pietrzela, Życie obok mizaretu
P. Krawczyk, Wspomnienie o Tatarach, „Na Przykład” 1995, 24, s. 24-25
J. Kulikowski, Tatarskie tropy na Podlasiu, „Nowiny Podlaskie” 1995, 40, s. 7
J. Kulikowski, Niknące ślady, „Rzeczpospolita” 1988, nr. 210
A.Laudowicz, Wierni Polsce i Półksiężycowi, „Wiadomości Ziemiańskie” i14, 15 czerwca 2003
S. Jadczak, Podlascy Tatarzy, „Sztandar Ludu” 1970, nr 228, s. 4
J. Świąder, Gasnący półksiężyc, „Sztandar Ludu” 1977, nr 5
S. Kryczyński, Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno – etnograficznej, Warszawa 1938
A. Wilczyńska, Mała Mekka na Podlasiu, „Tygodnik Powszechny” Nr 37, 2020
W. Janicki, Tatarzy w Polsce – naród, grupa etniczna czy “ludzie pogranicza” ?
K. Radłowska Tatarzy polscy. Ciągłość i zmiana, Białystok 2017
Zarys dziejów miejscowości Studzianka (stan wiedzy na 2007 rok)
W poszukiwaniu dalszej lektury, patrz repozytorium „Biblioteka Tatarska” i znajdujące się w niej książki oraz czasopisma
Wiele artykułów na temat podlaskich/polskich Tatarów znaleźć można na łamach „Przeglądu Tatarskiego („Kwartalnik społeczno-kulturalny poświęcony Tatarom w Polsce i na świecie”), „Rocznika Tatarów Polskich” i pisma „Muzułmanie Rzeczypospolitej”
ZABYTKI i TURYSTYKA
Cmentarz muzułmański w Studziance
Prywatne Muzeum Wsi Podlaskiej w Studziance (film dotyczący muzeum w Studziance )
Zabytki na terenie gminy Łomazy: https://lomazy.pl/zabytki/ Kościół Parafialny p. w. ś. Apostołów Piotra i Pawła w Łomazach. Plebania w Łomazach, Kaplica p.w. św. Jana Ewangelisty w Łomazach. Cmentarz tatarski (Mizar) w Studziance. Cmentarz Żydowski (Kirkut) w Łomazach. Pozostałości założenia dworskiego w Koszołach. Pozostałości założenia dworskiego w Krasówce. Warto wiedzieć, że przy Zespole Szkół w Łomazach oraz w Gminnym Ośrodku Kultury w Łomazach istnieją izby pamięci.
Produkty lokalne okolic Łomaz (sękacz, przepisy, lokalni wytwórcy)
Cmentarz muzułmański w Studziance
Krasówka. Dwór z 1. poł. XIX w., należący do rodziny Niewęgłowskich
Łomazy: Tablica upamiętniająca bitwę Konfederatów Barskich
Cmentarz żydowski w Łomazach (ul. Brzeska)
Niewielka Studzianka – mekka polskich Tatarów
SPORT
Kluby sportowe w gminie Łomazy
Gminny Ludowy Klub Sportowo Turystyczny „NIWA” powstał 21 stycznia 1985 r.
Akademia Taekwon-Do „VIRTUS” w Łomazach
Uczniowski Ludowy Klub Sportowy „Niwka”
Uczniowski Ludowy Klub Sportowy NIWKA przy Szkole Podstawowej im. Tadeusza Kościuszki w Łomazach
VIDEOTEKA
Na stronie Gminy dostępna jest bogata filmoteka obrazów z bieżących, ważnych wydarzeń i uroczystości gminnych począwszy od 2014 roku.
Podobne filmy dostępne są także via: BIPERtv na kanale Youtube (w sumie to 126 filmów z okresu ostatnich 5 lat)
TV Łomazy, kanał na Youtube (19 filmów)
Telewizja Powiatowa. Gmina Łomazy (nagrania sesji radcy Gminy)
Nazwa, przynależność administracyjna
Nazwa nawiązuje do czasownika łomić, czyli łamać, kruszyć, ale także, walczyć, zmagać się. Z kolei rzeczownik łomaz, w dawnej polszczyźnie to inaczej „gałęzie drzewa połamane, suche, zgromadzone na opał albo reperację drogi” ([NMP, 2005, t. 6, s. 355). Zważywszy na położenie miejscowości na ważnym szlaku komunikacyjnym z Lublina do Brześcia, nad rzeką Zielawą, gdzie konieczne było utrzymanie i konserwowanie przejazdu, bardzo prawdopodobne wydaje się że nazwa miejscowości nawiązuje właśnie do łomazu, czyli owych gałęzi potrzebnych do reperacji drogi.
Przed rokiem 1446 Łomazy znajdowały się w należącym do Korony starostwie parczewskim. Jedną z pierwszych decyzji Kazimierza Jagiellończyka jako nowego króla Polski było włączenie ich w roku 1447 do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Znalazły się w ten sposób w starostwie brzeskim, w powiecie brzeskim województwa trockiego, a potem podlaskiego. Od roku 1566 znajdowały się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Tuż po zawarciu unii lubelskiej (1569) na krótko znalazły się znów pod jurysdykcją Korony, bowiem król Zygmunt August, rozgniewany niechętną postawą wobec unii Eustachego Wołłowicza starosty brzeskiego, przyłączył te tereny do koronnego województwa podlaskiego i przekazał staroście radomskiemu Janowi Tarło. Była to jednak sytuacja przejściowa, bowiem wkrótce Wołłowicz wrócił do łask, Tarło zrzekł się tego nadania na jego rzecz, a tereny te powróciły do powiatu brzeskiego województwa brzesko-litewskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miasto znalazło się w zaborze austriackim, w cyrkule bialskim Galicji Zachodniej.
Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszły w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 r., w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazły się w powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżały w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. osada znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939) a w czasie okupacji niemieckiej do dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.
Gmina
W 1864 r. na mocy ukazu cara Aleksandra II w Królestwie Polskim powstały gminy samorządowe. Nie objęły one początkowo jednak miast, w tym i Łomaz [APL, BKSW, sygn. 4]. Gmina Łomazy powstała dopiero w 1870 r. po utracie przez nie prawa miejskiego. Była specyficzna, gdyż w odróżnieniu od sąsiednich, obejmowała jedynie samą osadę. Podobnie sytuacja wyglądała po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Dopiero w 1927 r. do gminy Łomazy przyłączono sołectwo Jusaki [DzU, 1927, nr 27, poz. 223]. Wcześniej, w 1933 r. utworzono gromadę Łomazy [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. W czasie okupacji niemieckiej w 1943 r. do gminy Łomazy przyłączono gminę Rossosz, co anulowano w 1944 r. [DzU, 1944, nr 2, poz. 8]. Po wyzwoleniu, 1 VIII 1944 r., do gminy włączono Lubenkę, Studziankę i Szymanowo [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. Po likwidacji gmin w 1954 r. istniała gromada Łomazy, do której należały sołectwa: Łomazy I, Łomazy II, Jusaki-Zarzeka i Szymanowo [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1958 r. do gromady przyłączono wieś Kozły [DzU, 1957, nr 59, poz. 310] a w 1960 r. wsie Studziankę i Lubenkę [DUWRNwL, 1959, nr 9, poz. 63]. W 1969 r. do gromady Łomazy dołączono Korczówkę i Wólkę Korczowską [DUWRNwL, 1968, nr 13, poz. 100]. W 1973 r. po przywróceniu ustroju gminnego powstała gmina Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269]. Z jej terenu rozporządzeniem z 17 XII 1983 r. wydzielono gminę Rossosz [DzU, 1983, nr 70, poz. 314].
Wójtami gminy Łomazy byli m.in.: Z. Melanowicz (1919–1921), M. Trocewicz (1921), Teodor Miczko (do 1924), Ludwik Bandzarzewski (1924–1927), Aleksander Makowiecki (1927–1930), Paweł Uściński (1931–1933), Franciszek Karpowicz (1933), Karol Urynowicz (1934–1935) i Hipolit Rudzki (1935–1941) [APL, SPB, sygn. 243, 477; Szudejko, 2018, s. 179]. Z kolei w czasie okupacji niemieckiej wójtami komisarycznymi byli: Hipolit Rudzki, Sergej Soroka, Bronisław Zdanowicz i Michał Jednaki [Szudejko, 2018, s. 220]. Na zebraniu organizacyjnym Gminnej Rady Narodowej w Łomazach 1 VIII 1944 r. wójtem został Hipolit Rudzki [APL OR, AGŁomazy, sygn. 6]. Kolejnymi wójtami byli m.in.: Aleksander Derlukiewicz (1944), Czesław Krupski (1944–1945), Andrzej Kuźmicki (1945–1946) [APL OR, AGŁomazy, sygn. 3; Szudejko, 2018, s. 285].
