Kozły

Patrz hasło: Łomazy.

Pierwotnie miejscowość nazywała się Kostiankowo (Koscziankowo). W takiej formie występuje w lustracjach i inwentarzach z lat 1566, 1570, 1588. Dotychczas badacze nie wiązali tej nazwy z Kozłami. Identyfikowano ją raczej, jak np. wydawcy lustracji województwa podlaskiego z roku 1570, jako Kościeniewicze [Lustracja woj. podlaskiego 1570, s. 21]. Jednak zestawienie rozproszonych przesłanek topograficznych, osadniczych, demograficznych, antroponimicznych, pozwala stwierdzić, że Kostiankowo to obecne Kozły. Nazwa Kozły sporadycznie pojawiała się już w 2 poł. XVI, np. w 1570 r. wymieniony jest niejaki Iwan Zwonko, wójt „kozłowski”, jednak upowszechniła się i przyjęła w wieku XVII, całkowicie wypierając nazwę pierwotną. Inwentarz klucza łomaskiego z roku 1642 nie wspomina już nic o Kostiankowie, a opisuje tylko wieś Kozły [AGAD, AWR, X, sygn. 510, s. 22]. Przesądzającym argumentem są informacje zawarte w dokumentach komisji granicznej z roku 1690, gdzie użyto wprost określeń „z Kozłów alias Kostankowa”, „Kozły zwane wcześniej Konstankowem” [BJ, rkp. 6346, k. 141 i nn]. Według K. Rymuta nazwa pochodzi od nazwy osobowej Kozioł lub apelatywu kozioł w liczbie mnogiej [Rymut, t. 5 s. 252]. Bardziej prawdopodobna wydaje się ta pierwsza ewentualność. Nazwisko Kozioł (Kozłowicz) często pojawia się wśród mieszkańców wioski. Mogło ono być na tyle popularne i kojarzone z miejscowością, że nazwa Kozły, wyparła używaną wcześniej Kostiankowo (Koscziankowo). W latach 1569-1570, w kontekście konfliktów granicznych między królewskimi dobrami łomaskimi, a wsiami należącymi do Bohowitynowiczów (Krasówka, Burwin, Korczówka) jako jeden z granicznych punktów orientacyjnych, a jednocześnie przedmiot sporów, wymienione są m. in. sosny bartne zwane „kozły” [BJ, rkp. 6346, k. 1-10].

Kozły położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w cyrkule bialskim w zaborze austriackim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu radzyńskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie radzyńskim obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała powiecie radzyńskim guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939) a w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim. Potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. Kozły należały do gminy Kolembrody [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś należała do gminy Żelizna [APL, BKSW, sygn. 4]. W II Rzeczypospolitej miejscowość weszła w skład gminy Przegaliny, w 1929 r. przekształconej w gminę Komarówka Podlaska. W 1933 r. utworzono gromadę Kozły, w skład tej ostatniej weszły: Kozły i kolonia Musiejówka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. utworzono gromadę Kozły, w skład której weszły Kozły i Kolembrody [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1958 r. przeniesiono omawianą wieś do gromady Łomazy [DzU, 1957, nr 59, poz. 310]. Po II wojnie światowej, w 1946 r. planowano przenieść Kozły do gminy Rossosz [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Sołtysami w Kozłach byli m.in.: Józef Kulawiec, Jan Chwedaczuk (1925-1933), Władysław Hermaniuk [Szudejko, 2018, s. 458].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częściami wsi są: Ostrówek, Chominna i Podbrzezina [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XVI w. występują m.in. następujące nazwy miejscowe: rzeczka Stebnik, rzeczka Baba, las Klikawa (Klikowa), błoto Sumieckie.