W 1933 r. członkami Rady Gromadzkiej w Łomazach byli: Franciszek Bańkowski, Ludwik Bandzarzewski, Mikołaj Wołosowicz, Leon Szysz, Józef Kapczuk, Stanisław Uściński, N. Berman, Franciszek Bańkowski, Jan Łojewski, Karol Urynowicz, Szymon Urynowicz, Aleksander Jackiewicz, Josel Cukierman, Matys Szklarz, Pejsach Berman, Hersz-Josel Lichtarz, Piotr Szulc, Marcin Kuźniarski, Jan Derlukiewicz, Piotr Jackiewicz, Paweł Uściński, Jan Giecewicz, Zenon Zwierzykowski, Bazyli Przedcieciński, Tomasz Chwalewski, Jan Sawicki, Teofil Stankiewicz i Konstanty Deneko [APL OR, AGŁomazy, sygn. 69].
Sołtysami w Łomazach byli m.in.: Jan Melanowicz (1933), Jan Łojewski (1935) [APL OR, AGŁomazy, sygn. 69], Grzegorz Kozysa i Tomasz Chwalewski (1945) [APL OR, AGŁomazy, sygn. 3]; Jan Głowacki i Jan Krywczuk (1951) [APL OR, AGŁomazy, sygn. 7].
Zebranie organizacyjne Gminnej Rady Narodowej odbyło się 1 VIII 1944 roku. Jej członkami zostali wówczas: Hipolit Rudzki (przewodniczący), Marcin Gryczuk (sekretarz), ksiądz Franciszek Fedoruk, Stefan Dorożyński, Aleksander Derlukiewicz, Karol Urynowicz, Leon Maziejuk, Franciszek Olszewski, Józef Bandzarewicz, Czesław Panasiuk, Stanisław Makowiecki, Mikołaj Kulawiec, dr Jan Głowacki, Michał Kulicki, Antoni Bańkowski, Feliks Bańkowski i Wacław Derlukiewicz. Członkami Gminnej Rady Narodowej od września 1944 r. byli: Aleksander Derlukiewicz (przewodniczący), Feliks Tiszewski (Łomazy), Jan Szatałowicz (Jusaki), Jan Poszytek (Szymonowo), Aleksander Besaraba (Lubenka), Kazimierz Mirończuk (Studzianka), Stefan Dorożyński, Franciszek Bańkowski (rzemieślnicy), Michał Kalicki, Stanisław Makowiecki (Stronnictwo Ludowe), Grzegorz Kiriłowicz (Łomazy), Stanisław Hordyjewicz (Zarzeka) i Seweryn Bańkowski [APL OR, AGŁomazy, sygn. 6].
Do Gminnej Rady Narodowej w Łomazach na początku 1945 r. należeli: Czesław Krupski (przewodniczący), Grzegorz Kozysa, Feliks Tiszewski, Franciszek Szejna, Jan Poszytek, Franciszek Zydlewski, Jan Szatałowicz, Aleksander Derlukiewicz, Michał Kulicki, Stefan Dorożyński, Kazimierz Mirończuk, Stanisław Makowiecki, Franciszek Bańkowski, Karol Serhej i Seweryn Bańkowski [APL OR, AGŁomazy, sygn. 6].
Mikrotoponimia
Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częściami wsi Łomazy są: Budzyń, Gały, Karaczony, Kozłowska Ława, Rossowska Ława, Rynek, Ścianka, Wierzchy i Wygon [https://eteryt.stat.gov.pl/].
Antroponimia
W roku 1566 poszczególne ulice Łomaz zamieszkiwały m. in. osoby o następujących nazwiskach:
Rynek: Jastrzembski, Kołodziejczyk, Łomaski, Momotko, Krasnosielski, Kożuchowski, Zrudniak, Stryżka, Bordziłowicz, Sibko, Sabień, Wyszomirski, Duplewicz, Mikutewicz, Drygał, Redka, Filipowicz, Duchodolec, Kudra, Szpakowiec, Tajewicz, Kaczkowski, Fedorowicz, Mikutewicz, Lipka, Głuch, Mazur, Czortok, Decewicz.
Ulica Brzeska: Basarab, Berezowiec, Chochla, Lipiński, Kleszcz, Olechowicz, Trynka, Szaszka, Szpakow, Chołodzki, Nieciecki, Korolko, Kruszczyk, Momotko, Wita, Pesak, Żekczało, Kowalewiec, Smyk, Szewko, Wołoszyn, Zwonko, Zelezko, Stok, Onczyk.
Ulica Wielka, ku mostowi: Baczko, Łomaski, Smyk, Litwin, Czornyj, Momotka, Stok, Klewecki, Miłkowski, Kaczkowski, Andrejewicz, Wyszomirski, Laszko, Maruszka, Duplewicz, Łaszko, Wołoszyn, Zwonko.
Uliczka Nad Wypustem: Kołodziej, Kuczkowski, Karaś, Skwierczyński.
Ulica Międzyrzecka: Słoma, Kaczkowski, Nowosielski, Krasnowolec, Nowosielski, Rycerko, Borszczewicz, Wyszomirski, Mudko, Roszczyc, Kocewicz, Kosowiec, Szymanowicz.
Ulica Parczewska: Dudka, Kosowiec, Litwinko, Bejdo, Momotka, Kulesznik, Babicz, Sutkowicz, Korpacz, Cieński, Laszuk, Baczko, Lipiński, Szudejko, Prewoski, Lis, Grebennik, Kryniczycz.
Ulica Podrzeczna: Awtyszewicz, Prorok, Posoł, Pogorełko, Kostiukowicz, Łomaski, Kosowiec, Litwin, Kaczkowski, Prystupa, Aksamitny, Keluch, Kowalewicz, Krasnowolec, Radziszewski, Karaś, Żdanowicz, Jakuszewicz, Zwonko, Czyżowiec, Czerkies, Chmielnicki, Dyba, Basarab, Lis, Wieliczko, Trynka, Derewkowicz, Lekki, Chudy, Popławski, Leszko, Król, Zubkowicz, Bogdanowicz, Szudejko, Wasilewski, Borychowski, Lach, Popowicz, Sibko, Kleszcz, Oskuba, Leszko, Makarowicz, Derewkowicz [DMAMJ, s. 335–342].
Wiele osób identyfikowanych jest nie przy pomocy nazwiska, lecz tylko imienia i nazwy miejscowości z której pochodzą, np. Jarosz z Mołożowa, Tynko z Łosic, Iwan z Zubkowa, Martyn z Siemiatycz, Denis z Polubicz, Waśko z Przegalin, Szczęsny z Huszczy, Klim z Horodyszcza, itp.
W inwentarzu z roku 1667 najczęściej pojawiają się nazwiska: Wołosik, Rudzki, Szudejko, Abramik, Popławski, Kulicki, Romanik, Śnitka i Hołubko [AGAD, AWR, XVII, sygn. 44, s. 1–3].
W 1818 r. właścicielami placów i gospodarstw w Łomazach byli: Jan Danielewski, Bazyli Danielewski, Antoni Niskosiński, Iwan Agafanow, Tomasz Czyżewski, Karol Ochnik, Fiodor Szostak, Jan Dąbrowski, Antoni Dąbrowski, Maxym Sakowski, Jan Wołodko, Mikołaj Saciewicz, Grzegorz Szudko, Szostakowa, Oksenia Czyżewska, Jan Łoziński, Jakub Derlicki, Korneli Kuźmicki, Nikita Janiszewski, Jakub Kuczyński, Jan Woroniecki, Kuźma Szostak, Antoni Tyszewski, Szymon Świszczewski, Bazyli Szałacki, Jędrzej Derlukiewicz, Domina Bielecka, Bazyli Bielecki, Stefan Krywczuk, Aleksander Łojewski, Bazyli Hołubowicz, Demko Kuryanowicz, Bazyli Kossowski, Jan Miczka, Jędrzej Kuczyński, Maxym Wołosowicz, Stanisław Wiński, Bazyli Sadownik, Jan Wiński, Jakub Kowalewski, Jan Uściński, Grzegorz Wiński, Jakub Wołosowicz, Teodor Derlukiewicz, Teodor Sidorowicz, Grzegorz Osipowicz, Szymon Jarusiewicz, Jan Saciewicz, Katarzyna Sobichowa, Ignacy Jarusiewicz, Jan Wiergosz, Kondrat Starosielec, Jan Karpowicz, Sebastian Buczyło, Stefan Saciewicz, Marianna Raczyńska, Antoni Sobech, Maxym Wiński, Jędrzej Zaleski, Tadeusz Wołosowicz, Grzegorz Wiński, Jakub Wołosowicz, Antoni Wołosowicz, Jakub Sadownik, Zachar Sadownik, Jędrzej Sadownik, Kacper Kossowski, Justyn Kossowski, Piotr Melanowicz, Antoni Derlukiewicz, Zachar Arseniewicz, Jędrzej Wiński, Bartłomiej Bandzarewicz, Wincenty Uściński, Jan Kożuchowski, Emelian Tyszewski, Grzegorz Szeneyko, Chalimon Waśkiewicz, Grzegorz Derlukiewicz, Jan Czyżewski, Jan Bielecki, Jozafat Chwalewski, Grzegorz Bielecki, Ewdokia Auszeniewiczowa, Mateusz Telaczyński, Jan Telaczyński, Po Ignacy Śnitko, Kazimierz Miczkaniewski, Maciej Burzyński, Jakim Kordaszewicz, Bazyli Żukowski, Kazimierz Chmielowski, Jakub Zaniewicz, Katarzyna Cydejkowa, Jakim Kromicało, Kuźma Sobech, Mikołaj Markiewicz, Jan Śnitko, Exenty Kromiecało, Jan Derlukiewicz, Szymon Kowalewski, Mikołaj Bielecki, Józef Tomkiewicz, Wojciech Bańkowski, Józef Bańkowski, Jan Kalinowski, Gabriel Zieliński, Jan Hordysiewicz, Jan Czyżewski, Szymon Sadownik, Wiktor Sokolski, Jan Sokolski, Michał Koszlewski, Miron Czyżewski, Demian Saciewicz, Jan Kowalewski, Franciszek Lasecki, Elżbieta Dymańska, Tomasz Jarosiński, Jan Miczka, Benedykt Łoziński, Łukasz Sakowski, Łukasz Kulicki, Jan Tychoń, Jakub Szenczyko, ks. Eliasz Pirzewski, Anna Pirzewska, Borys Raczyński, Szymon Wyszocki, Mikita Saciewicz, Łukasz Derlukiewicz, Happa Morchonowiczowa, Marianna Czyżewska, Teodora Szudejkowa, Mikołaj Lewkowicz, Andrzej Hrom, Grzegorz Woszczyło, Stefan Derlukiewicz, Korneli Śnitka, Demetry Morchonowicz, Joachim Kulchawiec, Szymon Kozysa, Kondrat Kulchawiec, Krzysztof Kozłowski, Paweł Gicewicz, Tadeusz Bańkowski, Stefan Bańkowski, Ułas Łapiński, Teodor Szudejko, Jan Głowacki, Andrzej Szudejko, Wowdia Wołosowiczowa, Szymon Kulicki, Bartłomiej Raczyński, Józef Tereśkiewicz, Julianna Morchowiczowa, Józef Charycki, Stefan Radkiewicz, Grzegorz Radkiewicz, Nester Radkiewicz, Demetry Osikowski, Ignacy Rykaczewski, Bazyli Lewkowicz, Andrzej Chmielewski, Korneli Golczewski, Grzegorz Śnitka, Grzegorz Osikowski, Szymon Bielecki, Józef Wołosowicz, Leon Pluta, Jędrzej Pluta, Ksawery Referowski, Leon Starosielec, Paweł Charycki, Filip Szopliński, Justyn Owczaruk, Bazyli Iwanowski, Teodor Siecewicz, Roman Wiński, Bazyli Kuryanowicz, Jan Ryszkowski, Jan Cywiński, Leon Morchonowicz, Stefan Kolicki, Piotr Sadownik, Justyn Syrytczyk, Stefan Bajkowski, Jan Kossowski, Roman Niczyporuk, Maciej Saciewicz, Andrzej Szulc, Sylwester Szałacki, Teodor Saciewicz, Mikołaj Szałacki, Grzegorz Melanowicz, Szymon Ziniewicz, Kondrat Zalewski, Stefan Sadownik, Kuźma Mitczyk, Natalia Sadowniczka, Aleksandra Gruszecka, Po Artem Sidorowicz, Mikita Makarewicz, Łukasz Chodkowski, ks. Jan Miszczeski, Wawrzyniec Zawacki, Roman Turuk, Jan Chmielewski, Sebastian Wawrzyniewicz, Jakub Pawłowicz, Wojciech Jurkowski, Charasym Sidorowicz, Paweł Sadownik, Ks. Koncewicz, Krystyna Szoplińska, Bartłomiej Makowiecki, Samuel Makowiecki, Benedykt Sokolski, Stefan Markiewicz, Kosma Starosielec, Antoni Chmielewski, Prakseda Szostaczka, Łukasz Saciewicz, Jan Szatałowicz, Salomea Szostaczka, Andrzej Bańkowski, Nikifor Denejko, Paweł Syrydczyk, Joachim Syrydczyk, Jędrzej Wiczuk, Sylwester Karpowicz, Jan Jaroszewicz, Kornelia Jaroszewicz, Taras Panasiuk, Dmiter Szynczyko, Jan Szynczyko, Cecylia Saciewiczowa, Grzegorz Saciewicz, Gabriel Szenejka, Teodor Wokulski, Koźma Szostak i ks. Jakub Jamiołkowski [AGAD, KRSW, sygn. 3793].
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
W wyniku prowadzonej kwerendy archiwalnej oraz systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1982 odkryto 10 stanowisk, na których zebrano materiały, głównie ceramiczne, w pojedynczych przypadkach krzemienne. Na ich podstawie wyróżniono kilka śladów osadniczych pradziejowych ze środkowego neolitu (kultura pucharów lejkowatych), wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka) oraz niesprecyzowanej fazy kultury łużyckiej. Znacznie trwalsze osadnictwo zarejestrowano na dwóch stanowiskach odnoszące się do XIV-XV oraz XV-XVI w. Dla części materiałów (ceramicznych i krzemiennych) chronologii nie określono [NID, AZP obszar 63-87 – cztery stanowisko określono: Kolonia Łomazy; także Dmochowska 1988, 142; 143 – tam Rossowska Ława; Taras 1995, 181].
Ponadto z wydmy przy moście nad rzeczką Łabuńką, za cmentarzem, zabrano fragment naczynia kultury pucharów lejkowatych oraz liczniejsze ułamki kultury trzcinieckiej [Głosik 1983, 242; Żółkowski 1988, 71]. W roku 1968 znaleziono skarb 2142 monet srebrnych i miedzianych (polskich, pruskich, szwedzkich) z czasów Jana Kazimierza zdeponowanych w glinianym naczyniu [Wojtulewicz 1969; Michalak-Ścibior 2009, 484-485; także Grochecki, Solarska 2010, ryc. 1, 4]. Kolejne przypadkowe znalezisko dotyczy krzemiennego sztyletu, prawdopodobnie pochodzącego z wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka?) – [Głosik 2003, 230]. Natomiast pierwsze prace wykopaliskowe w rejonie budowanej sali gimnastycznej odsłaniały zarówno różnoczasowe źródła ruchome, jak i obiekty, m.in. 9 grobów popielnicowych kultury łużyckiej (IV okres epoki brązu) oraz 68 grobów szkieletowych nekropolii przycerkiewnej (XVI-XIX w). Uzyskano również ułamki naczyń z zakresu wczesnego średniowiecza (VIII-XII w.) [Gołub et al. 2002, 22].
Częściowo zachowane naczynie z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka) znalezione na powierzchni wydmy [Głosik 2003, ryc. 7: b].
Płoszcze (grot) krzemienne z wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka?) [Głosik 2003, ryc. 14: c].
Pierwsza wzmianka o osadzie, lokacja miejska
Pierwszą wzmiankę źródłową o Łomazach zawdzięczamy Janowi Długoszowi. Podaje on, że w czasie trwających negocjacji z Kazimierzem Jagiellończykiem w sprawie objęcia tronu polskiego, zwołano na św. Michała roku 1446 zjazd panów polskich do Parczewa. Zaproszono nań także samego Kazimierza, a gdyby nie chciał przyjechać do Parczewa, zaproponowano mu spotkanie w Polubiczach lub Łomazach (Lomazi), leżących w połowie drogi między Parczewem, a Brześciem [Długosz, ks. XII, s. 22]. Metryka Łomaz jest jednak zapewne o wiele odleglejsza. Długosz bowiem w innym miejscu, ubolewa nad oderwaniem od Korony przez króla Kazimierza Jagiellończyka Łomaz, „które ojciec [Władysław Jagiełło] i brat [Władysław Warneńczyk] jego spokojnie posiadali” [Długosz, ks. XII, s. 26]. Możemy więc cofnąć początki Łomaz co najmniej do przełomu XIV i XV wieku.