W inwentarzu z roku 1566 wymieniono mieszkańców Kozłów (Kostiankowa) o następujących nazwiskach: Hołowka, Kropicz, Bajka, Hładczenia, Bajbar, Hacewicz, Kozłowicz, Derewko, Łoktewicz, Zwonko, Horbacz, Senczenia, Polubiec [DMAMJ, s. 351]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących włościan: Arseniuk Hordej, Arseniuk Iwan, Bartoszuk Anastazy, Bondarczuk Filip, Chwedczuk Chwedor, German Demian, German Józefat, Germaniuk Semen, Jaroszuk Chwedor, Kalicki Iwan, Kaliszuk Piotr, Kapłucha Wasilij, Karpik Foma, Koroluk Chwedor, Kulawiec Bazyli, Kulawiec Daniło, Kulawiec Demian, Kulawiec Filip, Kulawiec Iwan, Kulawiec Iwan, Kulawiec Justyn, Kulawiec Martin, Kulawiec Nikołaj, Kulawiec Semen, Kulawiec Onufry, Łoik Piotr, Magier Iwan, Matwiejczuk Gmiter, Melaniec Wasil, Panasiuk Eliasz, Panasiuk Iwan, Panasiuk Nikołaj, Panasiuk Paweł, Pawluczuk Andriej, Sawczuk Dawid, Sławatyniec Iwan, Sławatyniec Józefat, Sobiborowicz Chalimon, Sobiborowicz Chwedor, Sobiborowicz Filip, Sobiborowicz Łuka, Świdziński Stefan, Uss Adam, Uss Iwan (I), Uss Iwan (II), Uss Jakow, Uss Jan, Uss Piotr, Uss Semen, Zelisko Piotr, Zelisko Stefan, Zielicki Paweł, Zielicki Wojciech, Arseniuk Paweł, Chwedczuk Józefat, Kaliszuk Szymon, Kisiel Andriej, Koroluk Michaił, Kulawiec Andriej, Łoik Iwan, Mackiewicz Iwan, Makier Iwan, Mantaruk Iwan, Melaniec Paweł, Skibniuk Kuźma Uss Jakow, Uss Justyn i Uss Łuka [APL, ZTL, sygn. 2459].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1987 odkryto 3 stanowiska. Na podstawie zebranej ceramiki naczyniowej stwierdzono śladowe osadnictwo z bliżej niesprecyzowanej: epoki brązu – wczesnej epoki żelaza, okresu lateńskiego, młodszego okresu przedrzymskiego – okresu rzymskiego, także z bliżej nieokreślonego okresu wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszary: 63-86 i 64-86].

Pierwsza wzmianka o osadzie, nazywającej się jeszcze wtedy Kostiankowo pochodzi z roku 1566 [DMAMJ, s. 351]. W 1570 r. wymieniony został Iwan Zwonko, wójt „kozłowski” [AGAD, AWR, X, sygn. 510, s. 22].

Informacje o właścicielach i zarządcach w okresie przedrozbiorowym patrz hasło: Łomazy. W 1830 r. dobra Kolembrody z Kozłami zostały wydzielone z dóbr narodowych Łomazy [APL OR, HBP, sygn. 584]. W 1868 r. Kozły przyłączono do majątku Żelizna. Potem ponownie go wydzielono. W 1895 r. jego właścicielami byli: Hes, Zabiała, Lange i Chrzanowski. Ostatni z nich sprzedał swoją część Antoniemu Radomińskiemu, który ok. 1904 r. dokonał parcelacji majątku.

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca wieś w większości była najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W XVIII w. należały one do parafii unickiej w Łomazach w dekanacie bialskim diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po rozbiorach Rzeczypospolitej diecezji chełmskiej. W 1815 r. w miejscowości mieszkało 320 unitów [APL, CHKGK, sygn. 215]. Znaczna część z nich była wrogo ustosunkowana wobec przymusowego przejścia na prawosławie. Do sprzeciwu wobec tzw. oczyszczenia liturgii greckokatolickiej z naleciałości katolickich w Łomazach doszło już w 1867 r. Aresztowano wówczas część wiernych także z Kozłów. Nie skłoniło jednak ich to do posłuszeństwa. W ramach protestu w latach 1867-1869 nie chodzili oni na nabożeństwa do miejscowej cerkwi. Sytuacja uległa uspokojeniu po przybyciu nowego proboszcza ks. Aleksandra Starkiewicza. Po jego aresztowaniu i wydaleniu z parafii w 1871 r. wierni ponownie rozpoczęli bojkot cerkwi. W 1874 r. doszło do silnego oporu przeciwko przyjęciu liturgii prawosławnej w cerkwi łomaskiej. Administracja państwowa postanowiła siłą zmusić unitów do posłuszeństwa. Poddano ich chłoście, kontrybucjom, postojowi wojska, aresztom [Pruszkowski, cz. 1, 1921, s. 138-139]. W 1875 r. do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej zesłano 3 mieszkańców Kozłów: Józefat Chwedczuk, Mikołaj Kulgawiec i Grzegorz Uss [Tarasiuk, 2018]. W latach 1887-1888 do guberni orenburskiej zesłano Grzegorza Ussa (Us, Wąsowicz, Wonsowicz) – l. 49; jego ojciec Szymon – l. 73; żona Katarzyna – l. 51; dzieci: Aleksander – l. 26; Maksym – l. 21; Sylwester – l. 16; Jan – l. 13 [Tarasiuk, 2022]. Po 1875 r. niewielu „prawosławnych” z Kozłów uczęszczało na nabożeństwa w cerkwi. Za to nielegalnie chrzcili oni dzieci i zawierali małżeństwa w obrządku katolickim. W 1902 i 1903 r. w Kozłach gościł misjonarz katolicki, ksiądz Józef Urban [Urban, 1923, s. 58-59, 153-154]. W tej sytuacji informacja proboszcza prawosławnego z Łomaz z 1876 r. o 362 prawosławnych we wsi prezentuje jedynie stan formalny a nie realny [APL, KPCH, sygn. 1]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na legalne przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego liczba prawosławnych we wsi spadła z 334 (1904) do 2 (1906) [APL, KPCH, sygn. 52, 55].