Lokacja miejska
Formalna lokacja miejska Łomaz, w postaci nadania im prawa magdeburskiego nastąpiła w roku 1568, jednak już wcześniej Łomazy de facto pełniły funkcje ośrodka miejskiego. O miasteczku Łomazach jest mowa np. w dokumentach z 1533 roku [LM, ks. 15, s. 160–161; ks. 17, s. 400–401]. Typowo miejskiego charakteru nabrały Łomazy dzięki Mikołajowi Radziwiłłowi „Czarnemu”, który jako starosta brzeski (od roku 1549, do śmierci w 1565), dbał o rozwój miejscowości, sprowadzał nowych osadników, nadając im różne prawa i swobody. Można powiedzieć, że królewski przywilej lokacyjny z 8 października 1568 roku, nadający Łomazom miejskie prawo magdeburskie, był zwieńczeniem i zamknięciem działań prowadzonych wcześniej przez Radziwiłła. Zresztą wyraźnie mówi o tym król Zygmunt August w samym przywileju lokacyjnym, podkreślając, że to Radziwiłł jako starosta brzeski „zasadził nowym porządkiem miasto w Łomazach, przy dworze naszym łomaskim, nadawszy wolności mieszczanom łomaskim, które by w tym mieście zasadzili się” [AGAD, KRSW, sygn. 3793, s. 11]. Przywilej lokacyjny nadający Łomazom prawo magdeburskie, odwoływał się do zasad panujących w Brześciu i Mielniku. Porządkował sprawę władz miejskich. Ustanowił wójtostwo z wójtem na czele, wprowadzał urząd burmistrza, radę i ławę miejską. Władze miejskie zyskiwały m.in. prawo „wszelkie rzeczy, gwałty, pożogi i złodziejstwa sądzić i na gardło skazywać”. Urzędnicy miejscy mieli być odpowiedzialni przed starostą brzeskim i jemu składać wszelkie rachunki miejskie. Król nadawał miastu cotygodniowy targ w sobotę i dwa, trwające dwa tygodnie, jarmarki rocznie – na św. Piotra i na Wszystkich Świętych. [AGAD, KRSW, sygn. 3793, s. 12–14]. Przywilej regulował zakres praw i obowiązków mieszczan, powinności na rzecz władz miejskich i starościńskich. Nowo lokowane miasto uzyskiwało także herb: „głowę wilczą, a nogę orlą […] i tym herbem oni już sprawy swoje miejskie pieczętować mają wiecznymi czasy” [AGAD, KRSW, sygn. 3793, s. 12]. Nie jest jasne dlaczego ten pierwotny herb Łomaz został wyparty, przez znany nam dzisiaj, przedstawiający podwójny krzyż. Możliwe, że po prostu jest to kwestia braku źródeł. Z okresu staropolskiego zachował się tylko jeden odcisk pieczęci Łomaz, właśnie ten z krzyżem i dzięki temu to właśnie on utrwalił się w powszechnej świadomości i stał się też wzorcem dla obecnego herbu gminy [Por. Rimša, 2007, s. 608–610]. Po powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 r., wprowadzono prawo mające ujednolicić administrację miejską. Każde miasto zostało zobligowane do utrzymywania burmistrza. Burmistrzami miasta Łomazy byli min.: Jan Morhoniewicz, Teodor Szudejko, Jan Siekierski, Paweł Wykowski, Ludwik Sułkowski, Franciszek Kiergliewicz, Jan Ostrowski, Wincenty Jakuszewski i Tadeusz Przednikiewicz [Szudejko, 2018, s. 78]. Prawo miejskie utraciły Łomazy, jak wiele innych miasteczek, z dniem 13 stycznia 1870 r. [DPKP, 1869, t. 69, nr 239].
Właściciele i zarządcy
Łomazy wraz z powstającymi z czasem wsiami Huszcza, Tuczna, Koszoły (Kniaża), Kozły (Kostiankowo), Lubenka i Kopytnik były dobrami królewskimi (hospodarskimi). W ramach starostwa brzeskiego, stanowiły tzw. włość łomaską, składającą się z miasta Łomaz oraz dwóch wójtostw – w Ortelu (Królewskim) i Huszczy. Do wójtostwa ortelskiego zaliczano, oprócz samego Ortela, Kozły (Kostiankowo), Lubenkę, Studziankę, Koszoły (Kniaża), do huszczańskiego zaś, oprócz samej Huszczy, wsie Tuczna i Kopytnik [Por. DMAMJ, s. 335–362]. W roku 1589 dobra monarsze w województwie brzeskim przekształcono w tzw. ekonomie, czyli dobra stołowe, wprowadzając przy tym podział na klucze. Klucz łomaski stał się częścią tzw. ekonomii brzeskiej (brzesko-kobryńskiej), zachowując swoją strukturę organizacyjną. Zmiany w tym zakresie zaszły pod koniec lat 60. XVIII w. za sprawą ówczesnego zarządcy ekonomii litewskich, Antoniego Tyzenhauza. Podzielił on ekonomie na tzw. gubernie, a dopiero te na klucze. W wyniku tych zmian Łomazy stały się „stolicą” rozległej, tzw. guberni łomaskiej, składającej się z 8 kluczy (łomaski, wiski, wohyński, krzywowierzbski, trojanowski, piszczacki, kijowiecki i kobylański) [Buczyło, 2019, s. 85–88].
Przed rokiem 1589, piecza nad dobrami łomaskimi, należała do starostów brzeskich. Po przekształceniu ich na ekonomie, były powierzane (dzierżawione) kolejnym administratorom [Zawadzki 2021, s. 43–46]. W 1794 r. król Stanisław August Poniatowski (potwierdziła to caryca Katarzyna II) nadał ekonomię łomaską w dzierżawę na 50 lat Walerianowi Tęgoborskiemu. Wszedł on w jej posiadanie w czerwcu 1795 r. Jednak już w 1796 r. tego nadania nie uznali austriaccy zaborcy [AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, sygn. 256b]. Jednak po 1817 r. jego syn Ludwik tytułem rekompensaty otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 3 tys. złp. rocznie. W latach 1811–1839 naddzierżawcą ekonomii łomaskiej był Franciszek Wojtulewicz [APR, ZDP, sygn. 14567, 20997; Demidowicz 2009, s. 17]. W 1837 r. car Mikołaj I nadał część ekonomii łomaskiej generał lejtnantowi Mikołajowi Martynowowi, jako donację. Ten przejął ją w posiadanie w 1839 r. a w 1841 r. uzyskał przekształcenie donacji w tzw. stałą, tj. dziedziczną, obejmującą folwark Łomazy, Lubenkę i Jusaki. W 1847 r. zrezygnował on jednak z niej. Pozostała część ekonomii łomaskiej stała się w 1841 r. dzierżawą funduszową Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (Ortel Królewski, Szenejki i Kopytnik). W latach 1847–1868 całość ekonomii łomaskiej dzierżawił Antoni Szeliga [APR, ZDP, sygn. 21024]. W 1868 r. musiał on przekazać dzierżawę generałowi Zacharowi Maniukinowi, który 3 XI 1867 r. otrzymał włączenie folwarku Łomazy z awulsem Szymonów w skład majoratu Wiśniew [APR, ZDP, sygn. 21013]. Po I wojnie światowej majątek ten rozparcelowano.
Stosunki etniczne i wyznaniowe
W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca miasto w znacznej części była najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej z 1596 r. grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (po 1596 r. greckokatolickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Należały one do parafii unickiej w Łomazach początkowo pw. św. Mikołaja, następnie pw. św. Apostołów Piotra i Pawła (a od 1891 r. zmieniono pw. św. Kosmy i Damiana) w dekanacie bialskim w diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po rozbiorach w diecezji chełmskiej. Cerkiew w Łomazach istniała już zapewne w XV w., jednak pierwsza poświadczona źródłowo informacja pochodzi z roku 1536. Na prośbę Hawryły, popa cerkwi św. Mikołaja w Łomazach, król Zygmunt I, nadał mu dwie włóki ziemi, gdyż z dotychczasowego skromnego uposażenia pop nie był w stanie się utrzymać [AGAD, tzw. Metryka Litewska – transkrypcje, sygn. 213, k. 649–650]. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że cerkiew łomaska nosiła początkowo wezwanie św. Mikołaja. W późniejszym okresie będzie to wezwanie św. Piotra i Pawła, tożsame z tym, jakie nosił łomaski kościół rzymskokatolicki. Parafia unicka w Łomazach zaliczała się do średnich pod względem liczby wiernych. W 1759 r. liczyła 367 osób zdolnych do spowiedzi [Buczyło, 2014, s. 314]. W 1815 r. w samym mieście mieszkało 819 unitów [APL, CHKGK, sygn. 215]. Proboszczami parafii greckokatolickiej w Łomazach byli m.in.: Stefan Sosnowski, Bazyli Sosnowski (1753–1773), Tomasz Koncewicz (1777–1827), Wincenty Zatkalik (1827–1836), Julian Paszkiewicz (1838–1855), Kalinowski Mikołaj (1857–1866), Joachim Orłowski (1867–1869), Aleksander Starkiewicz (1869–1871), Prokł Gomella (1872–1875) [Sęczyk, 2022, s. 733]. Później proboszczami parafii prawosławnej byli m.in.: Prokl Gomella i Jan Korzeniewski.
O aktywności religijnej unitów z Łomaz do czasów likwidacji Kościoła greckokatolickiego (w 1875 r.) mamy niewiele informacji. Wiadomo, że byli oni blisko związani z sąsiadami obrządku rzymskokatolickiego, choćby przez małżeństwa. Do sprzeciwu wobec przymusowego tzw. oczyszczenia liturgii greckokatolickiej z tzw. naleciałości katolickich w Łomazach doszło już w 1867 r. Aresztowano wówczas część wiernych. Nie skłoniło to pozostałych do posłuszeństwa. W ramach protestu w latach 1867–1869 nie chodzili oni na nabożeństwa do miejscowej cerkwi. Sytuacja uległa uspokojeniu po przybyciu nowego proboszcza ks. Aleksandra Starkiewicza. Po jego aresztowaniu i wydaleniu z parafii w 1871 r. wierni ponownie rozpoczęli bojkot cerkwi [Pruszkowski, cz. 1, 1921, s. 136–138]. Konsystorz Diecezji Chełmskiej 24 II 1873 r. prosił gubernatora siedleckiego o nałożenie kar finansowych na mieszkańców Łomaz uchylających się od chrztów dzieci w miejscowej cerkwi. Gubernator odmówił wówczas tłumacząc, że nie ma prawa ich karać, gdyż nie naruszają oni porządku publicznego. Proboszcz łomaski ks. Gomella 8 III 1873 r. prosił wspomniany konsystorz o podanie do sądu unitów nie chcących chrzcić dzieci w cerkwi prawosławnej [APL, CHKGK, sygn. 1205]. Skala problemu była duża, gdyż w 1875 r. spośród 3600 parafian ponad 900 było ochrzczonych w kościele rzymskokatolickim [APL, CHKGK, sygn. 170]. W 1874 r. doszło do nasilenia oporu przeciwko przyjęciu liturgii prawosławnej w cerkwi łomaskiej. Administracja państwowa postanowiła siłą zmusić unitów do posłuszeństwa. Poddano ich chłoście, kontrybucjom, postojowi wojska, aresztom [Pruszkowski, cz. 1, 1921, s. 136–138]. W 1875 r. do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej zesłano m.in. 18 mieszkańców Łomaz: Piotr Bielecki, Jan Charycki, Filip Cydejko, Aleksander Derlukiewicz, Filip Derlukiewicz, Jan Derlukiewicz, Michał Giecewicz, Onufry Kardasiewicz (Kardaszewicz), Jakub Krawczuk, Antoni Morgunowicz, Tomasz Raczyński, Jan Sienkiewicz, Antoni Szatałowicz, Jan Szostakiewicz, Joachim Szostakiewicz, Jan Tyszewski, Michał Tyszewski i Leon Żukowski [Tarasiuk, 2018]. W latach 1887–1888 pięciu z nich, wraz z rodzinami zabranymi z Łomaz, zesłano do guberni orenburskiej. Byli to: Piotr Bielecki – l. 57 [wiek w chwili zesłania]; żona Anna; dzieci: Anastazja – l. 24 [w kraju został mąż Jan Kurianowicz – l. 33] z dziećmi: Michał – l. 5, Magdalena – l. 2, Józefa; Marcela – l. 21 [później przyjechał mąż Antoni Kurianowicz – l. 35] z córką Ewą; Marianna [został mąż Jaroszuk] z córką Anną – l. 9; Michalina; Onufry Kardasiewicz – l. 56; żona Tekla z Wyszotów – l. 45; dzieci: Jan – l. 22 i Stefan – l. 14. Antoni Morgunowicz (Morgonowicz) – l. 68; dzieci: Józef – l. 38 [została żona Maria Sadownik (?) – l. 33 z synem Michałem – l. 4]; Katarzyna – l. 37 [został mąż Daniel Osikowski] z dziećmi: Aleksander – 6 i Apolonia – l. 4; Magdalena po mężu (Gierasym) Demidowicz; Marianna – l. 33 [został mąż Czeranowski z dzieckiem]; Franciszka. Jan Charycki – l. 67; żona Rozalia – 65; dzieci: Antoni – l. 37, z córką Marią – l. 5; Szymon – l. 33 [później przyjechała żona Anastazja Kulawiec – l. 22]; Jakub – l. 15; Anna; Magdalena – l. 23 [został mąż] z dziećmi: Szymon, Magdalena i Piotr. Michał Tyszewski – l. 60; żona Marianna z Wołosowiczów – l. 62; dzieci: Franciszka Szostakiewicz – l. 36 (wdowa po Michale Szostakiewiczu) z dziećmi: Karolina – l. 10, Jan – l. 8, Rozalia – l. 7; Anna – l. 26 [został mąż Andrzej Charycki] z synem Józefem – l. 4; Grzegorz – l. 34 [później przyjechała żona Marianna Szostakiewicz z córką – l. 4]; Szymon – l. 18; Marcin – l. 17 [Tarasiuk, 2022, uzupełniono część danych].
Po 1875 r. niewielu „prawosławnych” z Łomaz uczęszczało do cerkwi, np. w 1882 r. w nabożeństwach w łomaskiej świątyni nie uczestniczył nikt lub było obecnych kilka osób [APL, CHZD, sygn. 1061]. Za to licznie udawali się oni do zaboru austriackiego, aby tam zawierać małżeństwa w kościołach katolickich (tzw. „śluby krakowskie”). W 1886 r. bez udziału rodziców spisano ok. 300 aktów urodzenia nieochrzczonych dzieci [APL, Akta stanu cywilnego Parafii Prawosławnej w Łomazach, sygn. 2]. W tej sytuacji informacja proboszcza prawosławnego w Łomazach z 1876 r. o 1119 prawosławnych w samej osadzie i 48 we dworze prezentowała jedynie stan formalny a nie realny [APL, KPCH, sygn. 1]. W 1895 r. według danych Cerkwi prawosławnej spośród 2027 wiernych w parafii, w oporze przeciwko prawosławiu trwały 1772 osoby [APL, CHZD, sygn. 2207]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. liczba prawosławnych w Łomazach spadła z 995 (1904) do 79 (1906) [APL, KPCH, KV, sygn. 52, 55]. W 1938 r. w osadzie mieszkało już tylko 17 prawosławnych [APL, SPB, sygn. 487]. W 1929 r. rozebrano nieużytkowaną wówczas, wymurowaną w 1891 r. z kamienia w stylu rosyjsko-bizantyjskim cerkiew św. Kosmy i Damiana.
Jeśli chodzi o początki parafii rzymskokatolickiej, to możemy spotkać w literaturze informacje o erygowaniu jej rzekomo już w roku 1451. Informacja ta, często powtarzana, jest mocno wątpliwa i nie ma żadnego oparcia źródłowego. Najprawdopodobniej parafia rzymskokatolicka powstała około połowy XVI wieku, wraz z procesem lokowania i rozwijania się miasta. Rewizja z roku 1566 odnotowuje place miejskie i dwie wolne włóki ziemi, jako jej uposażenie [DMAMJ, s. 337, 347]. Z roku 1570 pochodzi informacja o pierwszym znanym proboszczu łomaskim. Był nim Andrzej Węgrowita (z Węgrowa), który był jednocześnie proboszczem w Rossoszu [Jaszczołt 2017, s. 87]. Parafia rzymskokatolicka była pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła. W 1818 r. w Łomazach było 31 dymów i w folwarku łomaskim 3 dymy należące do osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1829 r. cała parafia łomaska liczyła tylko ok. 400 wiernych. Ponadto wierni z Korczówki, Burwina, Krasówki uważali w I połowie XIX w., że powinni należeć do parafii rossoskiej, gdyż tam od 1775 spisywali akty metrykalne. W 1845 r. w mieście było tylko 37 dymów rolników łacinników. Poza miastem na terenie obecnej gminy Łomazy parafia miała tylko pięć dymów chłopskich [AGAD, CWW, sygn. 675]. Proboszczami lub administratorami parafii w Łomazach w okresie porozbiorowym byli m.in.: Jakub Jamiołkowski (1779–1839), Franciszek Parafiński (1839–1845), Franciszek Niemira (1846–1848), Bolesław Grzybowski (1848–1860), Franciszek Krasiński (1860–1866), Ignacy Głuchowski (1866–1876) Maksym Budziński (1876–1878) i Antoni Śliwiński (1905–1911, 1915–1920) [Szudejko, 2018, s. 140].
Kościół w Łomazach płonął kilkukrotnie, m.in. 19 VI 1795 roku. Nabożeństwa przeniesiono wówczas do cerkwi unickiej. Z nakazu władz austriackich w 1805 r. opracowano projekt budowy nowej murowanej świątyni, który nie został jednak zrealizowany. W 1824 r. wykonano nowy plan kościoła, który szacował koszt jego budowy na ok. 47 tys. złp. [AGAD, CWW, sygn. 675]. Ostatecznie wybudowano drewniany kościół w 1852 roku. W 1883 r. przejęła go Cerkiew prawosławna, a w 1888 r. władze carskie kazały go rozebrać.