Do 1905 r., kiedy to prawie wszyscy prawosławni przyjęli obrządek rzymskokatolicki, we wsi nie było włościan tego obrządku. W 1845 r. należeli do niego tylko mieszkańcy dworu i karczmy [AGAD, CWW, sygn. 675]. Wieś leżała na terenie parafii rzymskokatolickiej pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Łomazach a w 1928 r. część wiernych z tej wsi przeniesiono do parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jozafata BM w Korczówce. Po przeniesieniu w 1933 r. mieszkańców Kozłów z parafii łomaskiej do korczowskiej, nie uwzględniającego oczekiwań wielu wiernych, 46 osób przyłączyło się do Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego. We wsi wybudowano kaplicę, w której proboszczem został Borkowski. Po dwóch latach parafia została zlikwidowana, w związku z powrotem większości jej wiernych do Kościoła rzymskokatolickiego [Szudejko, 2018, s. 459-460].

W inwentarzu z roku 1566 odnotowano w Kozłach (Kostiankowie) 31 rodzin, co pozwala szacować ilość mieszkańców na około 160-190 osób [DMAMJ, s. 351]. W roku 1789 odnotowano w Kozłach 51 rodzin i 277 mieszkańców [Buczyło 2019, s. 99]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 67 domów zamieszkanych przez 383 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 237]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 68 domach i 392 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 4, s. 567]. W 1887 r. we wsi w 68 domach zamieszkiwało 399 osób [PKSG za 1887, s. 51]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 96 budynkach mieszkało 548 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 536 i mojżeszowe – 12 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 142 osób https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Kozłów na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W roku 1566 do wsi należało 39 włók „gruntu średniego”, z czego jedna wójtowska była wolna, pozostałe płatne. Oprócz tego to wsi należało ponad 3 włóki tzw. „naddatków”, za użytkowanie których mieszkańcy nie musieli płacić. Mieszkańcy zobowiązani byli do zapłaty czynszu w wysokości 12 groszy z włóki. Pozostałe obciążenia i powinności, takie jak tzw. tłoki, gwałty, konieczność dostarczenia siana, gęsi, kur można było zamienić na dodatkowe opłaty. Po przeliczeniu na pieniądze wszystkich zobowiązań, całkowity czynsz wynosił  97 groszy z włóki. Całkowity roczny dochód z wsi wynosił nieco ponad 62 kop groszy [DMAMJ, s. 351-352]. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych, którzy odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku w Kolembrodach. W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 37 gospodarstw będących w posiadaniu 53 właścicieli. Gospodarstwa w większości miały powierzchnię ok. 26-32 morgów ziemi. Z kolei w oparciu wyłącznie o prawo z 1864 r. uwłaszczano 12 gospodarstw. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 1138 morgów ziemi. Uwłaszczeni otrzymali prawo do następujących serwitutów: otrzymywania z lasów dworskich materiału na poprawę i budowę budynków w miarę potrzeb, dwóch wozów opału tygodniowo przez sześć miesięcy, z prawem wchodzenia z toporem do lasu, ale bez ścinania drzew z pnia, chrust i kołki na w miarę możliwości. Gospodarze mogli paść 171 sztuk bydła i 392 owiec w dworskich lasach i polach ornych. W 1883 r. sprecyzowano zakres serwitutów leśnych [APL, ZTL, sygn. 2459]. Część mieszkańców wsi była bezrolna i trudniła się innymi zawodami. W 1929 r. w miejscowości prowadzili działalność zawodową: bednarz T. Uss; kołodziej J. Uss; kowal P. Bojarczuk; szewc C. Kurczyński; sklep spożywczy J. Łobacza i wiatrak F. Jaroszuka [Księga adresowa, 1930, s. 535].

I wojna światowa

W przeciwieństwie do większości okolicznych miejscowości Kozły nie zostały spalone w czasie odwrotu armii carskiej w 1915 r. We wsi powstała placówka Polskiej Organizacji Wojskowej (drużynowy Józef Kulawiec), która 11 XI 1918 r. rozbroiła posterunek niemiecki we wsi. 13 listopada przybyła tu karna ekspedycja niemiecka, która zabiła Michała Łobacza [Szudejko, 2018, s. 456-457].

II wojna światowa

W kampanii wrześniowej 1939 r. wzięło udział kilku mieszkańców Kozłów. Poległ wówczas Jan Hermaniuk. W czasie II wojny światowej we wsi istniała prężna placówka BCH. 23 lipca 1944 r. w ramach akcji „Burza” doszło do starcia oddziałów AK z wojskami niemieckimi, w którym poległo dwóch partyzantów.

W czasie przejścia frontu w lipcu 1944 r. we wsi zginęło 3 żołnierzy niemieckich [Szudejko, 2018, s. 461].