Obecną świątynię wzniesiono w latach 1906–1911 ze składek parafian, dzięki staraniom ks. Antoniego Śliwińskiego. Budowla była konsekrowana w 1912 r. W 1944 roku, świątynia została uszkodzona, a gruntowny remont odbył się w latach 1967–1968. Pamiątką po ostrzelaniu budowli przez artylerię sowiecką jest fragment pocisku armatniego, tkwiący w zachodniej ścianie [https://lomazy.pl/zabytki/].
W Łomazach do II wojny światowej zamieszkiwała również licznie społeczność żydowska. Jej obecność można datować od początków miejskości, choć w roku 1566 nie byli jeszcze wspomniani. Uzyskali oni przywileje królewskie na pewno przed rokiem 1594. Z tego roku pochodzi bowiem przywilej Zygmunta III dla Żydów w Wohyniu. Nadaje on żydom wohyńskim prawo „domów, placów w samym rynku i w ulicach, ogrodów, gruntów, włócznych, sianożęci, nabywać i onemi dysponować, na nich domy jezdne i jakie chcą budować, mieszkać. Gorzałki palić, zapłaciwszy arendę według zwyczaju dawnego, miody, piwa robić i one ogółem przedawać, lub po części w domach swoich i prywatnych najemnych, szynkować”. Powołano się przy tym na prawa i przywileje Żydów łomaskich, zaznaczając, że przywilej dla Wohynia jest „porównaniem” we wszystkich swobodach i wolnościach „z Żydami naszego Łomazkiego… miasta” [AGAD, KRSW, sygn. 3793, s. 45–46]. W roku 1667 było w Łomazach 30 „dymów” żydowskich”. Inwentarz z roku 1682 wymienia 10 wolnych placów miejskich przeznaczonych „na szkołę i okopisko [cmentarz] żydowskie” [APR, ZDP, sygn. 12836, s. 105]. Rabinem w Łomazach był m.in. Icko-Ber Grynberg, od 1906 do co najmniej 1935 roku. W 1935 r. charakteryzowany przez policję jako ortodoks o wielkim autorytecie wśród wiernych. W tym roku (od 1931) prezesem Zarządu Bożniczego był Noech Berman. W osadzie znajdowała się synagoga, dom modlitwy, dom rabina, dom dla biednych i łaźnia [APL, SPB, sygn. 477]. W 1938 r. w osadzie mieszkało 1166 Żydów [APL, SPB, sygn. 487]. Społeczność ta uległa zagładzie w latach II wojny światowej (patrz sekcja: Wydarzenia).
Oświata
Informacje o funkcjonowaniu szkół w Łomazach mamy już w odniesieniu do XVII wieku. W roku 1667 wymieniona została „szkoła ruska” na ulicy Podrzecznej, działająca prawdopodobnie przy miejscowej cerkwi [AGAD, AWR, XVII, sygn. 44, s. 1]. Inwentarz z roku 1682 mówi o placach miejskich, przeznaczonych na „szkołę żydowską” [APR, ZDP, sygn. 12836. s. 105]. W II połowie XIX w. w osadzie powstały rosyjskie szkoły ministerialne, męska i żeńska [APL, KPCH, sygn. 52]. W 1929 r. w osadzie działała 7. klasowa szkoła powszechna, w której 11 nauczycieli uczyło 460 uczniów [Falski, 1933, s. 147]. Od 1944 r. w osadzie działała szkoła siedmioklasowa, mieszcząca się we własnym murowanym budynku. Jej pierwszym kierownikiem był Stefan Dorożyński [APL OR, AGŁomazy, sygn. 6].
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
Próbę oszacowania liczby dymów, rodzin i mieszkańców Łomaz, na podstawie inwentarza z roku 1566 przeprowadził J. Flisiński, a ostatnio A. Panasiuk. Według ich obliczeń w roku 1566 Łomazy liczyły 509 dymów, 519 rodzin i 3054 mieszkańców [Flisiński, 1997, s. 46, tab. 3; Panasiuk, 2019, s. 47]. Sto lat później możemy zauważyć wyraźny regres w rozwoju miasta. W inwentarzu z roku 1667 obejmującym „dymy chrześcijańskie”, odnotowano ich zaledwie 74, w tym 18 „ubogich”. Jeśli dodamy do tego spisane osobno „Żydów łomaskich dymy”, których odnotowano łącznie 30, w tym 6 „ubogich”, daje nam to łącznie 104 dymy, w tym 24 „ubogie” [AGAD, AWR, XVII, sygn. 44, s. 1–3, 20–21]. Dla porównania dodajmy, że w pobliskiej Huszczy w tym samym inwentarzu odnotowano 134 dymy, zaś w Tucznej 73. Na podstawie danych z inwentarza z roku 1667 liczbę ludności Łomaz możemy oszacować na około 520–650 osób. Według wykazu z 1827 r. w Łomazach znajdowało się 295 domów zamieszkiwanych przez 1958 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 283]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 345 domach i 3188 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 5, s. 690]. W 1887 r. w osadzie w 407 domach zamieszkiwało już 3335 osób a w folwarku w 2 domach 38 osób [PKSG za 1887, s. 63]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w osadzie w 370 budynkach zamieszkiwało 2142 osób, w tym deklarujących wyznania: rzymskokatolickie – 1297, mojżeszowe – 829 i prawosławne – 12 a w kolonii Łomazy w 19 budynkach zamieszkiwało 92 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 88 i mojżeszowe – 4 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. Według raportu Zarządu Gminnego w Łomazach w 1939 r. na terenie gminy zamieszkiwało 5036 osób. W lutym 1946 r. było w niej tylko 3178 mieszkańców. W okresie okupacji niemieckiej zniszczeniu uległo 41 budynków. [APL OR, AGŁomazy, sygn. 10]. W 1947 r. w osadzie zamieszkiwało 1699 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 1628 osób [https://www.polskawliczbach.pl].
Łomazy były miasteczkiem typowo rolniczym. Z lustracji Łomaz z 1566 r. dowiadujemy się, że całkowity roczny dochód z miasta wynosił nieco ponad 142 kop groszy. Dodać należy, że miasto miało prawo zatrzymywać na własne potrzeby dochody z niektórych opłat, np. z mostowego, pomiernego, ważczego (ważnego), z woskobojni, klatek (kramów), targowego i jarmarków. Uzyskane w ten sposób fundusze miały być przeznaczone na budowę ratusza oraz „poprawę wszelkiego porządku w mieście”. Na początku XIX w. „Dobra Ziemskie Narodowe Łomazy” składały się z miasta i folwarku Łomazy, wsi: Kozły, Lubenka, Ortel [Królewski], Koszoły i Kolembrody, młynu Szenejki, propinacji w Huszczy i gruntów Wiskowskich i Grotówka oraz stałego czynszu z Kopytnika, Huszczy (484 złp) i Tucznej (440 złp). W 1830 r. prywatnym właścicielom sprzedano Kolembrody i Kozły. Z kolei w 1831 i 1832 r. grunty wiskowskie i Grotówkę. Przed 1852 r. pojawiły się w wykazach dwa młyny w Jusakach. Obszar dóbr państwowych znacznie zmalał po uwłaszczeniu chłopów [APL OR, HBP, sygn. 584]. W 1818 r. właścicielami czynszowymi placów i gospodarstw w Łomazach było 242 chrześcijan i 99 Żydów [AGAD, KRSW, sygn. 3793]. W 1826 r. do księgi hipotecznej dóbr ziemskich Łomazy zapisano prawa mieszczan łomaskich do „wolnego wyrobu i propinacji piwa, wódki i innych trunków”, pobierania targowego, jarmarcznego, mostkowego i grobelnego. Rok później te prawa zostały zniesione przez Radę Administracyjną Królestwa Polskiego [APL OR, HBP, sygn. 584]. W oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono 298 gospodarstw mieszczan łomaskich, mających łącznie 6583 morgów. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1866 r. uwłaszczano 147 placów będących w posiadaniu Żydów oraz pastwisko i łąkę miejską (92 morgów), plac targowy (5 morgów), plac szkolny, plac magistratu, żydowski dom liturgiczny, dom kahalny, cmentarze. W sumie w wyniku uwłaszczenia mieszczanie łomascy otrzymali ok. 6790 morgów ziemi. W oddzielnej tabeli likwidacyjnej (uwłaszczeniowej) znaleźli się rolnicy z części poduchownej Łomaz. W oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono tam 5 gospodarstw 4. lub 16. morgowych. Z kolei w oparciu o prawo z 1865 r. na ziemi poduchownej uwłaszczono 26 gospodarzy, którzy otrzymali po 5–7 morgów ziemi oraz osadę szkolną [APL, ZTL, sygn. 61]. W 1870 r. przyznano mieszkańcom Łomaz prawo serwitutowe do łowienia ryb w rzece Zielawie [APL OR, HBP, sygn. 584].
Część mieszkańców trudniła się również innymi zawodami niż rolnictwo. W roku 1566 odnotowano 33 rzemieślników (ok. 1%), w tym: 8 szewców, 6 kołodziejów, 5 kowali, 4 cieśli, 2 krawców, 2 młynarzy i po jednym ślusarzu, stolarzu, bednarzu, kuśnierzu, miodosytniku i piwowarze [Flisiński, 1995, s. 192–193]. Pamiętać jednak należy o ostrożności przy identyfikacji zawodów na podstawie spisu mieszkańców. Nie zawsze mamy pewność, czy osoba odnotowana np. jako Iwan Szewc, zajmuje się faktycznie tym rzemiosłem, czy jest to już forma nazwiska (przezwiska) nie związana z wykonywanym zawodem.
Uwagę zwraca duża liczba odnotowanych w Łomazach karczem. Według lustracji z roku 1570 było ich łącznie 39, w tym piwnych 36, miodowych 1, a gorzałczanych 2 [Lustracja woj. podlaskiego 1570, s. 20]. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że nie były to karczmy, jakie znamy z późniejszych realiów, jako osobne budynki z zapleczem gastronomiczno-noclegowym. Jeszcze w XVI w. na Mazowszu, Podlasiu, szczególnie w dobrach królewskich, dość rozpowszechnione były samodzielne browary włościańskie czy mieszczańskie. Za zgodą starosty i po uiszczeniu stosownego czynszu produkować i szynkować alkohol mógł praktycznie każdy [Burszta, 1950, s. 28]. Zwykle była to działalność dodatkowa, często nieregularna. Stąd informację o prawie 40 karczmach w Łomazach należy interpretować w ten sposób, że tylu ich mieszkańców mniej czy bardziej regularnie trudniło się produkcją i sprzedażą piwa, miodu, czy gorzałki. Okazjonalność tego typu działalności potwierdza informacja z lustracji 1570: „karczma miodowa 1, a gdy dobry rok, bywa ich i 15” [Lustracja woj. podlaskiego 1570, s. 20].
Zabytki, miejsca kultu i upamiętnienia
Kościół pw. świętych Piotra i Pawła
Został zbudowany w stylu neogotyckim z cegły w latach 1906–1911 według projektu Władysława Wołłodko. „Posiada halowy, trójnawowy, pięcioprzęsłowy korpus z transeptem o nieznacznie wysuniętych ramionach. Dwuprzęsłowe prezbiterium zostało zamknięte trójbocznie i ujęte prostokątnymi zakrystiami. Sklepienie nawy głównej i prezbiterium ma formę gwieździstą, natomiast nawy boczne i transept – krzyżowo-żebrową z kolistymi zwornikami. Arkady międzynawowe wewnątrz kościoła są ostrołukowe i osadzone na ośmiobocznych filarach. W dolnej części fasady umiejscowiona jest czterokondygnacyjna wieża. Jej dolna część zbudowana została na planie kwadratu, z prostokątnymi kruchtami o ściętym narożu i zamkniętymi trójkątnymi szczytami. Górna zaś stanowi ośmioboczną bryłę, z ostrołukowymi przezroczami i iglicą zwieńczającą. Otwory okienne są ostrołukowe. Występujący z fasady dwukolumnowy portal jest ostrołukowy, zwieńczony figurą NPM Niepokalanie Poczętej, z datą 1911. Dwuspadowe, strome dachy pokryto blachą. W skład zespołu, oprócz samego budynku kościelnego, wchodzi także plebania, cmentarz przykościelny oraz ogrodzenie” [Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Łomazy, 2018].
Kaplica cmentarna pw. św. Jana Ewangelisty
Zbudowana z drewna w stylu klasycystycznym w 1834 r. na cmentarzu na potrzeby grekokatolików i łacinników. Konstrukcja zrębowa wzniesiona na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium [Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Łomazy, 2018].
Cmentarz żydowski
Obiekt prawdopodobnie z przełomu XVIII/XIX w. Stanowi m.in. miejsce pochówku szczątków Żydów rozstrzelanych w pobliskim lesie „Hały” w 1942 roku. Na cmentarzu znajduje się pomnik upamiętniający żydowskich mieszkańców wsi.
Upamiętnienia związane z II wojną światową
Ważne wydarzenia
Zjazdy polsko-litewskie
Ze względu na swe położenie na trasie z Lublina do Brześcia, czy szerzej z Krakowa do Wilna i bliskość granicy koronno-litewskiej, Łomazy odgrywały spore znaczenie w relacjach obydwu stron. Bywały miejscem spotkań, narad, negocjacji polsko-litewskich, pobytu dworu królewskiego (książęcego). W roku 1446 strona polska zaproponowała Kazimierzowi Jagiellończykowi Łomazy jako jedno z potencjalnych miejsc negocjacji w sprawie objęcia przez niego tronu polskiego. W roku 1451 przed zjazdem w Parczewie, Kazimierz wyjechał po delegację panów litewskich do Łomaz (Lomaschy) i sprowadził ich do Parczewa [Długosz, ks. XII, s. 88]. W roku 1464 odbyło się w Łomazach spotkanie (zjazd) polsko-litewski, zwany przez niektórych mocno na wyrost „sejmem w Łomazach”. Pierwotnie miał się on odbyć w Parczewie, jednak wobec niechęci delegacji litewskiej do udania się na teren Korony, jako rozwiązanie kompromisowe wybrano Łomazy [Długosz, ks. XII, s. 22, 88, 378].
Wojny XVII–XVIII wieku
Duże znaczenie dla rozwoju Łomaz i okolicznych wsi miały wojny z połowy XVII wieku. Wprawdzie nie doszło w tym czasie na tych terenach do jakichś spektakularnych bitew, czy potyczek, ale leżąc na trasie przemarszów różnych wojsk, zmierzających w kierunku Brześcia, czy Białej, narażone były na ustawiczne rabunki, gwałty i zniszczenia, stając się zapleczem zaopatrzeniowym. W listopadzie 1649 r. okolice Łomaz zostały zniszczone i splądrowane przez Kozaków. W czasie potopu szwedzkiego, w roku 1657, szczególnie dały się we znaki sprzymierzone ze Szwedami wojska siedmiogrodzkie Jerzego Rakoczego [Płosiński, 2006, s. 147–163]. W początkach roku 1660 postrach w okolicy siały wojska moskiewskie pod dowództwem kniazia Iwana Chowańskiego. Po zdobyciu Brześcia, w styczniu 1660 roku, jego wojska rozlały się po całej okolicy, systematycznie niszcząc, łupiąc i paląc okolicę w promieniu kilkudziesięciu kilometrów. Nie ominęły oczywiście także Łomaz i okolicznych wsi [Kossarzecki, 2005, s. 99–102]. Niektóre wsie, np. Koszoły, czy Studzianka w tych tragicznych latach uległy praktycznie całkowitemu zniszczeniu i opustoszały. Podobna sytuacja powtórzyła się w okresie tzw. wielkiej wojny północnej, w początkach XVIII w., kiedy okolice Łomaz były terenem przemieszczania się lub koncentracji wojsk różnych stron konfliktu [Przy boku króla, t. 2, s. 49, 136]. Z Łomazami związany jest ważny epizod z dziejów konfederacji barskiej. We wrześniu 1769 r., wycofujące się spod Włodawy oddziały konfederatów, dowodzonych przez braci Pułaskich stoczyły tu bitwę z wojskami rosyjskimi. W tej przegranej batalii, zginął Franciszek Pułaski, brat późniejszego bohatera walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Kazimierza Pułaskiego.
Powstanie styczniowe
Okolice Łomaz od stycznia 1863 r. były miejscem operowania oddziałów powstańczych. W istniejących dokumentach i publikacjach możemy przeczytać: „Aleksander Szaniawski wraz z ks. [Walentym] Nawrockim [z Huszczy – DT] i [Leopoldem] Czapińskim wpadli w nocy na 23 stycznia na czele oddziału z 250 powstańców złożonego do Łomaz. Ułani pułku smoleńskiego, którzy w sile 200 koni stali w miasteczku, nieprzygotowani, zostali tak nagle wśród ciemnej i dżdżystej nocy zaatakowani, że nie zdążywszy nawet osiodłać koni, zbiegli się na rynku. Tu powstańcy uderzyli na nich z kosami, co taki wśród jazdy popłoch wywołało, że pędem, w rozsypce wymknęła się z miasta i uciekła do Międzyrzeca. Szaniawski zabrał do niewoli wachmistrza i trzech żołnierzy, wziął rzędy na 70 koni oraz broń i amunicję. Strat w ludziach po obu stronach nie było” [Zieliński, 1913]. O innej bitwie Zieliński pisał: „26 stycznia 1863 roku formujący się oddziałek powstańczy, liczący pół setki ochotników, zatrzymał się przed kościołem. Tutaj oczekując błogosławieństwa, napadnięty przez 60 ułanów pod dowództwem rotmistrza Zjachtanowa, wysłanego celem zabrania rzeczy po ułanach, którzy pierwszej nocy byli uciekli, powstańcy, wytrzymawszy dwie salwy, ustawili się poza ogrodzeniem cmentarnym i stamtąd poczęli prażyć moskali ogniem tyralierskim. Moskale, nie mogąc zdobyć cmentarza, odpędzeni celnym ogniem, pierzchnęli w nieładzie, zostawiając na placu, boju 7 trupów i amunicyę oraz broń w budynku, w którym się byli zebrali. Zjachtanow na drugi dzień, mszcząc się za porażkę, napadł na procesyę” [Zieliński, 1913]. Po tej potyczce Józef Czekański, burmistrz Łomaz pisał: „Dziś o godz. 11-tej z rana przybyły z obcej strony oddział powstańców, z obcych okolic konno i pieszo zatrzymał się w ulicy przed kościołem w Łomazach. W trakcie niejakich chwil nagle wpadł oddział poprzednio kwaterujących tu ułanów, po czem nastąpiło tu starcie bojowe i trwało około kwadransa. Ułanów 2 zabitych i koń jeden, po czym uszli ułani ci ku wsi Kozły do Międzyrzeca, a powstańcy niebawem ustąpili z miasta jak głoszą wiadomości ku Studziance. Z powstańców nikt zabity ani raniony nie został” [https://lomazy.pl/ziemia-lomaska-w-powstaniu-styczniowym/].
I wojna światowa
Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach osady był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się w kierunku Brześcia 15 VIII 1915 r. spaliła prawie w całości Łomazy. W 1918 r. w Łomazach działała placówka Polskiej Organizacji Wojskowej, mająca 35 członków. Wieczorem 11 listopada tr. bez walki rozbroili oni 20 żołnierzy niemieckich z posterunku żandarmerii niemieckiej w Łomazach. Dwa dni później, 13 listopada, do osady przybyła niemiecka ekspedycja karna, która w odwecie aresztowała kilkadziesiąt osób, ale później zwolniono je [Szudejko, 2018, s. 92].
Zagłada Żydów w 1942 r.
23 VII 1942 r. w ramach odwetu za atak oddziału BCH na Łomazy w obozie pracy w Szenejkach żandarmi zamordowali 30 Żydów. 8 sierpnia tr. grupę Żydów zamordowano przy drodze do Białej Podlaskiej. 13 VIII 1942 r. przybyli do Łomaz funkcjonariusze 2. kompanii 101. Batalionu Policji Rezerwy, która 14 sierpnia tr. zabiła 30 Żydów na cmentarzu żydowskim. Likwidacja łomaskiego getta rozpoczęła się 17 sierpnia 1942 r. O świcie niemieccy policjanci zaczęli wyciągać Żydów z domów. Akcją dowodził porucznik Hartwig Gnade ze 101. rezerwowego batalionu policji. Grupę młodych mężczyzn wywieziono do lasu „Hały”. Rozkazano im wykopać trzy masowe groby, o wymiarach 8 metrów na 8 metrów i głębokości 3 metry. W tym czasie do Łomaz przybył pluton SS. Zgromadzonych Żydów popędzono na miejsce kaźni. W lesie Żydów zmuszano, aby rozebrali się do bielizny i oddali wszystkie posiadane jeszcze kosztowności. Pijany Gnade brutalnie znęcał się nad oczekującymi na śmierć Żydami. Na brzegu każdego dołu znajdowała się kładka, którą wprowadzano ofiary w głąb mogiły. Następnie stojący nad krawędziami grobu Rosjanie z SS zabijali Żydów strzałem w tył głowy. Gnade polecił swoim policjantom, aby wzięli udział w rozstrzeliwaniu Żydów. Od tego momentu masakra przebiegała już sprawnie. Ofiary zmuszano, aby ustawiały się rzędami pod ścianą grobu, podczas gdy policjanci stojący na przeciwnej krawędzi rozstrzeliwali ich salwami karabinowymi. Egzekucja trwała mniej więcej do godziny 19. Tego dnia w lesie „Hały” zamordowano ok. 1700 Żydów z Łomaz i sąsiednich miejscowości. Po zakończeniu masakry groby prowizorycznie zasypano, a pozostałe po ofiarach ubrania spalono. Masakrę przeżył jedynie Baruch Goldszer (lub Baruch Berman). W 1949 r. szczątki ofiar ekshumowano i przeniesiono na cmentarz żydowski w Łomazach. Po przeszukaniu terenu getta znaleziono jeszcze od 20 do 30 ukrywających się osób. Wszystkich zamordowano w lesie następnego dnia. Jesienią 1942 r. rozstrzelano 32 ostatnich więźniów obozu w Szenejkach [Browning, 2000; https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbrodnia_w_%C5%81omazach_(1942); https://teatrnn.pl/ar/lomazy-akcja-reinhardt/].
Przejście frontu w 1944 r.
24 VII 1944 r. w Łomazach oddziały niemieckie i węgierskie z 5 pułku jegierskiego 5 DP, 317 pp 211 DP i 3/36 pp 12 DP zorganizowały linie obrony, od drogi na Rossosz, przez Jusaki, dalej wzdłuż Zielawy z wysuniętym punktem w Szymanowie, przy drodze na Huszczę. Rozstawiły one też 7 dział, m.in. na Rynku. W przeciwieństwie do nich wojska radzieckie dysponowały czołgami, których dwa zniszczyła artyleria niemiecka [Szudejko, 2018, s. 271]. Wieczorem tego dnia zaatakowały ją wojska radzieckie ze 125 Korpusu Strzeleckiego. 282 ps 175 DS nacierał przez Szymanowo (godz. 18), Jusaki (godz. 19). O godz. 20 – 1 batalion atakował osadę z zachodu a 2 batalion z południowego wschodu. Po pół godzinnych walkach ulicznych, zajęły one zachodnią część Łomaz. W krwawej bitwie zginęło lub zostało rannych kilkudziesięciu jego żołnierzy. Wśród zabitych było 5 oficerów (w tym: dowódca batalionu kapitan Nikołaj Sadownikow, ur. 1909; dowódca kompanii lejtnant Leonid Ałtuchow, ur. 1910 i sanitariuszka lejtnant Elena Maliutina, ur. 1923), 8 sierżantów i 10 szeregowych. Poza tym było 27 rannych, których odwieziono do szpitala polowego w Curynie, gdzie kilku z nich zmarło. Natarcie na most na Zielawie przeprowadził 93 ps 76 DS atakujący od strony Lubenki, na prawo od niego od Studzianki atakował 207 ps 76 DS. Z tego ostatniego pułku polegli m.in. starszy lejtnant Władimir Popopow i lejtnant Nikołaj Obdałow [https://pamyat-naroda.ru/]. Szudejko na podstawie relacji świadków ocenił, że w bitwie zginęło 7 Niemców, 9 Węgrów i ok. 30 żołnierzy radzieckich [Szudejko, 2018, s. 272–273].
Lata powojenne
Na zebraniu organizacyjnym Gminnej Rady Narodowej w dniu 1 VIII 1944 r. wybrano Straż Obywatelską dla Gminy Łomazy. Jej komendantem został Hipolit Rudzki a jego zastępcą Jan Szostakiewicz. Strażnikami-milicjantami zostali Antoni Hołunowicz, Henryk Tereszczuk, Bronisław Zagożdżan, Stanisław Jagodziński i Wacław Derlukiewicz [APL OR, AGŁomazy, sygn. 6]. 30 III 1945 r. Zarząd Gminy w Łomazach informował: „Gminna Rada Narodowa współpracuje z organizacjami społecznymi, jak: Komitet Opieki Społecznej, udzielając zapomóg, dostarczając podwód do zwiezienia drzewa i przydziela mieszkania dla osób wysiedlonych i dla innej biednej ludności. W dziedzinie organizacji kulturalnych Gminna Rada Narodowa współpracuje z Kołem Młodzieży Wiejskiej „Wici”, dba o istniejące na terenie gminy świetlice, zaopatruje takowe w opał i światło i inne materiały jakie są konieczne. Obecnie Gminna Rada Narodowa dąży do budowy domu kultury w Łomazach. Pod względem politycznym większość ludności należy i sympatyzuje stronnictwu ludowemu, nieznaczna ilość ludności należy do PPR, a pozostałą część są bezpartyjni i w polityce żadnego udziału nie biorą. […] Jeżeli chodzi o bezpieczeństwo publiczne tutejszej ludności to takowe jest niedostateczne, ponieważ powtarzają się częste kradzieże i inne wypadki jak: swojego czasu rzucony został granat do Nadleśnictwa Państwowego w Łomazach, następnie zostały wybite szyby w dwóch oknach u organizatora mleczarskiego i ostatnio w dniu 31 marca br. Wybite wszystkie szyby w budynku Zarządu Gminnego w mieszkaniu sekretarza” [APL OR, AGŁomazy, sygn. 3].
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci